1, 2. (a) Lombololenu vungendzi vua Lute na Naomi kaha na vusiua vu vendele navuo. (b) Haka vua litepelele vungendzi vuavo?

 ACI SINGANIEKENU ngue muli na ku mona Lute na nayemueno Naomi, mu va kele na ku enda mu cana ca kama ca Moave. Cana caco ca kele na ku huhua luhundzi lua kama. Kaha mu kua kele na ku toka Lute ua talele kuli nayemueno na ku singanieka kulihi va ka kosela. Lute ua lemene cikuma Naomi ngeci ua kele na ku lihakela kapandi kose linga a mu niunge vuino.

² Ava vampuevo vavali vose va kele mu vusiua vua kama. Vutuhu Naomi ua kele na vusiua vua yalieni ua tsile laza, vunoni vusiua vuaco vua livuezelele omo ua tsisile vana veni vavali va vamala, Cilione na Malone. Lute neni ua kele mu vusiua muomu ou Malone ua puile yalieni. Lute na Naomi vendele hamo lika kaha va kele na kuya ku cihela cimo lika, ku mbonge ya Mbetelema, mu Isaleli. Vunoni vungendzi vuavo vua litepele. Naomi ua kele na ku hiluka kuimbo liavo. Vunoni Lute ua kele na kuya ku cihela ka tantekeyele. Cikuavo naua ua sile vusoko vueni, cifuti ceni, cisemua ceni, hamo lika na vanjambi vavo.​—Tandenu Lute 1:3-6.

3. Vikumbululo via vihula vika vi tu kuasa ku tambuluisa lutsilielo lua Lute?

³ Vika via lingisile ou muanampuevo ku linga cihangula ca cikalu ngecize? Vika via mu kuasele ku kolesa mu nima ya ku-tsa ca yalieni na ku tualelelaho ku niunga nayemueno? Ku tantekeya vikumbululo vievi vihula, ci ka tu kuasa ku tambuluisa lutsilielo lua Lute. (Talenu cikasa “ Livulu lia Lindende Vunoni mua Kala Vilongesa via Kama.”) Ha katete, tu ci talenu vika via lingisile ava vampuevo vavali ku kuta ovu vungendzi vua kuya ku Mbetelema.

4, 5. (a) Omo lia vika vusoko vua Naomi vua alukilile ku Moave? (b) Visoti vika ua lihitile navio Naomi ku cifuti ca Moave?

⁴ Lute ua kolelele mu Moave, cifuti ca cindende ca kele ku  vucelo vua Kalunga Ndonga ua Ku-tsa. Cifuti caco ca kele na mincinda ya ingi, kaha ca kele na miti ya yingi, cikuavo naua mua kele vingulunga. “Cifuti ca Moave” ca kele na vuilo vua ku linga, cipue mu ya kele na ku hita ndzala mu Isaleli, cikeco ca kele na via-ku-lia via ku puamo. Evi vikevio via lingisile Lute a litantekeye na Malone na vusoko vueni.​—Lute 1:1.

⁵ Ndzala ya kovelele mu Isaleli, ya lingisile Elimeleke yala lia Naomi alukile ku Moave na mpueyeni hamo lika na vana vavo vavali va vamala. Ku aluka cavo halumo ca kaluuisile lutsilielo lua nkala muntu mu vusoko, muomu vaIsaleli va tondekele ku lemesa Yehova ntsimbu yose. Kaha va pandele ku mu lemesela ku cihela ca ku lela ca hanguile Ikeye. (Ndeu. 16:16, 17) Naomi ua hasele ku niunga lutsilielo lueni. Vunoni mua tsile yalieni ua pindile na vusiua vua kama.​—Lute 1:2, 3.

6, 7. (a) Vika halumo via lingisile Naomi ku linienga omo vana veni va ambatele vampuevo vakua Moave? (b) Vika tu hasa ku handekela nguetu Naomi ua yoyele vuino na vanayemueno?

⁶ Mu nima ya ntsimbu, citava Naomi ua vuile vusiua vukuavo naua omo vana veni va ambatele vampuevo va mu Moave. (Lute 1:4) Muomu ua tantekeyele ngecize nkaka yavo Avilahama, ua lihakelele kapandi ka kama ka ku tondela muaneni Isake, mpuevo mukua ku lemesa Yehova. (Njen. 24:3, 4) Cikuavo naua, Masiko a Mosesa a vindikile vaIsaleli ku ambatela ni ku sombuesa vana vavo kuli vakua vifuti vieka, linga kati va ka lemese tumponia.​—Ndeu. 7:3, 4.

⁷ Vutuhu ngoco, Malone na Cilione va ambatele vampuevo vakua Moave. Citava Naomi ua livuile ku vihia ku mutima ni ua liniengele omo lievi, vunoni ka likelele ku muesa ngozi na cilemo ca lukakatela kuli vanayemueno Lute na Olepa. Halumo ua lavelelele ngueni ku lutue navo va ka tava ku lemesa Yehova ngeci mueni. Kaha ci moneka ngecize Lute na Olepa navo va lemene nayemueno. Eci ku likata caco ca va kuasele mu va kovelele mu visoti. Lute na Olepa vose va tsisile vamala vavo tele kanda va kale na muana na umo uahi.​—Lute 1:5.

8. Vika halumo via lingisile Lute ku lema Yehova?

⁸ Vuno vulombelo vua Lute vua mu kuasele ku liviukisila vua lumo ku ka hita mu visoti via mu solokelele ni? Ca cikalu. Muomu vakua Moave va kele na ku lemesa vanjambi vavengi, kaha mukuluntu ua vanjambi vose ua puile Kemose. (Num. 21:29) Citava vulombelo vua vakua Moave navuo vua kele na ku linga viuma via vukenia vi va kele na ku linga vakua vifuti vikuavo via ku ntsimbu ize, ngeci mua ku kombeleya vana. Mua vusunga  viuma via lilongesele Lute kuli Malone ni kuli Naomi ku tuala ha Njambi ua Isaleli, Yehova, via mu kuasele ku mona ku litepa ca kele hali Yehova na vanjambi va mu Moave. Ikeye ua lilongesele ngecize Yehova ua pua Njambi ua cilemo, kaha vantu va kele na ku mu lemesa omo lia cilemo kati omo lia ku va zuzuisa. (Tandenu Ndeutelonomi 6:5.) Ha ntsimbu ya tsisile yalieni, Lute halumo ua likatele cikuma na nayemueno Naomi, mu ku halakana ku mizimbu ya Yehova Njambi Mukua Ngolo yose. Mizimbu ngeci mua vipanga via ku komouesa via Yehova, kaha na cilemo na cikeketima via kele na ku muesa ku vangamba veni.

9-11. (a) Cihangula cika va lingile Naomi, Lute na Olepa? (b) Vika tu lilongesa ku visoti vi va lihitile navio va Naomi, Lute na Olepa?

⁹ Ntsimbu yose Naomi, ua tondele ku tantekeya mizimbu ya kuimbo liavo. Tangua limo ua vuile ngecize ndzala inahu mu Isaleli, kaha halumo muzimbu uaco ua u vuile kuli umo mukua ku enda mangendzi a mingoso. Mua vusunga Yehova ua vulukile vangamba veni. Muomu mu Mbetelema mua putukile naua ku kala via-ku-lia via vingi, ngue mu ya fuile laza. Eci ca puisilemo vi lia lomboloka lizi Mbetelema, “Ndzivo ya Mbolo.” Ngeci Naomi ua hanguile ku hiluka kuimbo liavo.​—Lute 1:6.

¹⁰ Vati honi ve ku lingile va Lute na Olepa, mu va vuile nguavo nayemueno a hiluka kuimbo liavo? (Lute 1:7) Muomu lamba yose i va hitile ava vampuevo vatatu ya va lingisile ku likata cikuma. Vutuhu Lute na Olepa va lemene nayemueno, ci moneka ngue Lute ikeye ua lemene cikumakuma nayemueno, muomu ua komokele ngozi na lutsilielo lua ku kaniama lua kele naluo nayemueno muli Yehova. Kaha vose vatatu va katukile na kuya ku Yunda.

¹¹ Muzimbu ua Lute u tu vuluisa ngecize visoti ka vie ku solokela lika vantu va ku vihia, vunoni na vakua vucili. (Ekel. 9:2, 11) Ua tu longesa naua ngecize nga tu hita mu visoti, ca pua ca cili ku likata na vakuetu linga tu uane ku lembezieka ci tondeka, cikumakuma kuli vaze ve ku tinina kuli Yehova, Njambi uze ya lemesele Naomi.​—Visi. 17:17.

12, 13. Omo lia vika Naomi ua tondele ngueni Lute na Olepa va hiluke ku membo avo, kaha vati ava vanayemueno va lingile ha katete?

¹² Ava vantuluue vatatu mu va lingile tele honi va nende ntunda ya kama, Naomi ua putukile ku lisosomua. Ua singaniekele hali vanayemueno vavali, kaha na ha cilemo ci va muesele kuli ikeye na ku vana veni. Ua muene ngecize kati ca cili ku va  tuika citeli cikuavo naua. Naomi ua singaniekele ngueni nga va seza cifuti cavo na kuya neni, a ka pua lika citeli kuli vakevo, muomu nevi vie ku hasele ku ka va lingila mu Mbetelema viahi.

¹³ Mu nima ya ku singanieka hali evi, Naomi ua va lekele ngueni: “Hilukenu muntu ku muntu ku ndzivo ya naye: Yehova a linge ngozi nenu, ngue mu mua lingile na vatsi, kaha nange.” Kaha ua va simpisile ngueni na tsiliela ngecize Yehova a ka va vezikisa va ka uane vamala veka. Muzimbu u tualelelaho nguauo Naomi “ua va tsembele, kaha vakevo va tendekele lizi liavo na ku lila.” Mua vusunga ca casi ku ivuisisa vika via lingisile Lute na Olepa ku likata cikuma na Naomi, muomu ua puile mukua ngozi na mukua ku tuameka vakuavo ku lutue. Ngeci vose vavali va tualeleleho ku mu lambelela nguavo: “Houe, vunoni tu ka hiluka nove ku vantu vove.”​—Lute 1:8-10.

14, 15. (a) Ku vika Olepa ua hilukile? (b) Vati Naomi ua setekele ku suangeleya Lute linga a hilukemo?

¹⁴ Vutuhu ngoco Naomi ka tavele vuasi-vuasi. Muomu ua nongonuene ngecize ka pandele ku va tuala ngoco ku Isaleli va ka yandeleko, na laza ikeye ka kele na yala linga a ka va niunge, ka kele na vana va vamala linga va ka va ambate kaha cipue ikeye ka lavelelele ku ka uana yala a ka mu ambata. Ca mu vavalele cikuma ku tantekeya ngecize ka ka hasa ku va niunga. Kuli Olepa, Naomi ua handekele vusunga. Ua muene ngecize ca cili a hiluke ku Moave muomu kukekuo kua kele vavusoko vueni na ndzivo. Mua vusunga, ku hiluka ku Moave ca kele ku lutue. Ngeci, na vusiua vua kama, Olepa ua tsembele Naomi mu ku mu salesa kaha ua hilukile.​—Lute 1:11-14.

¹⁵ Amba Lute co? Muomu Naomi ka handekele lika na Olepa vunoni na Lute naua. Mbimbiliya nguayo: “Vunoni Lute ua mu kakatelele.” Citava Naomi tele na putuka naua ku tualelelaho vungendzi kaha a tale ku nima, Lute a li na ku mu kava. Ngeci ua mu lekele ngueni: “Tala, muanoko na hiluka kuli vantu veni, na kuli njambi yeni: hiluka ove ku nima ya muanoko.”  (Lute 1:15) Mezi a Naomi a vuezako kamuzimbu kakuavo, ka tu kuasa cikuma. Olepa ka hilukile lika ku vantu veni vunoni na kuli “njambi yeni.” Kuli ikeye, ku tualelelaho ku lemesa Kemose ka ca puile citanga na vanjambi veka va makuli. Vuno Lute neni mukemuo mua livuile ni?

16-18. (a) Vati Lute ua muesele cilemo ca lukakatela? (b) Vika tu hasa ku lilongesa hali Lute ku tuala ha cilemo ca lukakatela? (Talenu vikupulo via ava vampuevo vavali.)

¹⁶ Vutuhu tele va na sala vavali lika muze mu tapalo, Lute ka kele na vimpata ku tuala ha cihangula ca lingile. Muomu ua lemene Naomi kaha na Njambi ya lemesele Naomi. Ngeci Lute ua handekele ngueni: “Kati u nji lambelele ku ku seza, cipue ku hiluka mu ku likela ku ku kava; muomu kuze ku u ka ya, ange ku nji ka ya; no kuze ku u ka kosa, ange ku nji ka kosa; vantu vove va ka pua vantu vange, na Njambi yove ikeye Njambi yange; ku u ka tsa, ku nji ka tsa ange, na kuze nja zange va nji tsinde: Yehova a linge vieka nange, na via ku hiana naua, nga cuma ceka ku vanga ku-tsa ci ka tu hangununa nove nange.”​—Lute 1:16, 17.

¹⁷ Mezi a Lute a kala na seho, muomu vutuhu mua hiti miaka 3.000 tunde ha handekelele mezi aco, na lelo lino vantu kasi va a tantekeya. Mezi aco a solola cifua ca seho ya kama, cilemo ca lukakatela. Cilemo ca muesele Lute ca puile ca ku kaniama kaha ca vusunga, ngeci ca mu lingisile ku kakatela kuli Naomi kuose kua ile. Ku-tsa lika ce ku hasele ku va tepa. Vantu va Naomi ve ku puile vantu veni, muomu Lute ua liviukisilile ku seza viose via tantekeyele mu cifuti ca Moave, cipue vene vanjambi va mu cifuti caco. Lute ka lingile ngeci mua Olepa, vunoni na  mutima ueni uose ua handekele ngueni ua tondele Njambi ya Naomi Yehova, a pue Njambi yeni. a

¹⁸ Kaha va tualeleho vungendzi vuavo mu tapalo ya kuya ku Mbetelema vavali lika. Vamo vakua ku tondesesa nguavo, vungendzi vuaco citava vua ambatele simano ya mutuntu. Vunoni, vutuhu vose va kele mu vusiua, va likaniamesele umo na mukuavo.

19. Vati tu hasa ku tambuluisa cilemo ca lukakatela ca Lute mu vusoko, mu vusamba na mu cikungulukilo?

¹⁹ Lelo lino, vantu vose ve ku hita mu vusiua vua ku tsisa. Kuno ku matangua etu, a ya tumbula Mbimbiliya nguayo “matangua aze a ku kotokela,” vantu vose ve ku tsisa na ku zimbalesa viuma vikuavo via vingi. (2 Tim. 3:1) Ngeci mukemuo, seho ya cifua ca muesele Lute i na livuezelela cikuma. Cilemo ca lukakatela ni nguetu cilemo cize ce ku lingisa muntu a likuatelele ku mukuavo na ku viana ku mu seza, cikeco ce ku tu hana ndzili ya ku linga via cili mu mavu ano ali mu milima ni misisi. Cilemo caco ca tondeka mu malo, mu vusoko, mu vusamba na mu cikungulukilo. (Tandenu 1 Yoano 4:7, 8, 20.) Omo tu tualelelaho ku muesa eci cifua ca cilemo, tuli na ku tambuluisa lungano lua Lute.

20-22. (a) Vati Naomi ua solokele mua hetele ku Mbetelema? (b) Visinganieka vika via ku henga ua kele navio Naomi ku tuala ha lamba yeni? (Talenu naua Tiango 1:13.)

²⁰ Vunoni cilemo ca lukakatela ka ca puile ca mu kanua lika, ca tondeka ku ci muesa mu vilinga. Lute ua uanene vukovelelo vua ku muesa cilemo ca lukakatela kati lika kuli Naomi vunoni na kuli Njambi ya hanguile ku lemesa, Yehova.

²¹ Mu nima ya ntsimbu, ava vampuevo vavali va hetele honi mu Mbetelema, limbo lia kele vikilometru 10 ku cikulo ca Yelusalema. Citava vusoko vua Naomi vua puile vua ku tsimana cikuma mu mbonge ize, muomu lutsimo lua ku hiluka ca Naomi lua lisanduokele mu mbonge yose. Kaha vampuevo va muimbo liaco va talele Naomi na ku lihula nguavo: “Ou Naomi ni?” Ci moneka ngue cifua ceni ca alulukile cikuma omo lia lamba ya ka lihitile nayo ku Moave kaha cihanga ceni ca muesele ngecize ua ka hitile mu vusiua vua kama.​—Lute 1:19.

 ²² Naomi ua lekele va vusoko vueni na vaze va a tungile navo laza, via ku kaluua ni nguetu ku sasa ca muono ueni ku Moave. Ua hetele na ha ku singanieka ngueni lizina lieni Naomi, lize lia lomboloka “Ndzolela Yange,” va li alulule ku pua Mala, lia lomboloka “Ku Sasa.” Ngeci mua Yombi uze ua yoyele ku laza, Naomi neni ua tsilielele ngecize Yehova Njambi ikeye ua mu kokelele lamba yaco.​—Lute 1:20, 21; Yombi 2:10; 13:24-26.

23. Vika ua putukile ku singanieka Lute, kaha vika a handekele Masiko a Mosesa ku tuala ha vahutu? (Talenu naua litota.)

²³ Omo ava vampuevo vavali va putukile ku izilila muono ua mu Mbetelema, Lute ua singaniekele via hasa ku linga a uane via ku likuasa navio na nayemueno. Kaha ua vuile ngecize mu masiko a hanene Yehova ku vangamba veni mu Isaleli, va tumbuilemo via ku kuasa vahutu. Vahutu va va tavesele kuya ku mehia a mbala ha ntsimbu ya kutia, mu ku pupulula vize vi va kele na ku seza vakua kutia na vize via kele na ku ima ku mantsongo na ku mikulo ya mehia. b​—Lev. 19:9, 10; Ndeu. 24:19-21.

24, 25. Vika ua lingile Lute mua hetele ku mehia a Mboaze, kaha vati ca fuile cipanga ca ku pupulula?

²⁴ Mu ya hetele ntsimbu ya ku tia sevanda, citava mu ngonde ya Abril nga tu i setekesa ku ntsimbu ino, Lute ua ile muaya mehia mu ku ka tonda-tonda uose a hasa ku mu tavesa ku pupulula mu lihia lieni, ngue mu lia muesele lisiko. Ua vezikile ku ka tuhukila ku mehia a umo mpite mukua mehia a engi, Mboaze, uze ua puile naua kavusoko ka Elimeleke yala lia Naomi. Vutuhu Masiko a mu tavesele ku pupulula, Lute ka tuntilile ku lingamo. Ua ci ka vundilile lisesa kuli mukuendze ua kele na ku tuamenena vakua kutia. Kaha ua mu tavesele, ngeci Lute ua putukile ku pupulula ha ntsimbu ize vene.​—Lute 1:22–2:3, 7.

²⁵ Singaniekenu honi Lute a suamangeya  vakua kutia. Omo va kele na ku teta sevanda na vimpoko via kutia navio, Lute ua kele na ku vandamena linga a none vi va na uisa ni vi va na seza ku nima. Kaha ua kele na ku vi kuta mu visua, na ku vi tuala-tuala ha cihela ca ku vi pupila. Cipanga caco ca tondekele ku ci linga na civando, kaha ca kaluuile muomu mutana ua kele na ku tua. Muntu ku tundaho muvila kashu na vikato. Vunoni Lute ka likelele, ua kele lika na ku huimisako kavundende mu ku lihunda ntuima ku cihanga na kuya “mu ndzivo” a ka hitiseko tu via-ku-lia mu kanua. Halumo ndzivo yaco ya puile kacipundo mu va kele na ku huimina vakua ku panga.

26, 27. Mboaze ua puile muntu ua cifua cika, kaha vati ua muenenemo Lute?

²⁶ Lute mua kele na ku panga, halumo ka singaniekele ngueni kuli umo ua mu hakele seho, vunoni kua kele. Omo Mboaze ua mu talele ua muene ngecize uze muana mpuevo ua puile mukua ku fuitangana. Mboaze, ua puile yala mukua lutsilielo kaha ua menekele vakua ku mu pangela ngueni: “Yehova a kale nenu.” Ngeci navo va mu kumbuluile na mezi aa vene. Ava vakua ku panga, vamo va puile vakua ku panga mu litangua limo lika kaha vakuavo co ka va puile vaIsaleli. Ou kasinakazi Mboaze, ua lemene Yehova kaha ua hakele seho kuli Lute ngue muaneni.​—Lute 2:4-7.

²⁷ Mboaze ua sanene Lute ngueni “muanange,” na ku mu leka a tualeleho ku pupulula mu mehia eni kaha na ku kala mu hiehi na vana va vampuevo va ku ndzivo yeni, linga vakuendze vakua ku panga kati va mu pindise. Cikuavo naua, Mboaze ua lingile cose linga Lute a kale na via-ku-lia via mutana. (Tandenu  Lute 2:8, 9, 14.) Kaha helu lia viose evi, Mboaze ua mu sangalele na ku mu kaniamesa. Mu njila ika?

28, 29. (a) Lutsimo luka ua kele naluo Lute? (b) Ngeci mua Lute, vati nenu mu hasa ku tinina kuli Yehova?

²⁸ Mu ku linga Lute ua puile mukua cifuti ceka, uehuile Mboaze omo lia vika ua mu mueselele ngozi. Kaha Mboaze ua kumbululuile ngueni, ua vuile via vingi ku tuala hali ikeye na viuma via lingilile nayemueno, Naomi. Citava halumo Naomi ua kele na ku sangala Lute ha meso a vampuevo va mu Mbetelema kaha Mboaze ua vi vuile. Ua tantekeyele naua ngecize Lute ua putukile ku lemesa Yehova, ngeci ua mu lekele ngueni: “Yehova a lunguise vipanga viove, kaha Yehova, Njambi ua Isaleli, a ku hane cilunguiso ca ku sula, muintsi lia mavava eni mu u neza mu ku tinina.”​—Lute 2:12.

²⁹ Mua vusunga, aa mezi a kaniamesele Lute! Muomu ua hanguile ku tinina muintsi lia mavava a Yehova Njambi, ngeci mua kazila ua mundende ue ku tinina mu mavava a naye mu ku mu niunga. Ua santselele Mboaze omo lia ku mu kaniamesa. Kaha ua tualeleho ku panga na ku cinguezi.​—Lute 2:13, 17.

30, 31. Vika tu hasa ku lilongesa kuli Lute ku tuala ha ku panga, ku santsela na ku kala na cilemo ca lukakatela?

³⁰ Lute ua tu sila lungano lua cili omo lia viuma via lingile, muomu mu ntsimbu ino tu vose tue kulua na visoti via vuhutu mu mavu ano a akalu. Ka singaniekele ngueni mu ku pua ntuluue, vakuavo va pandele ku mu lingila viose, ngeci ua hakele seho ku viose vi va mu hele. Ka vuile ntsuamua ni ntsoni ya ku fuitangana linga a niunge nayemueno ya lemene, vutuhu cipanga caco ca puile ca muintsi cikuma. Kaha ua tavele na mutima uose vimamuna via mu hele Mboaze ku tuala ha ku panga vuino, linga kati a livulumune kaha na ku pangela ku hiehi na vantu va cili. Vunoni helu lia viose evi, Lute ka suvile ngecize vutinino vueni vua kama vua puile kuli Ise, Yehova Njambi.

³¹ Nga tu muesa cilemo ca lukakatela ngeci mua Lute kaha na ku tambuluisa ku likehesa, ku fuitangana na ku santsela ceni, tu ka kala na lutsilielo lua cili lu va ka hasa ku tambuluisa vakuetu. Vati honi Yehova ua niungile Lute na Naomi? Tu ka lilongesavio mu kapitulu ka na hatako.