1-3. (a) Vika halumo via lingisile Estele ku ivua liova lia ku ka lisolola kuli yalieni? (b) Vihula vika tu simutuila ku tuala hali Estele?

 ESTELE ua setekele ku lisimpitika mua kele na ku suena ku nganda ya muangana, ku Susane. Ku kovela mu nganda yaco, ka ca puile ca casi. Ha vivumbe via nganda yaco, va sona-sonaho viuma via mavala via ku liseza-seza, ha kele viuma via ngeci mua va ngombe vali na mavava, vantu vakua ku asa mata a lungusa kaha na vandumba. Nganda yaco, ya kele naua na vingundzi via ku panga na mavue a ku lambesa, ku talako muze, liova-liova lika. Cikuavo naua, nganda yaco va i tungilile hamo ha lilundu lia ku salama helu, ku hiehi na mincinda ya Zagros kaha ku lutue luayo kua kele ndonga Choaspes ya mema a tototo. Viose evi, va vi tungilile linga muntu uose-ouo eza ku nganda yaco, a mone ngecize neza ku cihela ca muntu i ve ku vuila mua kama liova kaha ue ku litumbula ngueni “muangana ua kama.” Kaha ou muntu uaco, kukekuo kua pande kuya Estele mu ku lisolola. Cikuavo naua muangana uaco ua puile yala lia Estele.

² Lizina lieni Ahasuelu! Ka puile yala ua cifua ci va kele na ku zazela ku somboka vampuevo va mu Yundeya! a Muomu ka puile muntu ua ku kava malungano ngeci mua Avilahama, uze ua likehesele na ku tava citume ca Njambi ca ku halakana kuli mpueyeni Sala. (Njen. 21:12) Ahasuelu, ka tantekeyele na vimo viahi ku tuala hali Njambi ya kele na ku lemesa Estele, Yehova, cipue ku tuala ha masiko Eni. Vunoni ua tantekeyele masiko a vakua Pelesia kaha limo liao, lia puile lize lia vindikile Estele ku  linga viuma via tondele ku linga ha ntsimbu ize. Lisiko lika? Vuangana vua Pelesia vua tumbikile lisiko ngecize uose ouo, a ka lisolola ku meso a muangana ca ku hona ku mu lania, va pandele ku mu tsiha. Kaha Estele vutuhu ka va mu laniene, vunoni ua ile mu ku ka lisololako. Kaha mua kele na ku suena mu hiehi na cisunga ca hasele ku mu mona muangana, halumo Estele ua lihuile ngueni, kueni ngu.​—Tandenu Estele 4:11; 5:1.

³ Vika ua likovelesele mu vusonde vua ku pua oho? Kaha vika tu hasa ku lilongesa ku lutsilielo lua ku komouesa luou mpuevo? Ha katete, tu ci talenu vati Estele ua ka lituvile ku ku pua lisano ua ku Pelesia.

4. Vika tu tantekeya ku tuala hali Estele kaha vati ua hetele ha ku yoya na mpanjeni Molendekayi?

⁴ Estele ua puile muana ntsiua. Kaha Mbimbiliya ka ya handekele via vingi ku tuala ha visemi veni, vaze va mu lukile lizina lia ciHevelu lia “Handasa,” lia lomboloka umo muti u va luka nguavo muluta ue ku ima vintemo via cili via ku toka. Mu va tsile visemi va Estele, umo kavusoko kavo ua ngozi lizina lieni Molendekayi, ua mu nonele linga a ka mu lele. Vutuhu Molendekayi ua puile mpanjeni, vunoni ua puile mukuluntu cikuma ku hiana Estele. Molendekayi ua tualele Estele ku ndzivo yeni na ku mu lela vene ngue muaneni mpundu.​—Estele 2:5-7, 15.

5, 6. (a) Vati Molendekayi ua lelele Estele? (b) Muono ua cifua cika ua yoyele Estele na Molendekayi mu Susane?

⁵ Molendekayi na Estele, va puile vindzinda va ku Yunda vutuhu va kele mu mbonge ya Susane ize ya puile cikota ca Pelesia. Kaha citava va kele na ku va sembulula omo lia vulombelo vuavo na masiko a va kele na ku kava. Mua vusunga, Estele ua lemene cikuma mpanjeni Molendekayi mua kele na ku mu longesa via Yehova ku pua Njambi ua cikeketima, uze uovole vantu veni vintsimbu via vingi ku nima kaha ua likuminyine naua ku lingamo ku lutue. (Levi. 26:44, 45) Ci soloka vene ha toma ngecize Estele na Molendekayi va lilemene na ku likulahela cikuma umo na mukuavo.

⁶ Citava Molendekayi ua puile mukua ku pangela ku nganda ya muangana ku Susane, muomu ntsimbu yose ua kele na ku tumama ku hiehi na mbelo ya nganda hamo lika na vangamba vakuavo va muangana. (Est. 2:19, 21; 3:3) Ka tu  tantekeya via lemene ku linga Estele tele a cili kanike, vunoni tu tantekeya ngecize ua lihakelele kapandi ka kama ka ku niunga vuino mpanjeni ua mukuluntu na ndzivo yavo. Kaha citava ndzivo yaco, ya kele ku sinia lia ndonga kuze kua kele vindzivo via vangamba, kati ku sinia lino kua kele nganda na vindzivo vikuavo via vuangana vuaco. Kaha citava Estele ua lemene kuya ku citanda ca ku Susane kuze ku va kele na ku landesa vantu viuma via ku liseza-seza via ku panga na olu, palata na vikuavo-vikuavo. Vunoni ha ntsimbu ize, Estele ka tantekeyele ngecize ku lutue, tangua a ka kala na viuma ngeci mua vize via vingi-vingi.

7. Vika via lingisile Vasiti va mu nieke vusano kaha vika viezilemo?

⁷ Tangua limo ku Susane, va putukile ku ivua manguavo a viuma via lingikile ku nganda. Muangana Ahasuelu ua laniene vamiata veni na ku va zumbula na via ku-lia via ku komouesa na viniu. Kaha muangana, ua singaniekele ku lania lisano lieni ua cili Vasiti, uze ua kele na ku linga cilika ku mutamba ueka ua nganda na vakuavo vampuevo. Vunoni Vasiti ua vianene kuyako. Omo lia ku mu kolesa ntsoni, muangana ua vuile matoto na ku hula vakua ku mu mamuna kasitiku kaka na pande ku hana kuli Vasiti. Kuliya na viuma vi va mu lekele vakua ku mu mamuna, muangana ua hanguile ku nieka Vasiti vusano na ku likuminia ku tondelako ueka. Kaha vangamba va muangana, va putukile ku tonda-tonda vampuevo va cili mu cifuti cose linga muangana a ku hanguleho umo mu ku pua lisano lieni.​—Est. 1:1–2:4.

8. (a) Vika halumo via lingisile Molendekayi ku lisosomua mua muene Estele ali na ku kola? (b) Mu ku mona cenu, vati tua pande ku pangesa citume ca mu Mbimbiliya ku tuala ha ku vuaha ca ku muvila? (Talenu naua Visimo 31:30.)

⁸ Citava halumo Molendekayi ua kele na ku komoka Estele, vunoni naua na ku lisosomua mua kele na ku mu mona  ali na ku kola na ku pua mpuevo ua cili cikuma. Mbimbiliya nguayo: “Muanampuevo uze ua viukile na ku lelema.” (Est. 2:7) Lizi lia Njambi lia muesa ngecize ku vuaha ca pua ca cili, vunoni ka ca puilemo, ca tondeka ku tongelako ku likehesa na mana. Kati ngoco muntu a hasa ku putuka ku lihalesa, ku lituala ha matunta na vakuavo, na vifua vikuavo via ku viha. (Tandenu Visimo 11:22.) Tuli na vusunga nguetu nenu mua limuenaho laza evi. Ambaco ku vuaha ca Estele ca mu tualele kuli? Ku vuntu vua cili ni vua ku viha? Ntsimbu ikeyo ya hanene cikumbululo.

9. (a) Vika via solokele omo vangamba va muangana va muene Estele kaha halumo omo lia vika ku litepa ca Estele na Molendekayi ca kaluuile? (b) Omo lia vika Molendekayi uecelele Estele ku somboka kuli muntu ka puile mukua ku pangela Yehova? (Talenu cikasa.)

⁹ Vaze vangamba va muangana mu va uanene Estele, va mu vuezele ha civunga ca vahumbe ci va uanene na ku mu tuala ku nganda ya muangana ku sinia lia ndonga. (Est. 2:8) Mua vusunga, ku litepa ca va kaluuilile, muomu va puile ngue ise na muana. Citava Molendekayi ka tavele uze muaneni a somboke kuli muntu ke ku pangela Njambi cipue vene muangana, vunoni ha ntsimbu yaco eyi, viuma ka via kele naua ku ndzili yavo. b Mua vusunga, citava Estele ua halakanene vuino ku vimamuna via mu hele Molendekayi ntsimbu kanda vaye neni! Kaha mua kele na kuya ku nganda ya muangana, halumo ua kele na vihula via vingi ku mutima, muomu ka tantekeyele via mu lavelele ku lutue.

10, 11. (a) Vati ku kala ku nganda halumo ca kuatele ku muono ua Estele? (b) Vati Molendekayi ua muesele ngecize ua lisosomuene na Estele?

¹⁰ Estele ua putukile ku yoyela ku ndzivo ya lisezele cikuma na ndzivo yavo kaha viose via mueneko, via puile via vungendzi kuli ikeye. Ua puile umo ua vana va vampuevo vavengi va va kunguluile mu vimbango viose viuana via vuangana vua Pelesia. Omo liaco, citava visemua viavo, malimi avo na vilinga viavo via lisezele cikuma. Kaha vose va va hanene ku muntu umo lika linga a va niunge ua lizina, Hengayi. Kaha va pandele ku va viukisa mu muaka ua muntuntu, ngeci mua ku va niateka na mazi a ku nika vuino. (Est. 2:8, 12) Ku yoya mu cifua eci, halumo ca lingisile vaze vana va vampuevo ku putuka ku  tuala lika mana ku ku livuahesa ku muvila, ku lihalesa na kuli tuala ha matunta. Vati evi via kuatele ku muono ua Estele?

¹¹ Molendekayi ua putukile ku lisosomua cikuma na Estele. Mbimbiliya nguayo, tangua na tangua, Molendekayi ua kele na ku suena mu hiehi na ndzivo i va kele vana va vampuevo linga a ka tantekeye vati ali Estele. (Est. 2:11) Kaha ku tantekeya mizimbu ya Estele halumo ku hitila muli vangamba va kele na ku pangela mu nganda yaco, mua vusunga, ca vuisile Molendekayi ndzolela ya kama omo lia ku lela vuino Estele. Vika tu handekela ngoco?

12, 13. (a) Lutsimo luka ua kele naluo Estele ku meso a vantu? (b) Omo lia vika Molendekayi ua viukililile mu ku tantekeya ngecize Estele ka lisoluele mu ku pua kaYundeya?

¹² Estele ua ile cikuma ku mutima ua Hengayi, ngeci ua mu  muesele cilemo ca kama. Ua mu hanene vampuevo va ku pua 7, kaha na cihela ca cili cikuma mu ndzivo ya vampuevo. Muzimbu uavo nguauo: “Estele ua muene ngozi ku meso a vose va mu talele.” (Est. 2:9, 15) Vuno ku vuaha ceni lika ca lingisile vantu vose va mu leme ngecize ni? Houe, kua kele cikuavo naua.

¹³ Ca ku muenako, Mbimbiliya nguayo: ‘Estele ka ambuluile vantu veni cipue vusoko vueni; muomu Molendekayi ua mu vindikile linga kati a ambulule.’ (Est. 2:10) Molendekayi, ua lunguile Estele ngecize kati a ka lisolole ku pua kaYundeya, muomu ua tantekeyele ngecize vakua nganda va kele na ku muesa kahangu ka kama ku vaYundeya. Mua vusunga, Molendekayi ua viukilile cikuma mu ku tantekeya ngecize vutuhu Estele ka kele hamo lika neni, vunoni ua tualeleleho ku ononoka na ku pua mukua mangana!

14. Vati vakuendze na vahumbe va hasa ku tambuluisa lungano lua Estele?

 ¹⁴ Na vuno vene vakuendze na vahumbe lelo lino, va hasa ku vuisa ndzolela ya kama visemi vavo na kuli vaze vose veku va lela. Nga vali na vakuavo, va hasa ku viana ku linga viuma via ku vihia na ku kakatela ku vitume via vuoloke na ku tualelelaho ku linga viuma vize vi va tantekeya ku pua via cili. Kaha va hasa ku lingamo, ambe nga vali ha kati ka vantu va pua vilinge via ngoco, vakua vilinga via ku vihia, ni vakua vukenia. Mu ve ku linga via cifua eci ngeci mua Estele, ve ku vuisa Isiavo ua muilu ndzolela ya kama.​—Tandenu Visimo 27:11.

15, 16. (a) Vika via lingisile Estele kuya Muangana ku mutima? (b) Omo lia vika ku aluluka ca Estele halumo ca mu kaluuilile?

¹⁵ Mu ya hetele ntsimbu ya ku mu solola kuli Muangana, Estele va mu hele vukovelelo vua ku hangula na ku ambata viose-ovio via tondekele, cipue mu ku livuahesa ni mu vieka. Vunoni ka vundilile na vimo vieka viahi, ku tundisako vize via mu lekele Hengayi. (Est. 2:15) Halumo muomu ua nongonuene ngecize ku vuaha lika ka ci ka pumo mu ku mu tava kuli muangana, vunoni ku konkama na ku likehesa vikevio vi kaya muangana ku mutima. Vuno mukemuo vene?

¹⁶ Mbimbiliya ya kumbulula nguayo: “Kaha muangana ua lemene Estele mu ku hiana vampuevo vose kaha ua muene kavumbi na ngozi ku meso eni mu ku hiana vana va vampuevo vose; ngoco ua hakele cilongo ca vuangana ha mutue ueni, na ku mu puisa lisano mu ku sintsila Vasiti.” (Est. 2:17) Citava halumo ca puile ca cikalu kuli uze mpuevo ua kaYundeya, ku litombuesa ku muono ua uha. Muomu ua puile honi lisano ni nguetu mpuevo ya muangana ua ku tsimana cikuma mu mavu ose! Vuno evi via mu lingisile ku lihalesa ni? Na limo litangua liahi!

17. (a) Mu vinjila vika Estele ua tualeleho ku ononoka ise ua ku mu lela? (b) Omo lia vika lungano lua Estele lua pua lua seho kuli yetu lelo lino?

¹⁷ Estele ua tualeleho ku ononoka ise ua ku mu lela, Molendekayi. Kaha ua suekele ku likata ceni na vaYundeya. Cikuavo naua, omo Molendekayi ua nongonuene vutumbe vua ku tsiha Muangana Ahasuelu, Estele uononokele Molendekayi na ku leka muzimbu uaco kuli muangana, ngeci vaze vitozi va va nongesele. (Est. 2:20-23) Kaha ua muesele naua lutsilielo muli Njambi mu ku likehesa na ku ononoka. Lungano lua Estele lua pua lua seho lelo lino, muomu uahi ua haka seho ku ku ononoka kaha lisino likelio li napu ngue via-ku-lia via tangua na tangua! Vunoni  vantu va lutsilielo va haka seho ku ku ononoka ngue mua lingile Estele.

18. (a) Vika halumo via lingisile Molendekayi ku viana ku tsikamena Hamane? (Talenu naua litota.) (b) Vati vamala na vampuevo va lutsilielo lelo lino ve ku tambuluisa Molendekayi?

¹⁸ Umo yala ua lizina Hamane, ua putukile ku tsimana mu nganda ya Ahasuelu. Muangana ua mu puisile ngue livoko lieni lia cilio, mukua ku mu mamuna na muhato ueni mu vuangana vuose. Kaha ua tumbikile vene na lisiko ngecize uose a liuana neni na pande ku tsikama. (Est. 3:1-4) Vunoni lisiko liaco lia puile citanga kuli Molendekayi. Vutuhu ua puile mukua ku ononoka muangana, vunoni kati na mu viuma via vindika Njambi. Hamane ua puile kaAngange. Eci ca lomboloka ngecize citava ua puile mukua cikota ca Angange muangana ua vakua Amaleke, uze ya tsihile kapolofeto Samuele. (1 Sam. 15:33) Kaha vakua Amaleke va puile vakua vupi mu cifua ca ku linga, va lipuisile vitozi va Yehova na Isaleli. Ngeci Njambi ua va zindile vose. c (Ndeu. 25:19) Nkuma ca pandele kaYundeya ku tsikamena umo kaAmaleke ni? Houe. Ngeci Molendekayi ua vianene. Ka tavele ku mu sevuisisa. Na lelo lino, vamala na vampuevo va lutsilielo ve ku haka miono yavo mu vusonde, mu ku ononoka lisiko lia “ku ononoka kuli Njambi ku hiana ku vantu.”​—Vili. 5:29.

19. Vika ua tondele ku linga Hamane kaha vati ua suangeleyele muangana?

¹⁹ Evi via nienguesele cikuma Hamane. Kaha ka tondele lika ku tsiha Molendekayi, vunoni ua tondele ku nongesa vene vaYundeya vose. Ngeci ua vihisile lizina liavo kuli muangana. Ua muesele ngecize ka va puile vantu va seho mu ku va tumbula ngueni “vantu vamosi va na sandangana na ku sanduoka ha kati ka vantu.” Ua va vangeyele ngueni ka ve ku ononoka muangana, vambanditu. Ngeci ua likuminyine ku lambula vimbongo via vingi, vi ka kuase ku viose vi ka tondeka mu ku nongesa vaYundeya mu vuangana vuose. d Ngeci Muangana Ahasuelu  ua mu hele kandzeya keni linga a tumbike nkala masiko a tondele.​—Estele 3:5-10.

20, 21. (a) Vati mutambi ua Hamane ua vuisile vaYundeya mu vuangana vuose vua Pelesia hamo lika na Molendekayi? (b) Vika Molendekayi ua lambelele Estele mu muzimbu ua mu tumine?

²⁰ Ngeci vuasi-vuasi, vakua tuvalu va ile na ku sanduola muzimbu ua ku nongesa vaYundeya mu vimbango viuana via vuangana vua Pelesia. Aci singaniekenu ha ku lisosomua ca vaYundeya va lisupile mu Yelusalema mu va vuile muzimbu uaco. Muomu tele vuovuno va na patuka ku vundungo ku Mbambilone kaha naua Yelusalema tele kanda i cihue ku i tungulula na vivumbe via ku yohiela vene, tele vi ci li viahi. Citava halumo Molendekayi ua va singaniekele hamo lika na vavusoko vueni va kele mu Susane, mua vuile muzimbu ua ku nonga. Ngeci ua tavuile vizalo vieni, ku zala vikeleya, ku haka muto ha mutue na ku lila mbimbi ha kati ka mbonge. Vunoni Hamane, ua kele na ku nua na muangana, na mbunge yeni yahiko ku vusiua vua kokelele kuli vaYundeya na vavusamba vavo mu Susane.​—Tandenu Estele 3:12–4:1.

²¹ Molendekayi ua tantekeyele ngueni na pande ku lingako  mumo. Vunoni muka honi? Estele ua vuile via vusiua vua Molendekayi, ngeci ua mu tumine vuzalo vunoni ka tavele ku mu lembezieka. Halumo laza ua putukile ku lihula omo lia vika Yehova Njambi yeni ua tavesele va mu tambule muihua yeni Estele na ku ka mu puisa lisano lia muangana mukua mavu. Vunoni via putukile honi ku mu lomboloka kamandende-kamandende. Ngeci ua tumine muzimbu kuli lisano Estele linga a ka hakuile “vantu veni.”​—Est. 4:4-8.

22. Omo lia vika Estele ua kele na liova lia ku lisolola kuli yalieni, Muangana Ahasuelu? (Talenu naua litota.)

²² Citava Estele ua vuile nomu-nomu vene keke, mua tambuile muzimbu ua Molendekayi. Eci ca puile ca seho ya kama kuli ikeye. Muomu ua vuile liova ngue mua kumbuluile Molendekayi. Kaha ua mu vuluisile na lisiko lia muangana lia muesa ngecize uose ua lisoluele kuli muangana ca ku hona ku mu lania, va kele na ku mu tsiha. Va kele lika na ku mu ecela nga muangana a muinika mbueti ya olu. Vuno Estele ua kele na vusunga vua ku singanieka ngueni muangana a ka mu ohiela, cikuma-kuma omo lia viuma via solokelele Vasiti ni? Estele ua lekele Molendekayi ngecize tunde ha mu laniene muangana tele mu na hiti honi matangua 30! Eyi ntunda ya lingisile Estele ku lihula nga kasi muangana ua mu lemene. e​—Estele 4:9-11.

23. (a) Vika ua handekele Molendekayi mu ku kaniamesa lutsilielo lua Estele? (b) Omo lia vika Molendekayi ua fuila ku mu tambuluisa?

²³ Molendekayi ua kumbuluile Estele mu cifua ca kaniamesele lutsilielo lueni. Ua mu lekele ngueni nga kalingiko mumo,  vuovoke vua vaYundeya vu ka tundilila kueka. Kaha ikeye ka pandele ku lavelela ngecize a ka lisupaho mu ci ka putuka ku nongesa. Molendekayi ua muesele lutsilielo lua kama muli Yehova, ngecize na limo litangua liahi a ka tavesa vantu veni ku nonga mu vutuntu na vikulaheso vieni kuya mu ngoco. (Yeho. 23:14) Kaha uehuile Estele ngueni: “[Iya] a tantekeya mpano ove u neza ku vuangana muomu ntsimbu ya ngecize vene?” (Est. 4:12-14) Molendekayi ua kulahelele mu vutuntu kuli Njambi, Yehova. Mua vusunga, tua pande ku tambuluisa Molendekayi!​—Visi. 3:5, 6.

24. Vati Estele ua muesele lutsilielo na ku simpa?

²⁴ Ya puileho ntsimbu ya Estele ku lingako mumo. Ngeci ua lekele Molendekayi a kungulule vaYundeya linga va likele ku lia mu matangua atatu. Kaha mezi a asi a handekele Estele a muesa ngecize ua puile mukua lutsilielo na ku simpa. Ngueni: “Nga nji nonga, nji nonge ngano.” (Est. 4:15-17) Citava ua vundilile cikuma mu matangua aze atatu ku hiana mu ntsimbu yeka ya muono ueni. Mu lia hetele litangua, ua zalele via vuangana via seho ya kama na ku linga cose linga a kaye muangana ku mutima. Ngeci ua ile.

25. Lombololenu via solokele omo Estele ua ka lisoluele kuli yalieni.

²⁵ Ngue mu tu na muene ku vuputukilo vua kano kapitulu, Estele ua putukile kuya mu nganda ya muangana. Aci singaniekenu ha ku lisosomua ceni na vivundilo mu mutima. Mua kovelele, muangana uze ua kele ha citumamo ca Vuangana. Halumo ua setekele ku tala ku cihanga ceni a mone nga ali na matoto ni kuahi. Nga ua pandele ku vandamena, citava ua muene ci li na ku simbula cikuma. Vunoni yalieni ua mu muene na ku komoka, vunoni cihanga ceni ca putukile ku tavuluka, ngeci uoluele mbueti ya olu!​—Est. 5:1, 2.

26. Omo lia vika Vakua Kilistu va vusunga va tondeka ku simpa ngeci mua Estele kaha omo lia vika a ci li ku cavua-cavua?

²⁶ Eci ca muesele ngecize Muangana ua tavele ku halakana Estele. Estele ua hakuilile Njambi yeni, na ku sila vakua lutsilielo vose lungano. Vakua Kilistu va vusunga lelo lino, va haka seho ya kama ku malungano aco. Yesu ua muesele ngecize vandongesi veni va ka tsimanena cilemo ca ku lihana. (Tandenu Yoano 13:34, 35.) Ku muesa cilemo caco, vintsimbu via vingi  ce ku tondeka lutsilielo ngeci lua Estele. Vunoni vutuhu Estele ua hakuilile vangamba va Njambi tangua lize, vunoni ua ci kele lika ku cavua-cavua. Vati honi ue ku suangeleyele muangana ngecize muntu ya lema, Hamane, ua puile cingungu? Vati ue ku ohielele vakua cikota ceni vaYundeya? Tu ka hilula evi vihula mu kapitulu ka na hatako.