1, 2. (a) Lamba ika va kele na ku hita vaIsaleli? (b) Vitozi vaka vezile na ku luisa Eliya ku Muncinda ua Kalemele?

 TANGUA limo ku cimene, Eliya ua kele na ku tala civunga ca kama ca vantu va kele na ku pinda mu ku londa ku Muncinda ua Kalemele. Vutuhu tele kanda kuce vuino, vunoni Eliya ua hasele ku nongonona ngecize vantu vaco va kele na ku hita mu lamba ya kama. Citania ca miaka itatu na mutamba, cikeco ca va kokelele lamba yaco.

² Ha kati ka cize civunga ca kele na ku londa ku muncinda, ha kele vapolofeto vaMbale va ku pua 450, va puile vakua ku lihalesa kaha naua va zindile cikuma kapolofeto ua Yehova, Eliya. Lisano Yezevele ua tsihile vangamba va Yehova vavengi. Vutuhu ngoco Eliya kasi ua tualeleleho ku luisa ku lemesa ca Mbale. Vunoni mu ntsimbu ingahi ue ku luisile ku lemesa caco? Halumo vaze vasasendote va kele na ku singanieka nguavo, muntu umo lika ka hasa ku va vula muomu va puile vavengi. (1 Vam. 18:4, 19, 20) Muangana Ahave neni uezile ku muncinda uaco, oku endela mu litemba lia vuangana. Vunoni neni naua ka lemene Eliya cipue kamandende.

3, 4. (a) Vika halumo via lingisile Eliya ku ivua liova omo ua muene vantu va putuka ku likungulula? (b) Vihula vika tu simutuila?

³ Tangua lize, Eliya ua lihitile na viuma via vikalu cikuma ka suvile mu muono ueni uose. Omo ua kele na ku mona vaze vantu va londa ku Muncinda ua Kalemele, ua tantekeyele ngecize vuovuno va ka mona ha toma iya ua kala na ngolo ya ku hiana, nga Yehova ni vaze vantu vakua vupi. Vati ua livuile omo ntsimbu ya kele na ku suena mu hiehi? Neni ua vuile liova muomu “Eliya ua puile muntu mukua vifua ngue vietu.” (Tandenu Tiango 5:17.) Kaha tuli na vusunga ngecize Eliya ua livuile vulika, muomu ua kele ha kati ka vantu va ku hona lutsilielo, na muangana mukua ku luisa vusunga kaha na va sasendote vakua vukenia.​—1 Vam. 18:22.

⁴ Vika honi via lingisile vaIsaleli ku lituva ku visoti viose evi? Kaha vati ou muzimbu ua likuata nenu? Tu hilulenu vati ou  muzimbu ua muesa ngecize Eliya ua kele na lutsilielo kaha na vati u hasa ku tu kuasa lelo lino.

5, 6. (a) Cihangula cika ca laza va kele na kulua naco vaIsaleli? (b) Vati muangana Ahave ua vulumuine cikuma ku meso a Yehova?

⁵ Mu miaka ya ingi ya muono ueni, Eliya ua muene vantu va sembulula ku lemesa ca vusunga na ku luisa vaze va ci hakuila kaha ka hasele ku lingako na mumo muahi. Mu miaka ya ingi, vaIsaleli va kele na ku lua nga va hangula ku lemesa Njambi ua vusunga Yehova ni va lemesa vanjambi va makuli, va va kele na ku lemesa vakua vifuti vieka. Kaha ku lua caco, ca livuezelelele cikuma ku matangua a Eliya.

⁶ Muangana Ahave ua vulumuine cikuma ku meso a Yehova. Muomu ua ambatele Yezevele, muana muangana ua ku Sindone. Kaha Yezevele ua lingile cose, mu ku sanduola ku lemesa ca Mbale mu cifuti ca Isaleli kaha na ku manusula ku lemesamo ca vusunga. Kaha mu ntsimbu ya indende, Ahave neni ua putukile ku kava visinganieka via mpueyeni Yezevele. Ahave ua tungilile Mbale tembele na mutula kaha ua tuamene ku lutue mu ku tsikamena ou njambi ua makuli.​—1 Vam. 16:30-33.

7. (a) Vika via lingisile Njambi ku zinda cikuma ku lemesa ca Mbale? (b) Ku tuala ha citania ca keleko ku matangua a Eliya, omo lia vika tu hasa ku kala na vusunga ngecize Mbimbiliya ka ya liluisile ku tuala ha muzimbu uaco? (Talenu na  cikasa.)

⁷ Vika via lingisile Yehova ku zinda mua kama ku lemesa ca Mbale? Muomu ca lingisile vaIsaleli ku likela ku lemesa Njambi ua vusunga. Vulombelo vuaco, vua puile naua vua mazilo kaha vua vukenia cikuma. Mu ku lemesa caco, vamala na vampuevo vakele na ku lingila vupangala mu tembele na vifua vikuavo via ku limona ku mivila, cikuavo naua va kele na ku kombeleya vana. Ngeci Yehova ua tumine kapolofeto Eliya kuli Ahave, linga a ka mu leke via citania ci ka kalako kaha citania caco, ce ku huile lika noho he ku imikilile Eliya. (1 Vam. 17:1) Mua hitile imo miaka, amba vuose Eliya ua ka lisoluele kuli Ahave na ku mu leka ngecize, a kungulule vantu na vapolofeto va Mbale ku Muncinda ua Kalemele. a

8. Vika tu hasa ku lilongesa ku muzimbu ua vakua ku lemesa Mbale?

⁸ Vika tu hasa ku lilongesa ha kulua ca Eliya na vapolofeto va Mbale? Vamo va hasa ku singanieka nguavo ou muzimbu ka ua kele na seho lelo lino, muomu matangua ano ka kua kele naua vitembele via Mbale ni mitula yeni. Vunoni ou muzimbu ka ua puile  cisimo ca ngoco. (Loma 15:4) Lizi “Mbale”, lia lomboloka “ivene” ni “sukulu.” Yehova ua lekele vantu veni ngueni va pandele ku hangula ikeye ku pua “Mbale” yavo ni nguetu yaliavo. (Isaya 54:5) Mua vusunga, lelo lino vantu ve ku pangela va sukulu va ku liseza-seza kati Njambi mukua ngolo yose. Muomu uose ue ku pangesa muono ueni mu ku tonda lika vimbongo, vupite, senga, masungu ni nkala njambi ueka, ca pua vene ku hangula sukulu ueka. (Mat. 6:24; tandenu Loma 6:16.) Ngeci mukemuo, tu hasa ku handeka nguetu, cingi ca viuma vi va kele na ku linga vantu va kele na ku lemesa Mbale, na lelo kasi kuli vamo ve ku vilinga. Ku hilula ha cize kulua ca laza ca kele ha kati ka Yehova na Mbale, ci hasa ku tu kuasa ku linga cihangula ca mana ku tuala hali iya tu pangela.

9. (a) Omo lia vika ha Muncinda ua Kalemele ua kele ha cihela ca cili mu ku sahuilaho vakua ku lemesa Mbale? (Talenu na litota.) (b) Vika Eliya ua lekele vantu?

⁹ Nga muntu a londa ha Muncinda ua Kalemele, ua hasele na ku mona ku laako cikuma. Tunde mu cana ca Kisone ku tuala na ku Cisali ca Kama ca Menditelaniu ca kele ha hiehi kaha ua hasele naua ku mona mincinda ya ku Livano ya kele ku vucelo vua cize cifuti. b Vunoni mu lia cele litangua, cifuti ca Isaleli ca solokele ha toma ngecize, ca kele mu citania ca kama. Eci cifuti ca hele Yehova ku vana va Avilahama ca puile cifuti ca vuilo, vunoni ha ntsimbu eyi comine cau-cau, omo lia vuheve vu va muesele vaze vantu va kelemo. Omo vantu vaco va kele na ku likungulula, Eliya ua va suenene na ku va leka ngueni: “Zintsimbu zingahi mu ka vendukuta ha kati kevi vivali? nga Yehova ikeye Njambi, mu kavienu; vunoni nga Mbale, kaha mu kavienu.”​—1 Vam. 18:21.

10. Ku matangua a Eliya vati vantu va kele na ku “Vendukuta” ha kati ka viuma vivali kaha vusunga vuka va suvile?

¹⁰ Mu cifua cika vaIsaleli va kele na ku “vendukuta?” Ava vantu ka va tantekeyele ngecize va pandele ku hangula iya va lemesa, ha kati ka Yehova na Mbale. Va singaniekele nguavo citava ku vi  pandakana oku va vuisa ndzolela Mbale mu ku linga vilika vieni kaha oku naua va vundila vukuasi vua Yehova Njambi. Citava va singaniekele nguavo, mu ku lingamo Mbale a ka vezikisa vimbuto na vimuna viavo kaha “Yehova ua vivunga” co a ka va niunga mu vindzita. (1 Sam. 17:45) Vunoni va suvile vumo vusunga vua kama. Kaha vantu vavengi lelo lino, kasi ka ve ku ivuisisa vusunga vuaco. Yehova, ke ku tava ku mu lemesela hamo lika na vanjambi veka. Ikeye ua tonda kaha naua ua fuila ku mu lemesa likalieni. Cikuavo naua, ikeye ua zinda kaha ke ku tava ku lemesa ceka cose.​—Tandenu Ezundu 20:5.

11. Mu ku mona cenu, mu njila ika mezi a handekele Eliya ha Muncinda ua Kalemele a hasa ku tu kuasa ku hilula viuma vi tua tuameka mu muono na ku lemesa cetu?

¹¹ Vaze vaIsaleli va puile ngue muntu a seteka kuendela mu vinjila vivali ha ntsimbu omo lika. Kaha vantu vavengi lelo lino, ve ku uila mu ci sevuka ca vaIsaleli, ve ku tavesa “vambale” ku kovela mu miono yavo na ku haka ku mukulo, ku lemesa Njambi ua vusunga. Ku tela matuitui ku cimamuna ca vuasi-vuasi ca Eliya ku tuala ha ku “vendukuta,” ci hasa ku tu kuasa ku hilula viuma vika tua tuameka mu muono na ku hilula ku lemesa cetu.

12, 13. (a) Ceseko cika ua tumbikile Eliya? (b) Vati tu hasa ku muesa ngecize netu tua kulahela muli Njambi ngeci mua Eliya?

¹² Ngeci Eliya ua tondele ngecize ku kale cimo ceseko, ce ku kuasele vantu va ku hangula iya va pandele ku lemesa. Kaha ceseko caco ca puile ca casi. Vapolofeto va Mbale va pandele ku tunga mutula na ku hakaho cikombelo kaha mu nima yaco, va pandele ku vundila kuli njambi yavo linga a tume tuhia tua kulie cikombelo caco. Kaha Eliya neni ue ku lingilemo. Kaha ua handekele ngueni: “Njambi uze a ku kuaniako na tuhia, ikeye a pue Njambi ua vusunga.” Eliya ua tantekeyele vuino iya ua puile Njambi ua vusunga. Kaha ua kele na lutsilielo lua kama mu cifua ca ku linga, ua hele kuli vaze vapolofeto va Mbale vukuasi vuose vua tondekele linga cikombelo cavo cende vuino. Ua va hele naua vukovelelo vua ku livanga vakevo. Ngeci va ile mu ku hangula ngombe yavo na ku linga cikombelo kaha na ku putuka ku vundila kuli Mbale. c—1 Vam. 18:24, 25.

¹³ Vutuhu lelo lino ka kua kele vikomoueso ngeci mua laza, vunoni Yehova Njambi ka alulukile. Tu hasa ku mu kulahela mu vutuntu ngeci mua mu kulahelele Eliya. Ca ku muenako, nga vamo va viana vi ya longesa Mbimbiliya, ka tua pandele ku ivua liova lia ku va tavesa va livange vakevo ku handeka visinganieka viavo. Ngeci mua Eliya, tua pande ku lavelela Njambi ikeye a ka manusula cimpande caco. Kaha tu hasa ku lingamo, kati mu ku likulahela etu vavene, vunoni mu ku kulahela mu lizi lieni Mbimbiliya, ize i va viukisa mu “ku sungamesa” viuma.​—2 Tim. 3:16.

14. Mu njila ika Eliya ua tsopele vapolofeto va Mbale kaha omo lia vika?

¹⁴ Vapolofeto va Mbale va pangele mutula na ku hakaho cikombelo cavo kaha va vundilile kuli njambi yavo nguavo: “A Mbale, tu halakane.” Ku hilukila na ku hilukila. Mu va putukile, ngue vi minutu lika vuno ku heta haze na ola inapumo kaha na ikuavo, kaha na ikuavo naua, mua hitile viola via vingi. Vunoni Mbimbiliya nguayo: “Ka kua kele lizi, cipue umosi ua ku kuaniako uahi.” Kaha mu va hetele mu kati ka litangua, Eliya ua putukile ku va tsopa ngueni, halumo Mbale ali na via vingi via ku linga ngeci kesi na ku va kumbulula ni nayi ku ka ndzivo ka ku likuasela ni halumo na kosa kaha a tondeka umo ua ku mu hindula.  Kaha Eliya ua va lekele naua ngueni: “Tambakanenu cikuma.” Eliya ua tantekeyele ngecize, ku lemesa ca Mbale ca puile ca makuli. Kaha ua tondele naua ngecize vantu va Njambi, va li muene vavene.​—1 Vam. 18:26, 27.

15. Vati muzimbu ua vapolofeto va Mbale ua muesa vuheve vua ku hangula sukulu ueka kati Yehova?

¹⁵ Mu va vuile aa mezi a Eliya, vapolofeto vaMbale va lingile honi ngue va tuala mu ku zaluka. Va putukile “ku lipula ku cilika cavo na mukuale na zimpoko, noho maninga a va hitile.” Vunoni viose evi via puile ku lipakesa ngoco. Muomu “ka kua kele cipue lizi, cipue umosi ua ku kuaniako, cipue umosi ua ku halakanako.” (1 Vam. 18:28, 29) Mua vusunga. Mbale ua puile linkuiso-nkuiso ua ngoco ka keleko. Satana ikeye uongele vantu va tsiliele ngecize, kua kala njambi Mbale linga va likele ku pangela Yehova. Vunoni vusunga vu tua pande ku tantekeya ovu, nga tu hangula sukulu ueka kati Yehova, tu ka lipakesa ngoco na ku likokela ntsuamua.​—Tandenu Visamo 25:3; 115:4-8.

16. (a) Mu ku tungulula mutula ua Yehova ha Muncinda ua Kalemele vika Eliya ua tondele ku vuluisa vaIsaleli? (b) Vati Eliya ua muesele ngecize ua kulahelele muli Njambi yeni?

¹⁶ Ku cinguezi ya puile honi ntsimbu ya Eliya ya ku hana cikombelo ceni. Ua tunguluile mutula ua Yehova, halumo u va puzuile vakua ku luisa va kua ku lemesa ca vusunga. Ua u tunguluile na mavue 12, halumo mu ku vuluisa cingi ca vakua miyati likumi ya Isaleli ngecize, va pandele ku tualelelaho ku ononoka masiko a Mosesa muomu va a hele miyati yose 12 ya Isaleli. Kaha ua hakeleho cikombelo na ku tuma linga va muanieneho mema a engi, halumo va a tekuile mu cisali ca Menditelaniu ca kele ha hiehi. Kaha ua vundilile naua va hinde kapila ku zenguluisa ku mutula na ku sulisamo lu mema. Eliya ua hele vukuasi vuose vu va tondekele vapolofeto va Mbale linga tuhia tuavo tu kuate, vunoni mua hetele ha ku linga cikombelo ceni, ua kaluuisile viose linga tuhia tueni kati tu kuate. Mua vusunga, Eliya ua lingilemo muomu ua kulahelele ngecize ka kuesi na vimo viahi via hasa ku honoua Njambi yeni Yehova.​—1 Vam. 18:30-35.

17. Vati civundilo ca Eliya ca muesele viuma via tuamekele mu muono kaha vati tu hasa ku tambuluisa lungano lueni mu vivundilo vietu?

¹⁷ Mua manusuile viose, Eliya ua vundilile. Civundilo ceni, ca  puile ca casi kaha ca muesele vika ua tuamekele mu muono. Ca katete, ua tondele vantu va tantekeye ngecize Yehova ikeye “Njambi mu Isaleli,” kati Mbale. Ca mu civali, ua tondele vantu va tantekeye ngecize ikeye ua puile lika ngamba ya Njambi kaha vumpahu vuose va pandele ku vu hana lika kuli Yehova. Mu ku manusuila, ua muesele ngecize kasi ua hakele seho ku vaIsaleli, muomu ua tondele ku mona Yehova a “aluluisa mitima yavo.” (1 Vam. 18:36, 37) Vutuhu vungungu vu va lingile kuli Yehova vua kokele lamba ya kama, vunoni Eliya kasi ua va lemene. Ngeci mua Eliya, netu nga tu vundila kuli Njambi tua pande ku muesa ku likehesa, ku muesa seho ku lizi lia Njambi, na cikeketima kuli vaze va tondeka vukuasi.

18, 19. (a) Vati Yehova ua kumbuluile civundilo ca Eliya? (b) Vika Eliya ua lekele vantu ku linga kaha omo lia vika vaze vapolofeto va Mbale ka va fuililile ku va muesa cikeketima?

¹⁸ Tele kanda Eliya a vundile, halumo mbunga ya kele kuze ya kele na ku lihula nga Yehova neni ua pua njambi ua makuli, ngeci mua lisoluele ha toma Mbale. Vunoni mu nima ya ku vundila, vantu ka va kele naua na ntsimbu ya ku singanieka hali ovio. Mbimbiliya nguayo: “Kaha tuhia va Yehova va uililileko, na ku lia cikombelo ca ku tsimika, na vikuni, na mavue, na mpuputa, na ku liasa mema a kele mu cina.” (1 Vam. 18:38) Mua vusunga, eci ca puile cikumbululo ca ku komouesa. Vuno vati va lingile vantu mu va muene eci cikomoueso?

¹⁹ Kaha vantu vose va tambekele nguavo: “Yehova, ikeye Njambi; Yehova, ikeye Njambi.” (1 Vam. 18:39) Evi via muesa ngecize, vantu va hasele ku ivuisisa vusunga. Vunoni aa mezi a va handekele ka a muesele ngecize, va kele na lutsilielo. Ku handeka vusunga, ku tava ngecize Yehova ikeye Njambi ua vusunga, mu nima ya ku mona tuhia tua fumine muilu omo lia civundilo ca Eliya ka vua puile vukaleho vu muesa ngecize va kele na lutsilielo. Ngeci Eliya ua va vundilile ku linga vikuavo naua. Ua va vundilile ku linga viuma vi va pandele ku linga miaka ya ku nima, ku ononoka lisiko lia Yehova. Lisiko lia Yehova lia muesele ngecize, vapolofeto va makuli va pandele ku va tsiha. (Ndeu. 13:5-9) Vaze vapolofeto va Mbale va puile vitozi va Yehova Njambi, muomu va lingile ku cizango viuma via zindile Yehova na ku luisa vutumbe vueni. Nkuma vantu va cifua eci va fuililile ku va muesa cikeketima  ni? Houe, muomu na vakevo ka va muesele cikeketima ku vanike va va kele na ku tsimika mu ku pua vikombelo kuli Mbale. (Tandenu Visimo 21:13; Yele. 19:5) Vaze vapolofeto ka va tondekele ku va muesa cikeketima ambe ca cindende. Ngeci Eliya ua tumine va va tsihe kaha va va tsihile vene.​—1 Vam. 18:40.

20. Omo lia vika vantu ve ku lisosomua na cifua ca lingililemo Eliya ku vapolofeto va Mbale ka va kele na vungazi?

²⁰ Vamo vantu ve ku handeka nguavo, Eliya ka lingile vuino mu ku tuma ku tsiha vaze vapolofeto va Mbale ku Muncinda ua Kalemele. Vamo ve ku lisosomua ngecize, vize via solokele ha muncinda vi hasa ku lingisa vantu veka ku pua na ku tsiha vakuavo omo lia ku pua vakua vulombelo vueka. Kaha ca vusiua ku mona ngecize lelo lino, kuli vantu vavengi ve ku tsiha vakuavo mu lizina lia vulombelo. Vunoni Eliya ka fuile ngoco. Ikeye ua kele na ku hakuila Yehova kaha vaze va a tsihile va pandele vene kutsa kuliya na lisiko. Cikuavo naua, Vakua Kilistu va vusunga va tantekeya ngecize ka va pandele ku kava lungano lua Eliya, mu ku kuata ku mikuale linga va tsihe vantu. Vunoni ve ku kava citume ci ve ku kava vandongesi va Yesu vose, cize ca lekele kuli Petulu ngueni: “Somekamo naua mukuale uove mu cikanda cauo: muomu vose va kuata mukuale va ka nonga na mukuale.” (Mat. 26:52) Ku lutue, Yehova tangua a ka pangesa muaneni Yesu mu ku neha vuoloke mu mavu ose.

21. Omo lia vika Eliya ua pua lungano lua cili kuli Vakua Kilistu vose matangua ano?

²¹ Lelo lino, Mukua Kilistu ua vusunga uose ua tondeka ku pua mukua lutsilielo. (Yoa. 3:16) Kaha njila imo ya hasa ku vi puisilamo ya pua ku, tambuluisa vamala va lutsilielo, ngeci mua Eliya. Eliya ua kele na ku lemesa lika Yehova kaha ua kaniamesele vakuavo ku lingamo. Na ku simpa cose, ua anekele ku mutana vulombelo vua pangele Satana, mu ku tangula vantu linga kati va pangele Yehova. Kaha ua kulahelele na ku lavelela Yehova linga a sungamese viuma, ku hiana ku kulahela mu vutongue vueni ivene ni mu cizango ceni. Eliya ua hakuilile ku lemesa ca vusunga. Ngeci mukemuo, tu vose tu lihakelenu kapandi ka ku tambuluisa lutsilielo lueni!