1-3. (a) Vati ua livuile Estele mua kele na ku suena kuli yala lieni mu nganda? (b) Vati ua lingile muangana mua muene Estele a li na kuiza?

 ESTELE ua kele na ku suena kamandende-kamandende kuli muangana, oku a zaza. Aci singaniekenu vukama vua nganda ya muangana kaha na ku holoka ca kelemo. Estele halumo mua kele na kuenda, ua kele na ku ivua ntsindo ya kuenda ceni kaha na ku huhua ca vizalo via zalele. Vunoni ka tangukile na vukama ni ku vuaha ca nganda, muomu ua lihakelele kapandi ka ku tuala mana ku visinganieka vieni kuli uze yala ua tumamene ha citumamo ca vuangana, muomu muono, cipue ku-tsa ceni ca hitukilile hali yala uaco.

² Muangana ua talele ntoma kuli Estele mua kele na kuiza, ngeci uoluele mbueti yeni ya olu kuli ikeye. Vutuhu ku olola mbueti ca solokele ngue cuma ca cindende, vunoni cikeco cohielele muono ua Estele. Muomu ca mu tundisile mulonga ua ku soloka kuli muangana ca ku hona ku mu lania. Mua suenene ku hiehi na citumamo ca vuangana, Estele uoluele livoko na ku kuata ku ntsongo ya mbueti ya muangana.​—Estele 5:1, 2.

³ Viose mu nganda via muesele ngecize Muangana a Ahasuelu ua puile mpite kaha mukua vukama. Vizalo via vamiangana vakua Pelesia ku ntsimbu ize, via puile via ndando ya kama, via makulukazi na makulukazi a vidolar. Vutuhu ngoco, Estele ua muene cilemo ku meso a yalieni vutuhu ua puile mukua vutenu vunoni Ahasuelu ua lemene mpueyeni. Ngeci ua handekele ngueni: “Vika u hianga, lisano Estele? na vika u na vundila? va ka ku hiavio na ku heta ha ku tepesa vuangana vuange mu kati!”​—Estele 5:3.

4. Vitanga vika ua lavelele Estele ku lutue?

⁴ Via lingile Estele na hano, via muesele lutsilielo na ku simpa ca kama, muomu ua ka lisoluele kuli muangana mu ku seteka ku ohiela vantu veni, linga kati va va nongese mu vutuntu. Kaha na  hano, viuma tele vili na ku vuaha, vunoni kasi ua kele ku cavua-cavua. Ua pandele ku lingisa uze muangana ua ku lihalesa a tsilielele ngecize muntu ya kulahelele mua kama, ua puile mukua vupi, uendele muangana ha vuongo mu ku mu lingisa a tumbike lisiko lie ku nongesele vakua cikota ca Estele. Vati honi Estele ue ku lingilemo? Kaha vika tu lilongesa ku lungano lueni?

5, 6. (a) Vati Estele ua kavele citume ca ku Ekelesiaste 3:1, 7? (b) Vati Estele ua muesele mana mu cifua ca handekelelemo na yala lieni?

⁵ Vuno Estele ua pandele ku leka muangana citanga cose ha meso ya mihato veni ni? Ku lingamo nga ca kolesele muangana ntsoni na ku hana vukovelelo kuli Hamane vua ku lihakuila. Vati honi ua lingile Estele? Imo miaka ku nima, Muangana Solomone va mu huiminine ku soneka nguavo: “Ku viuma viose kua kala muaka uavio, . . . ntsimbu ya ku holoka, na ntsimbu ya ku handeka.” (Ekel. 3:1, 7) Citava halumo Molendekayi, mua lelele Estele, ua mu longesele vitume viaco viose evi. Kaha Estele uevuisisile seho ya kala ha ku hangula vuino “ntsimbu ya ku handeka.”

⁶ Estele ua handekele ngueni: “Nga ca viuka ku meso a muangana, muangana na Hamane veze ku litangua lia lelo ku ciuano ca ku lia ci nja mu viukisila.” (Estele 5:4) Muangana ua tavele kaha na ku leka naua Hamane. Mua mono mana a muesele Estele mu ku handeka muze ni? Ua muesele kasingimiko kuli yalieni kaha na ku tonda vukovelelo vua cili vua ku heteselamo viuma, via kele na ku lisosomua navio kuli ikeye.​—Tandenu Visimo 10:19.

7, 8. Vati ca fuile cilika ca katete ca lingile Estele, vunoni omo lia vika ka lekele citanga kuli muangana?

⁷ Mua vusunga, Estele ua viukisile vuino cilika caco kaha ua lingile cose linga a viukise vize mpundu via lema yala lieni. Ca ku muenako, ua viukisile viniu vize vie ku kuasa ku ndzolela ya muntu. (Visa. 104:15) Cilika caco ca tovalele mua kama Ahasuelu, ngeci ua hetele ha ku hula Estele lukuavo naua vika ua tondele ku mu hana. Ha ntsimbu eyi, vuno ya puileho honi ntsimbu ya ku mu leka citanga ni?

⁸ Estele ua muene ngueni kanda. Ngeci lia mukuavo, ua laniene naua muangana na Hamane ku cilika cikuavo. (Estele 5:7, 8) Vika ka handekele ha ntsimbu ize? Vulukenu ngecize vakua muyati ueni va lavelele ku-tsa omo lia lisiko lia tumbikile muangana. Mu ku linga ca puile cimpande ca cikalu, Estele ua tondele ku kala na vusunga ngecize na hangula ntsimbu ya cili ya ku solola cimpande caco. Ngeci ua lavelele na ku tonda vukovelelo vukuavo naua,  vua ku muesa kuli yalieni ngecize ua mu haka seho ya kama na ku mu singimika.

9. Seho ika ya kala ha ntsintsa kaha vati tu hasa ku tambuluisa Estele mu ku i muesa?

⁹ Ntsintsa, ya pua cifua ca seho kaha va vandende ve ku ci muesa. Vutuhu ua lisosomuene mua kama kaha ua tondele mpundu ku handeka via kele ku mutima ueni, Estele ua muesele ntsintsa mu ku vandamena ntsimbu ya cili ya ku lingamo. Tu hasa ku lilongesa via vingi ku lungano lueni, muomu tu vose tue ku mona vimo visevuka via tondeka ku vi sungamesa. Nga tu li na ku tonda ku suangeleya umo ali na mpoko linga a sungamese cimo citanga, tua pande ku tambuluisa lungano lua Estele mu ku muesa ntsintsa. Visimo 25:15 nguayo: “Ha ntsintsa ya kama u sindiya mukua ku sika, na lilimi livotsi li pokola citsiha.” Nga tu vandamena na ntsintsa ntsimbu ya cili kaha na ku handeka na civuovuo ngeci mua lingile Estele, cipue ku luisa ca kola ngeci mua citsiha, ci hasa ku pokoka. Vuno Njambi ya Estele Yehova, ua vezikisile ntsintsa na mana eni ni?

10, 11. Vika via zimine ndzolela ya tundile nayo Hamane ku cilika kaha vika va mu mamuine mpueyeni na vavusamba veni?

¹⁰ Ntsintsa ya Estele ya sokoluele njila ya viuma via ku komouesa. Hamane ua tundile kuze ku cilika “na ku viukilila na ku zolela mu mutima,” muomu ua muene ngecize muangana na lisano va mu lemene. Vunoni mua tuvakanene ha mbelo ya nganda, ua talele kuli Molendekayi, uze kaYundeya ua kele na ku tualeleleho ku viana ku mu tsikamena. Ngue mu tu na muene mu kapitulu ka na hiti, via lingisile Molendekayi ku viana ku tsikamena Hamane, ka via puile omo lia lisino, vunoni omo lia mutima ueni kaha na vusamba vueni na Yehova Njambi. Vunoni Hamane “ua sulile na vutenu na Molendekayi.”​—Estele 5:9.

¹¹ Omo Hamane ua lekeko mpueyeni na vavusamba veni via muzimbu uaco, va mu lekele a viukise citi ca kama ca 22 metru na ku vundila lisesa lia muangana, linga a ka sukikeho Molendekayi. Cisinganieka caco ca mu ile ku mutima, ngeci ua putukile mpundu ku linga ngue mu va mamuine vakuavo.​—Estele 5:12-14.

12. Omo lia vika muangana ua tumine va mu tandele mizimbu ya cifuti na lizi lia kama kaha mizimbu ika va uanenemo?

 ¹² Vunoni ku vutsiki, “muangana ka hasele ku kosa” nguayo Mbimbiliya. Ngeci mukemuo, ua vundilile linga va nehe mukanda ua mizimbu ua cifuti na ku mu tandelauo na lizi lia kama. Mu mizimbu yaco, va uanene via vumo vungungu vua ku tsiha muangana Ahasuelu kaha ua vulukile via muzimbu uaco na ku mona ngecize vingungu vaco va va kuata laza na ku va tsiha. Vunoni amba muntu ua ambuluile via vungungu vuaco Molendekayi? Vuno kuli vimo vi va mu lingilile ni? Muangana ua singaniekeleho na ku hula nga Molendekayi va mu lunguisile ni kuahi kaha vangamba veni va mu kumbuluile nguavo na “kamo kahi va na mu lingila.”​—Tandenu Estele 6:1-3.

13, 14. (a) Vati viuma via putukile ku lisevuka ku vutumbe vua Hamane? (b) Vika mpuevo na vavusamba va Hamane va mu lekele?

 ¹³ Na ku lisosomua cose, muangana ue huile nga kuli umo ua vamiata veni neza laza linga a mu tume ku puisamo evi via suvile. Kaha muntu ua livangele kuiza, Hamane, muomu ua tondele mua kama ku vundila lisesa lia ku tsiha Molendekayi. Vunoni ntsimbu kanda a vundile lisesa liaco, muangana ua muihuile ngueni: Vika va na pande ku linga kuli yala nayi muangana ku mutima? Hamane ua singaniekele ngueni ka kuesi ueka uahi, ou yala uaco ikeye vene. Ngeci ua lekele muangana ngueni, ou muntu linga va mu tsimanese mua kama, va pandele ku mu zika vizalo via vuangana kaha na ku leka va miata, vaye na ku mu zengesa muaya mbonge yose ya Susane ha kavalu ka muangana oku va mu sangala linga mbunga yose vevueko. Aci singaniekenu vati ua livuile Hamane, mua tantekeyele ngecize muntu i va pandele ku linga ngoco ua puile Molendekayi! Kaha naua muangana ua kundikile oco cipanga caco kati kuli ueka naua, vunoni kuli Hamane mpundu.​—Estele 6:4-10.

¹⁴ Ngeci Hamane ua puisilemo eci cipanga caco na litoto kaha na ku tuntila ku ndzivo na vusiua vua kama. Mpueyeni na vavusamba va mu lekele nguavo eci ku aluluka ca viuma, ca puile citantekeyeso ngecize viuma ka vi muendela naua vuino kaha ka ka hasa ku vula Molendekayi kaYundeya.​—Est. 6:12, 13.

15. (a) Vika via cili via lingikile omo lia ntsintsa ya Estele? (b) Vika ca puila ca seho ku kala na mutima ua ku tumamena?

¹⁵ Omo lia Estele ku muesa ntsintsa na ku lavelelako kamandende litangua limo, ntsimbu kanda a leke citanga ceni kuli muangana, Hamane ua lihindilile mbumbo yeni ivene. Kaha citava Yehova Njambi ikeye ua lingisile muangana ku kosa cilavu-lavu. (Visi. 21:1) Mua vusunga, vikevio via lingisa Mbimbiliya ku tu kaniamesa ku “tumamena Njambi”! (Tandenu Mika 7:7.) Mu tue ku lavelela kuli Njambi, ikeye ue ku manusula visoti vietu mu cifua ca hiana cikuma na cize ci tue ku vimanusuililemo etu vavene.

16, 17. (a) Vati Estele ua nongonuene ngecize i napuho ntsimbu ya ku handeka? (b) Mu njila ika Estele ua litepele na lisano ua katete Vasiti?

¹⁶ Estele ua nongonuene ngecize kapandele naua ku eseka lukakatela lua muangana. Ngeci mukemuo, ku cilika ca mu civali ua pandele ku mu leka viose. Vunoni vati ue ku lingilemo? Mu ku litombola ca viuma, muangana ikeye ua mu ihuile vika ua tondele ku mu lingila. (Estele 7:2) Ngeci Estele ua muene ngecize i napuho “ntsimbu ya ku handeka.”

 ¹⁷ Citava halumo Estele ua vundilile mu mutima kuli Yehova, ntsimbu kanda a handeke aa mezi ngueni: “Nga nji na uana kavumbi ku meso ove, A muangana, kaha nga ca mu leme muangana, nji ecele muono uange civundilo cange, na vantu vange ku ku lambelela cange.” (Est. 7:3) Mua mono ngecize Estele, ua muesele ngecize ua kulahela mu liano lia muangana lia ku sompela vuoloke. Mua vusunga, Estele ka lifuile na Vasiti lisano ua katete ua muangana, uze ua popoluele muangana ku cizango! (Estele 1:10-12) Cikuavo naua, Estele ka payele muangana omo lia ku tsiliela Hamane. Vunoni ua vundilile lika linga a niunge muono ueni ku kutsa.

18. Vati Estele ua soluele vitanga vieni kuli muangana?

¹⁸ Mua vusunga, civundilo caco ca komouesele muangana kaha ua muene ngecize na pande ku lingako mumo. Cikuavo naua ka kua kele yala na umo uahi a hasa ku ecelela mpueyeni va mu tsihe. Kaha Estele ua tualeleho naua ngueni: “Muomu va na tu landesa ange na vantu vange, mu ku tu enieka, mu ku tsiha, na mu ku nongesa. Vunoni nga va tu landesele ngue vandungo va vamala navo va vampuevo, nga nja holokele kulu, vutuhu mukua nkole ka hasele ku lunguisa ku-mu pihisila cize kuli muangana.” (Estele 7:4) Mua mono ngecize Estele ua lumbunuine citanga caco mu vusunga kaha ua vuezeleko ngueni, nga ca puile lika ku va landesa ku vundungo, nga ua holokele kulu, vunoni ku va nongesa ce ku kokelele vitanga via kama na kuli muangana. Ngeci mukemuo, Estele ua muene ngecize na pande ku vi ambulula.

19. Vika tu hasa ku lilongesa ku lungano lua Estele ku tuala ha ku suangeleya?

¹⁹ Lungano lua Estele lu tu longesa via vingi ku tuala ha ku suangeleya. Nga mu ka tondeka ku ambulula cimo citanga ca kama kuli umo kavusoko ni umo muntu ali na mpoko, ku muesa ntsintsa,  kasingimiko na vusunga, vi ka mi kuasa cikuma.​—Visi. 16:21, 23.

20, 21. (a) Vati Estele ua sandele Hamane ku mutana kaha vati ua livuile muangana omo liaco? (b) Vati ua lingile Hamane mu va mu soluele ku pua muntu ua ku vihia?

²⁰ Kaha Hamane ua huile ngueni: “Ikeye iya, kaha u lihindzo, uze na cuka ku mutima ku linga ngoco?” Aci singaniekenu honi Estele olola livoko na ku inika ngueni: “Mukua nkole na citozi, Hamane ou vene ua mupi.” Citava Hamane ua lingile lika mu kanua asa, na ku ivua liova lia kama. Aci singaniekenu honi matoto a muangana a putuka ku livuezelela, mu ku nongonona ngecize muntu ya kulahelele mu ku mu mamuna ua mu sevuisisile, mu ku soneka lisiko lize lie ku tsihisile mpueyeni ya lema! Ngeci muangana ua tuhukile na matoto mu ndzivo na kuya mu citungu, linga mutima u ci tuleko kamandende.​—Estele 7:5-7.

²¹ Kaha Hamane, mu nima ya ku mu lavulula ngecize ua puile muntu ua ku vihia, ua tsikamenene ku viliato via lisano mu ku lambelela. Vunoni ha ntsimbu yaco muangana ua hilukile naua mu ndzivo kaha mua muene Hamane ali ku viliato via mpueyeni. Ngeci ua vuile matoto na ku mona ngueni halumo Hamane, a tonda ku mu kuata mpueyeni ku ndzili mu ndzivo yeni ivene. Evi via lingisile muangana ku mona ngecize Hamane noho ua kutsa vene. Ngeci ua tumine vamala veni ku mu kuata, ku mu fuika ku cihanga na ku mu tuala. Kaha umo ua va miata ua muangana, ua lekele muangana ngecize Hamane ua tumbikile imo ngundzi ya tondele ku ka sukikilaho Molendekayi. Ngeci mu ntsimbu oyo vene muangana Ahasuelu, ua tumine ngecize va mu sukikeho ikeye mpundu.​—Estele 7:8-10.

22. Vati lungano lua Estele lua tu longesa kati tu uile mu vusiua ni ku mona ngecize na limo tangua liahi va ka tu lingila vuoloke?

 ²² Mu mavu ano a ku sula na vuhenge, ca casi ku singanieka nguetu na limo litangua liahi va ka tu lingila vuoloke. Vuno mua livuaho laza ngoco ni? Estele ka uilile mu vusiua, ku zimbalesa lutsilielo ni ku singanieka ngueni na umo uahi a hasa ku linga vuoloke. Mu ya puilemo ntsimbu, ua handekele na ku simpa cose mu ku hakuila via cili kaha ua kulahelele muli Yehova mu ku puisamo vikuavo viose. Kaha evi vikuavo viose ua vi kundikile mu mavoko a Yehova. Netu tu puenu na ku lingamo! Uze vene Yehova ua ku matangua a Estele ka alulukile. Na lelo lino, a hasa vene ku lavula vakua vupi mu miheto yavo vavene ngue mua lingile na Hamane.​—Tandenu Visamo 7:11-16.

23. (a) Vati muangana ua lunguisile Molendekayi na Estele? (b) Vati vupolofeto vua hele Yakomba ku tuala hali Mbenjamini vua lipuisilemo? (Talenu naua cikasa “ Vupolofeto vua Lipuisilemo.”)

²³ Ha ntsimbu ize, hakeho muangana honi ua nongonuene ngecize Molendekayi ikeye ua mu ohielele kuli vaze va tondele ku mu tsiha kaha ikeye naua ua lelele Estele. Ngeci Ahasuelu ua hele vukama vua Hamane kuli Molendekayi, mu ku mu puisa mukua ku mu mamuna ua katete mu vuangana vuose. Kaha ua hele naua ndzivo ya Hamane na vupite vueni vuose kuli Estele, ngeci Estele ua kundikile vitenga viaco mu mavoko a Molendekayi, mu ku vi niunga.​—Estele 8:1, 2.

24, 25. (a) Omo lia vika Estele ka huimine mu nima ya ku solola vungungu vua Hamane? (b) Mu njila ika naua Estele ua hakele muono ueni mu vusonde?

²⁴ Mu nima ya ku liohiela ivene na ku ohiela Molendekayi, vuno Estele ua huimine honi ni? Houe ka lingilemo muomu ka puile mukua ku lituameka ivene. Ha ntsimbu yaco ize, lisiko lia tumbikile Hamane lia ku tsiha va Yundeya vose, tele kasi li li na ku lisanduoka mu vuangana. Hamane ua mbilile Pule​—yemanena cimo ku taha ca lingile mu ku hangula ntsimbu ya cili, ya ku nongesa vaYundeya. (Estele 9:24-26) Kaha litangua lia hanguile tele li cili ku laako, vunoni lia kele na ku suena vuasi-vuasi. Vunoni  kasi kuli mumo mue ku lingile Estele mu ku vindika ku nonga ca vaYundeya ni?

²⁵ Estele ua hakele muono ueni mu vusonde omo lia ku tuameka vakuavo, muomu ua ka lisoluele kuli muangana ca ku hona ku mu lania naua. Vunoni ha ntsimbu eyi, ua lingilemo oku a lila na ku lambelela yalieni muangana, alulule lisiko liaco. Vunoni lisiko, nga muangana ua Pelesia na lisinala ka ca tavele ku li alulula. (Ndan. 6:12, 15) Ngeci mukemuo, muangana ua hele mpoko kuli Molendekayi ya ku tumbika lisiko lieka lia liha. Kaha mutambi ua mu civali ua hitile mu vuangana vuose vua ku hana vukovelelo kuli vaYundeya, va lihakuile ku ku va nongesa. Vakua tuvalu va tualele muzimbu uaco mu vuasi-vuasi mu vuangana vuose. Uze ua puile muzimbu ua cili ku vaYundeya. (Estele 8:3-16) Muzimbu uaco ua nehele lulavelelo mu mitima ya vavengi. Aci singaniekenu vaYundeya mu vuangana vuose, va putuka ku liviukisila ku ndzita ize i va hasele ku linga ca ku hona lisiko lia liha! Vunoni ca seho ya kama va tondele ku tantekeya nga “Yehova ua vivunga” a ka kuasa vantu veni ni kuahi.​—1 Sam. 17:45.

26, 27. (a) Tumbulenu vukama vua ku vula ca hele Yehova ku vantu veni. (b) Vupolofeto vuka vua lipuisilemo mu va tsihile vana va Hamane?

²⁶ Litangua lia hanguile Hamane lia hetele. Vunoni vantu va Njambi tele navo va na liviukisila laza. Kaha cipue vene vamiata  veka va mu Pelesia va kele ku mutamba uavo, muomu tele va nevu laza muzimbu ngecize Molendekayi ikeye napu muhato ua muangana. Yehova ua hele kuli vantu veni ku vula ca kama. Kaha mua vusunga, ua niungile naua vantu veni mu ku ka va kuasa ku lutue va manusule mu vutuntu, vitozi vavo. a​—Estele 9:1-6.

²⁷ Cikuavo naua, Molendekayi nga ka kele mu ciyulo mu ku niunga ndzivo ya Hamane, muomu tele vana va Hamane va ku pua likumi vose va ci kele na muono. Ngeci navo va va tsihile. (Estele 9:7-10) Mua vusunga, eci ca puisilemo vupulofeto vua mu Mbimbiliya vua handekele Njambi ku miaka ya ku nima ngecize va Amaleke tangua va ka va nongesa mu vutuntu muomu va puile vitozi va vantu veni. (Ndeu. 25:17-19) Kaha citava vana va Hamane vakevo va puile vaAmaleke va ku manusuila ku nongesa.

28, 29. (a) Omo lia vika ca puile cizango ca Yehova ngecize Estele na vaYundeya va lue ndzita? (b) Omo lia vika lungano lua Estele lua pua civezikiso ku lietu lelo lino?

²⁸ Vutuhu Estele tele aci li kanike, vunoni ua lingileko mutamba ueni mu citanga ca cikalu ngeci mua cize. Neni ua kuasele mu ku tumbika masiko a likuatele na ndzita na ku tsiha vantu. Mua vusunga, ku soneka masiko aco ka ca puile ca casi. Vunoni Yehova ua tondele ngecize vantu va va niunge linga kati va va nongese mu vutuntu. Muomu ku cikota ca Isaleli ku kekuo kue ku tundilile Mesiya, uze ue ku hanene lulavelelo ku vantu vose! (Njen. 22:18) Vangamba va Njambi lelo lino, ve ku ivua ndzolela mu ku tantekeya ngecize omo Mesiya uezile hano ha mavu ua va vindikile kulua ndzita mpundu.​—Mat. 26:52.

²⁹ Vutuhu ngoco, Vakua Kilistu ve kulua ndzita ya mu lutsilielo. Muomu lelo lino ku hiana na laza, Satana mueka ua zanga ku zeyesa na ku nongesa lutsilielo lua vantu muli Yehova Njambi. (Tandenu 2 Kolintu 10:3, 4.) Ca pua civezikiso ca kama ku kala na lungano lua Estele mu Mbimbiliya! Ngeci mueni, tue ku muesa lutsilielo ku hitila mu mana, lukakatela, ku simpa kaha na ku tuameka vakuetu na Yehova.