1. Vungenzi vua cifua cika uendele Yona kaha vati ua livuile ku mutima ku tuala ha mbonge ya kele na kuya?

 YONA ua kele na ntsimbu ya ingi ya ku singanieka ha viuma. Muomu ua pandele kuenda vungendzi vua vikilometro vituvakana 800, vungendzi vuaco kampe vua mu ambatele ngonde ni ku tuvakana oho. Kua kele vinjila vivali kaha Yona ua pandele ku hangulaho imo. Imo ya puile ya laha, vunoni ka ya kele na vusonde, ikuavo ya puile ya ihi, vunoni ya kele na vusonde vua vuingi. Vunoni vinjila viose vivali, via puile via vikalu kuendelamo, via kele na vimbongo na mincinda. Halumo Yona ua tondekele kuongoloka likango lia vakua Asilia, ku zavuka miava ya vindonga via kama ngeci mua Yufelate. Cikuavo naua, ua tondele cihela ca ku kosela mu vimbonge via vakua Silia, Mesopotamia na Asilia. Muendele matangua a engi, ua putukile honi ku singanieka ha mbonge ya kele na kuya ya Asilia kaha ua putukile ku ivua liova lia kama.

2. Vika via lingisile Yona ku singanieka ngecize ka citava naua a tine cipanga ca tambuile?

² Vutuhu viuma via fuile ngoco, vunoni Yona ua tantekeyele ngecize ka pandele naua ku tina ku cipanga ca tambuile. Muomu ua setekele ku lingamo ku nima. Vunoni ngue mu tua muene mu kapitulu ka na hiti, Yehova ua mu muesele lukakatela na ku mu longesela ku hitila mu mpuendza ya mu kalunga kaha na ku mu ovola ku hitila muli umo intsi ua  kama. Mu nima ya matangua atatu intsi uaco ua ka mu sandzelele ha ntunda. Kaha mu via mu solokelele evi, Yona ua likehesele na ku pua mukua ku ononoka.​—Yona, tupi. 1, 2.

3. Cifua cika Yehova ua muesele kuli Yona? Vunoni cihula cika ci katukaho?

³ Omo Yehova ua tumine Yona lua mu civali kuya ku mbonge ya Ninivayi, ou kapolofeto ua likehesele na ku katuka livungendzi lize lia laha. (Tandenu Yona 3:1-3.) Vunoni kua kele cuma cikuavo tele Yona kanda a ci lilongeseco. Ca ku muenako, Yehova ua mu muesele cikeketima mu ku mu ovola mu kalunga-ndonga kaha naua ka mu hele kasitiku ka pandele omo lia lisino lia muesele. Kaha helu lia viose evi, ua mu hele naua vukovelelo vua mu civali mu ku puisamo cipanga ca mu tumine. Vuno Yona ua lilongesele ku muesa cikeketima ku vakuavo mu nima ya Yehova ku mu muesa cikeketima cose eci ni? Vintsimbu via vingi, vantu va ku hona ku tantuluka ce ku va puila ca cikalu ku lilongesa ku muesa cikeketima. Tu talenu vi tu hasa ku lilongesa ku viuma via solokelele Yona.

4, 5. Omo lia vika Yehova ua tumbuile Ninivayi limbo lize lia kama kaha vika tu lilongesaho ku tuala hali ikeyo?

⁴ Yona ka muene vakua Ninivayi ngue mua vamuene Yehova. Ku tuala hali evi, Mbimbiliya nguayo: “Ninivayi ya puile limbo lia kama cikumakuma kuli Njambi.” (Yona 3:3) Cikuavo naua, mu livulu lia Yona vintsimbu vitatu viose, Yehova ua tumbula Ninivayi ngueni: “Limbo lize lia kama.” (Yona 1:2; 3:2; 4:11) Vika via lingisile eyi mbonge ku pua ya kama ni nguetu ya seho kuli Yehova?

⁵ Ninivayi ya puile mbonge ya laza cikuma kaha ya puile imo ya vimbonge via katete via tungile Nimelonde mu nima ya Livazi. Mbonge yaco, ya puile ya kama cikuma kaha citava mu kati kayo mua kele naua vimbonge vikuavo. (Njenisisi 10:11; Yona 3:3) Kaha ca tondekele matangua atatu linga muntu a hase kuenda ku sinia limo lia mbonge, na ku ka heta ku likuavo. Cikuavo naua, mbonge yaco ya puile ya ku komouesa, ya kele na vitembele via kama, vivumbe via laha kaha na vindzivo vikuavo via ku komouesa. Vunoni evi, kati vikevio lika via lingisile mbonge yaco ku pua ya seho kuli Yehova Njambi. Kuli ikeye vantu va mu mbonge yaco, vakevo vapuile va seho. Ku ntsimbu ize, Ninivayi ikeyo ya puile mbonge ya kele na vantu vavengi cikuma ku hiana vimbonge vikuavo viose. Vutuhu vantu vaco va puile vakua vupi, vunoni Yehova ua va hakele seho. Yehova ua haka seho ku nkala muntu kaha a tantekeya ngecize muntu uose ouo, cipue nga mukua ku linga vupi, a hasa ku aluluka na ku pua muntu ua cili.

6. (a) Vika via lingisile Yona ku vuila Ninivayi liova? (Talenu naua litota) (b) Vika tua lilongesa hali Yona ku tuala ha cipanga ca ku ambulula ca lingile?

⁶ Citava halumo Yona mua kovelele mu mbonge yaco, ua putukile ku ivua liova, muomu mua kele vantu va tuvakana 120.000. a Uendele litangua lia mutuntu na ku heta ha kati ka mbonge ize ya ku sula na vantu, halumo mu ku tonda cihela ca cili ca hasa ku putukila ku tambeka muzimbu ueni. Vati honi ua hasele ku ambuluila vaze vantu? Vuno ua lilongesele ku handeka ciAsiliu ni? Vuno Yehova ua lingile cikomoueso ca ku mu  kuasa ku tantekeya lilimi liaco ni? Yanini. Vunoni citava halumo ua handekele mu lilimi lieni lia ciHevelu kaha ua pangesele umo mukua ku langulula ku tuala mu lilimi lia vakua Ninivayi. Muose omuo mu viendele muzimbu ueni ua puile ua uasi, vunoni kati ua ndzolela ku vantu vaco. Muzimbu uaco ua puile ou: “Hanga matangua makumi auana, kaha Ninivayi i ka ua.” (Yona 3:4) Ua ambuluuile muzimbu uaco na ku simpa kaha ku hilukila na ku hilukila. Eci ca muesa ngecize ua puile ua ku simpa kaha ua kele na lutsililielo, vifua vi va tondeka mua kama ku kala navio Vakua Kilistu.

7, 8. (a) Vati vakua Ninivayi va lingile ku tuala ha muzimbu ua Yona? (b) Vika ua lingile muangana ua Ninivayi ku tuala ha muzimbu ua Yona?

⁷ Vakua Ninivayi, va putukile ku ivua muzimbu ua Yona. Kaha halumo Yona tele na liviukisila ngueni, vuovuno va putuka ku mu muesa vukenia. Vunoni viuma via solokele, via mu komouesele cikuma, muomu vantu vaputukile ku mu halakana. Kaha muzimbu ueni ua lisandokele vuasi ngue likuna! Mu nima ya ntsimbu ya indende, vantu mu mbonge yose va kele na ku handeka lika via muzimbu ua Yona. (Tandenu Yona 3:5.) Vantu vose, vampite, vihutu, vakua ngolo, vakua ku zeya, vanike na vakuluntu va alulukile na ku likela ku-lia. Muzimbu ueci ku aluluka ca vantu, vuasi-vuasi ua ka hetele ku matuitui a muangana.

⁸ Kaha muangana, neni mua vuile muzimbu ua Yona ua likonkekele. Kaha ua tundile ha citumamo ca vuangana na ku zula vuzalo vua vuangana kaha ua zalele vikeleya ngeci mua mbunga yose na ku heta vene ha “ku tumama mu muto.” Kaha muangana hamo lika na “vamiata veni,” va tumbikile lisiko lia luluile cize ku likela kulia na ku zala vikeleya, ku tunda mu liuayanga lia ngoco mu ku lipuisa mpundu lisiko. Ua sikile ngecize vantu vose va zale vikeleya cipuevene vimuna. b Uze muangana ua likehesele na ku litavela ngecize cili vene vantu veni va puile vakua vupi na vakua vukenia. Cikuavo naua, uze muangana ua tsilielele ngecize nga vantu vose va aluluka, Yehova a hasa ku va muesa cikeketima. Ngeci ua handekele ngueni: “Iya a tantekeya, mpamo Njambi . . . a ka fuma ku vutenu vueni vua vukalu, linga kati tu nonge?”​—Yona 3:6-9.

9. Vika ve ku handeka vamo vakua sembulule ku tuala hali vakua Ninivayi kaha vati tua tantekeya ngecize mezi avo kati a vusunga?

⁹ Vamo ve ku linga vimpata nguavo, halumo vakua Ninivayi  ka va alulukile mu vuasi-vuasi. Vunoni valongesi va Mbimbiliya nguavo, evi viuma via solokele mpundu, muomu vakua Ninivayi va tsilielele mu vimbembesi kaha va kele na ku alulula vuasi visinganieka viavo omo lia liova. Kaha tu tantekeya naua ngecize vi ve ku handeka ava vakua sembulule kati via vusunga. Muomu Yesu Kilistu, neni ua handekele via ku aluluka ca vakua Ninivayi. (Tandenu Mateo 12:41.) Yesu ka handekele ngoco, muomu mu via solokelele evi viuma tele ali muilu kaha ua limuenenevio. (Yoano 8:57, 58) Vulukenu ngecize muntu uose ouo, a hasa ku aluluka ambe nga ua pua mukua vupi cikuma. Cikuavo naua, Yehova ikeye lika a tantekeya via kala mu mutima ua muntu.

10, 11. (a) Vati ua lingile Yehova mua muene ku aluluka ca vakua Ninivayi? (b) Vati tua tantekeyamo ngecize Yehova ka sevukile mu ku likela ku nongesa vakua Ninivayi?

¹⁰ Vika ua lingile Yehova mua muene ku aluluka ca vakua Ninivayi? Mu nima ya ntsimbu, Yona ua sonekele ngueni: ‘Kaha Njambi ua muene vipanga viavo, ngecize va likelele vilinga viavo via vipi; kaha Njambi ua lialuluisile ku vupi vua tumbuile ku va linga; kaha ka vu lingile.’​—Yona 3:10.

¹¹ Vuno evi via lomboloka ngecize Yehova ua muene ngueni cihiso ceni ku tuala ha Ninivayi ca puile ku sevuka ni? Houe. Muomu Mbimbiliya ya muesa ngecize vuoloke vua Yehova vua pua vua ku tantuluka. (Tandenu Ndeutelonomi 32:4.) Eci ca muesa ngecize Yehova, ka vuililile naua matoto vakua Ninivayi, muomu va alulukile. Ua muene ngecize vantu vaco va alulukile mu cifua ca ku linga, ka ca tondekele naua ku va hana kasitiku. Kaha ize ntsimbu ya puile ya ku va muesa cikeketima.

12, 13. (a) Vati Yehova ua muesele ngecize ua pua ua ku votsika, ue ku lialuluisa kaha mukua cikeketima? (b) Omo lia vika vupolofeto vua Yona ka vua puile vua makuli?

¹² Vakuluntu vavengi va malombelo, ve ku longesa viuma vie ku muesa ngecize Yehova ua pua ua mukalu kaha ka kele na ngozi. Vunoni kati vusunga. Ikeye ua pua ua ku vutsika, ue ku lialuluisa kaha mukua cikeketima. Mue ku likuminia ku hana kasitiku kuli vakua vupi, ha katete ue ku livanga ku pangesa vangamba veni linga va ka lungule vantu vaco. Kaha ue ku linga evi, muomu ua tonda mua kama vakua vupi va aluluke ngeci mu va lingile vakua Ninivayi. (Ezek. 33:11) Yehova ua lekele kapolofeto keni Yelemiya ngueni: “Ha ntsimbu ha nji ka tumbula muyati umosi, na vuangana vumosi, ku tukula na ku sihula na ku u enieka; nga  muyati ouo, u nja tumbula, u aluluka ku vupi vu nja singaniekele ku linga navo.”​—Yele. 18:7, 8.

¹³ Vuno vupolofeto vua Yona, vua puile vua makuli ni? Houe; muomu vua puisilemo vutumbe vuayo vua ku lungula. Vakua Ninivayi va va lunguile omo lia vilinga viavo via ku viha kaha va alulukile. Vunoni nga vakua Ninivayi va hilukilile ku linga via ku vihia, Njambi nga ua va nehelele kaze kasitiku. Kaha evi vikevio via solokele mu nima ya ntsimbu.​—Zef. 2:13-15.

14. Vati ua lingile Yona mua muene ngecize Yehova na muesa cikeketima ku vakua Ninivayi?

¹⁴ Vati ua lingile Yona mua muene ngecize Yehova ka nongesele vakua Ninivayi? Mbimbiliya nguayo: “Vunoni cikeco ca kosele Yona cikuma-kuma, kaha ua tenukile.” (Yona 4:1) Yona ua hetele vene na ha ku linga civundilo ca zivikile ngue ali na ku paya Njambi! Kaha ua handekele ngueni, cili ku lutue nga ua kele vene kuimbo liavo ku tuvakana ku lisina kuya ku Ninivayi. Kaha ua handekele naua ngueni, ua tantekeyele laza ngecize Yehova ka ka nongesa vakua Ninivayi. Kaha evi vikevio via mu lingisile ku tininina ku Talisi. Mu nima yaco, ua vundilile ku-tsa kaha ngueni, muomu ku-tsa ca kele ku lutue ku hiana ku yoya.​—Tandenu Yona 4:2, 3.

15. (a) Vika via lingisile Yona ku uila mu nkulundundu? (b) Vika Yehova ua lingile ku tuala ha nkulundundu ya Yona?

¹⁵ Citanga ca Yona ca puile cika nkuma? Yanini. Vunoni vi tu tantekeya ni, nguetu Yona ua ambuluile muzimbu ua cihiso kuli vakua Ninivayi vose kaha vantu vaco va mu tavele. Vunoni ku heta haze Yehova ngueni, ka nongesa na umo uahi. Vuno ua lisosomuene ngecize vantu va ka singanieka nguavo ua pua kapolofeto ua makuli ni? Muose omuo mu viendele, cuma ca kama eci: Yona ka viukilile na ku aluluka ca vantu ni na cikeketima ca muesele Yehova. Vunoni ua sulile na nkulundundu na ku livuila ngozi ikeye ivene kaha na ku singanieka ngecize lizina lieni li na viha. Vunoni Njambi mu ku pua mukua cikeketima, ua muene viuma via cili muli Yona. Yehova ka hele kasitiku kuli Yona, omo lia ku honoua ku mu muesa kasingimiko, vunoni ua muihuile na civuovuo, cihula ca ku mu kuasa ku mona viuma mu njila ya cili. Ngueni: “U linga mua cili ku tenuka ni?” (Yona 4:4) Vuno Yona ua kumbuluile eci cihula ni? Mbimbiliya ka ya muesele nga Yona ua kumbuluile ni kuahi.

16. Tumbulenu vimo vimpande vintsa vantu ka ve ku litombola na Njambi kaha vika tu lilongesa ku muzimbu ua Yona?

 ¹⁶ Ca casi ku singanieka nguetu Yona ua kele na mutima ua ku vihia. Vunoni tua pande ku vuluka ngecize vintsimbu via vingi etu vantu va ku hona ku tantuluka, ka tue ku ivuisisa cifua ce ku lingilamo Njambi viuma. Ca ku muenako, nga ku na soloka cimo ciyovo, vavengi ve ku singanieka nguavo, Njambi nga nemikile ciyovo caco. Kaha nga kuli umo muntu na lingi vupi vua kama, vamo ve ku singanieka nguavo Njambi nga na mu nongesele mu ntsimbu oyo vene. Kaha vakuavo co nguavo, vika honi ka nongesele mavu ano a ku vihia na ntsimbu ino? Muzimbu ua Yona u tu longesa ngecize nga kuli vimo via na lingi Yehova Njambi ka tua lemene kaha citanga cili kuli yetu​—kati kuli Ikeye.

17, 18. (a) Vika ua lingile Yona mu nima ya ku tunda mu Ninivayi? (b) Vati vikomoueso via lingile Yehova ku tuala ha cimono via vuisile Yona ku mutima?

¹⁷ Oku na nkulundundu yeni ku mutima, Yona ua tundile ku  Ninivayi, vunoni ka talekesele kuimbo, houe. Ua talekesele ku vucelo kua kele mincinda. Mua hetele ku umo muncinda, ua tungile kamo kacipundo na ku lavelela vika vi solokela Ninivayi. Kaha halumo ua lingile evi, mu ku lavelela ngecize Yehova a alulula naua visinganieka vieni na ku nongesa Ninivayi. Vati Yehova ue ku kuasele ou yala ua ku kaluua mutima linga a pue na ku muesa cikeketima ku vakuavo?

¹⁸ Yehova ua lingisile cimo ciputa ca ku lifua na munionge ni mumono ku soka. Ua muene ciputa caco na mefo aco a kama kaha ua viukilile cikuma, muomu ca mu nehelele cimbembe ku hiana na kaze ka cipundo ka tungile. Mbimbiliya nguayo: “Yona, ua zolelele cikumakuma omo lumono,” muomu ua lu muene ku pua citantekeyeso ca muesele ngecize Njambi na mu vezikisa kaha na mu iyi ku mutima. Vunoni Yehova ua tondele ku mu longesa via vingi ku hitila mu cikomoueso cize, kati lika ku mu niunga ku mutana ni ku vandesa vutenu vueni. Ua tondele ku heta Yona ku mutima. Ngeci ua lingile vikomoueso vikuavo. Ua tumine cikelete a lende ciputa caco, kaha ua tumine “luhundzi lua ntuima lua ku fuma ku vucelo” kaha Yona nkampe ua lezumukile omo lia ntuima. Yona ua putukile naua ku ziva vusiua vua kama, ngeci ua vundilile naua Njambi ngueni a tse.​—Yona 4:6-8.

19, 20. Vati Yehova ua kuasele Yona ku hitila mu cimueso ca muti ua lumono?

¹⁹ Ngeci lukuavo naua, Yehova ue huile Yona nga ua kele na vusunga vua ku ivua matoto a kuma ca cize ciputa. Yona ka liveyele, vunoni ua lihakuilile ngueni: “Nji linga mua cili omo nji tenuka, na ku heta ku ku-tsa vene.” Ngeci ya puilemo honi ntsimbu ya Yehova ku longesa uze ngamba yeni, cikeketima.​—Yona 4:9.

²⁰ Njambi ua kuasele Yona a mone ngecize cize ciputa ca kele na ku liniengela, ca sokele mu vutsiki vumo lika kaha Yona kati ikeye ua ci tombekele ni ku ci kolesa. Mu nima yaco, Njambi ua muihuile ngueni: “Kaha ange ka nja pande ku tetela Ninivayi, limbo lize lia kama, mukemuo mua kala vantu va na hiana cihita ca makulukazi na makulukazi makumi avali ka va hasa ku nongonona ha kati ka livoko liavo lia cilio na livoko liavo lia cimosue; kaha naua vimuna va vengi?”​—Yona 4:10, 11. c

21. (a) Cimueso cika ua pangesele Yehova mu ku longesa Yona? (b) Vati muzimbu ua Yona u hasa ku tu kuasa ku lihilula etu vavene mu vusunga?

²¹ Mu ne vuisisa ku lova ceci cimueso ca pangesele Yehova  ni? Yona ka lingile na vimo viahi ku tuala hali cize ciputa ca ku sokela. Vunoni Yehova, ikeye ua puile Ndundzi ya muono ua vaze vakua Ninivayi kaha ua kele na ku vaniunga ngue mue ku niunga miono yose ya tangele hano ha mavu. Vati honi Yona ua hakele seho ku ciputa cimo lika ku hiana ku miono ya vantu 120.000 hamo lika na vimuna viavo? Citava ku lituameka ivene, cikeco ca mu lingisile ku singaniekamo. Muomu ambe cize ciputa, ua ci tondele lika muomu ca kele na ku mu hana cimbembe. Mua vusunga, Yona ua kele na nkulundundu muomu ua lituamekele ivene na ku singanieka ngecize lizina lieni li vihia ni va ka mu mona ku pua mukua makuli. Muzimbu ua Yona u hasa ku tu kuasa ku lihilula etu vavene mu vusunga. Tu vose tu hasa ku kala na visinganieka ngeci mua Yona, muomu ka tua tantulukile. Ngeci mukemuo, tue ku santsela mua kama mu cifua ce ku tu longeselamo Yehova linga tu pue vakua ku lihana, vakua cikeketima na ngozi ngeci mueni!

22. (a) Vati halumo vilongesa via Yehova ku tuala ha cikeketima via kuasele Yona? (b) Vika tu vose tua pande ku lilongesaho?

²² Vunoni mu hasa ku lihula nguenu: Vuno Yona ua lilongeseleho vimo ha cimueso eci ni? Livulu lia Yona, lia lengela vene ha cihula ca lingile Yehova kaha ka tu tantekeya nga Yona ua ci kumbuluile ni kuahi. Vakua ku paya va hasa ku handeka nguavo, Yona ka kumbuluile cihula caco. Vunoni ku handeka vusunga, Yona ua kumbuluile. Kaha cikumbululo, ca pua livulu lia sonekele. Tua handeka ngoco, muomu kuli vukaleho vua muesa ngecize Yona ikeye ua sonekele livulu li va luka lizina lieni. Aci singaniekenu ngue muli na ku mona Yona na hiluka ku cifuti cavo kaha na putuka ku soneka ha viose via mu solokelele mu vungendzi vua ile ku Ninivayi. Ha ntsimbu yaco halumo Yona tele na kolo, na livuezelela mana kaha ua ku likehesa. Halumo ua kele na ku pika ku mutue, oku aliveya mua kele na ku soneka via visevuka vieni, lisino lia muesele kaha na ku viana ku muesa cikeketima. Cimoneka vene ha toma ngecize vimueso via pangesele Yehova mu ku mu longesa, via mu kuasele ku pua mukua cikeketima ku vakuavo. Netu vimueso viaco, vi tu kuasa ku pua vakua cikeketima ni vati?​—Tandenu Mateo 5:7.