1. Vati va setekesa malombelo a cisemua ku muncinda?

MALOMBELO a cisemua a mu Afrika va a setekesa ku muncinda. Helu hali Njambi, ua hiana ngolo yose mu sipilitu. Ku mikulo kuli vanjambi va vandende, vaze va pua vangamba va Njambi. Ku mikulo yavo kuli vakulu, vaze ve ku vuluka vavusoko vuavo vali ha mavu kaha ve ku linga cose mu ku va kuasa. Kuintsi co kuli vimbembesi via ngolo ya indende ngeci mua: tufuta, ku taha na vulozi.

2. Vati cimo cisimo ca mu Afrika ca muesa ngecize lutsilielo lua cisemua lua kala na ngolo ha malombelo?

² Aa malombelo a cisemua a kala na ngolo ya kama ha malombelo akuavo a mu Afrika. Cimo cisimo ca mu Afrika nguaco: “Ku tava Lutsilielo (lua Vakua Kilistu ni VaMusulmano) ka ci tu vindika ku lemesa vanjambi vetu va cisemua.”

3. Kulihi tu hasa ku lilongesa vusunga ku tuala ha veya va kala mu melu?

³ Vuno vilongesa via malombelo a cisemua a mu Afrika via vusunga ni? Mbimbiliya ya handeka vusunga ku tuala ha veya va kala mu melu.

4. Haka a litombuela malombelo a kama a mu Afrika?

⁴ Malombelo atatu a kama a mu Afrika ose a tsiliela nguao Njambi kua kala kaha ua pua mukua ngolo yose. Mbimbiliya ya mu luka “Njambi ua vanjambi na Sukulu ua va sukulu, Njambi uze ua kama, mukua ngolo, mukua ku zuzuisa.” (Ndeutelonomi 10:17) VaMusulmano navo va tsiliela nguavo kua kala umo Njambi ua hiana vukama. Ku tuala ha malombelo a cisemua a mu Afrika, Mulongisi Geoffrey Parrinder ua handekele ngueni: “Cingi ca vakua Afrika va tsiliela muli umo Njambi mukua ku hiana viose, ise ya vanjambi na vantu, Sakatanga ua melu na mavu.”

5. Tumbulenu amo mazina a va luka Njambi.

⁵ Vutuhu lutsilielo muli Njambi lua lisanduoka kuose, cingi ca vantu ka va tantekeya mpundu iya Njambi. Cuma ca katete mu ku tantekeya muntu ca pua ku tantekeya lizina lieni. Ha kati ka malombelo ha kala vimpata ku tuala ha lizina lia Njambi. Cingi ca malombelo a Vakua Kilistu ve ku mu sana nguavo Njambi, eli lizi lia lomboloka “Mukua Ngolo.” VaMusulmano nguavo ikeye Alá. Mu malombelo a cisemua, Mukua Ngolo Yose va mu luka mazina a ku liseza-seza ku liya na lilimi liavo. John S. Mbiti ua sonekele mu livulu lieni Concepts of God in Africa (Vilongesa ku Tuala hali Njambi mu Afrika), mazina na mezi a tuvakana 500 a mu malimi a ku liseza-seza a va luka Njambi mu Afrika. Ngeci mu lilimi lia Yoruba (Nigéria) Njambi va mu luka nguavo Olodumare; vaKikuyu (Kenya), nguavo ikeye Ngai; kaha vaZulu (Africa do Sul), nguavo ikeye Unkulunkulu.

6, 7. Lizina lia Njambi iya, kaha vati tua tantekeyamo?

 ⁶ Vika ivene Njambi ua handeka ku tuala ha lizina lieni? Omo Njambi ua lekele Mosesa a ka patule vaIsaleli ku Ingito, Mosesa ua mu hulile ngueni: “Omo nji heta ku vana va Isaleli, kaha nji ka handeka navo nguange, Njambi ua vaisuenu na nji tumu kuli enu; kaha vakevo va ka handeka nguavo, lizina lieni iya? Vika nji ka handeka navo?”​—Ezundu 3:13.

⁷ Njambi ua mu kumbuluile ngueni: “Mukemuo mu u ka handeka na vana va Isaleli nguove, Yehova, Njambi ya vaisuenu . . . na nji tumu kuli enu.’ Eli likelio lizina liange lia ku miaka yose, neci cikeco civulukiso cange na ku mazimo ose.” (Ezundu 3:15) Eli lizina lia Njambi va li soneka lua ku pua 7.000 mu Mbimbiliya, vutuhu vamo vakua ku langulula Mbimbiliya va li sintsisa na mezi “Njambi” ni “Muangana.”

8. Vati ua fua Yehova, kaha vika tua pande ku linga amba a tu tave?

⁸ Vati ua fua mpundu Yehova? Ua pua sipilitu, mukua ngolo yose na vumpahu. Ua hiana viose, ka citava ku mu setekesa, ka kua kele mukuavo ua pua hamo neni. (Ndeutelonomi 6:4; Isaya 44:6) Yehova ua lekele Mosesa ngueni: “Yange Yehova Njambi yove, yange Njambi ua lifuua.” Eci ca lomboloka ngecize linga Njambi a tu tave, tua pande ku lemesa lika ikeye. Ka tondo tu lemese muntu ni cuma ceka.​​—Ezundu 20:3-5.

9. Vika tu handekela nguetu Yesu ka puile hamo na Yehova?

⁹ Lelo lino ha kati ka vantu ha kala vimpata ku tuala ha iya Yesu. Malombelo a engi va tsiliela ngecize Yesu ua pua mutamba ua vanjambi vatatu. Vunoni Mbimbiliya ka ya longesele nguayo Njambi ua pua vantu vatatu mu umo. Kaha ka ye ku longesa nguayo Yesu ua pua hamo na Yehova. Yesu ivene ua handekele ngueni: “Tata na nji hiana ange.”​—Yoano 14:28.

10. Kulihi ua kele Yesu tele kanda eze ha mavu?

¹⁰ Mbimbiliya ya longesa nguayo Yesu tele kanda eze ha mavu, ua puile kangelo ua ngolo muilu. Ngue Njambi mua tangele va Andama na Eva ha mavu, mukemuo mua tangele na tungelo muilu. Yesu ikeye kangelo ua katete ua tengele Yehova.​—Yoano 17:5; Kolose 1:15.

11. Vati Yesu ua semukile ku pua muntu?

¹¹ Imo miaka 2.000 ku nima, Yehova ua nunguluile muono ua umo kangelo muzimo lia umo muana mpuevo kanda ali mona na yala lizina lieni Maliya. Kangelo Ngambiele ua handekele neni ngueni: “U kemita muzimo liove, kaha u ka sema muana ua yala kaha u ka mu luka lizina lieni Yesu. Kaha a ka sika . . . , na vuangana vueni ka vu ka hua.”​—Luka 1:31, 33. *

12. Tumbulenu cuma cimo ca lingisile Yesu eze ha mavu.

¹² Kaha Yesu ua semukile, ua kolele, ua longesele vantu via cizango ca Yehova na vutumbe vueni. Yesu ua lekele muangana ua Loma ngueni: “Mukemuo nja semukile, na mukemuo nji nezila hano ha mavu, linga nji ambulule vukaleho vua vusunga.” (Yoano 18:37) Mu ku hilula vilongesa via Yesu, tu hasa ku lilongesa vusunga ku tuala ha cizango ca Njambi na vutumbe vueni. Tu hasa ku lilongesa vati mua ku ila Njambi ku mutima.

13. Cuma cika ca mu civali ca lingisile Yesu eze ha mavu?

¹³ Cuma ca mu civali ca lingisile Yesu eze ha mavu ca puile ku hana muono ueni ku  pua cikombelo ca ku kula vantu. (Mateo 20:28) Ua lingile eci linga tu patuke ku vupi vu tua suana kuli tatetu Andama. Kaha eci ci ka tu asiuisa ku yoya miaka yose. Kapostolo Yoano ua sonekele ngueni: “Muomu Njambi ua lemene vakua mavu cikuma, ngecize ua hele Muaneni umo lika, linga uose a mu tsiliela kati a ka nonge, vunoni a kale na muono ka ue ku hua ua ya-ye.”​—Yoano 3:16

14. (a) Vika via solokele kuli Yesu mu nima ya ku tsa ceni? (b) Vipanga vika ali navio Yesu muilu?

¹⁴ Mu nima ya ku tsa ceni hano ha mavu, Yesu ua sangukile na kuya muilu, kaha ua puile naua kangelo ua ngolo. (Vilinga 2:32, 33) Mu nima ya ntsimbu, Yehova ua mu hanene “vusuana, na vumpahu, na vuangana, mangana vose vantu, na miyati na malimi va mu pangele.” (Ndaniele 7:13, 14) Yesu va na mu puisa Muangana ua ngolo; na pu Muangana ua nguvulu ya Yehova muilu. Vuovuno a ka muesa ngolo yeni ha mavu ose.

15. Tungelo va va tangele ntsimbu ika kaha ku cihela cika?

¹⁵ Yehova na Yesu kati vakevo lika va kala muilu. Yehova ua tangele naua tungelo. Umo uavo Ngambiele uze ua handekele na Maliya. Tungelo ka va putukile muono uavo ngue vantu ha mavu. Vakevo va va tangele laza muilu tele kanda va tange vantu ha mavu. (Yombi 38:4-7) Kua kala makulukazi na makulukazi a tungelo.​— Ndaniele 7:10.

16. Omo lia vika vantu ka va pandele ku lemesa tungelo?

¹⁶ Tungelo va cili ka ve ku tonda vantu va va lemese. Omo kapostolo Yoano ua setekele ku lemesa tungelo, vunoni va mu vindikile luvali luose, nguavo: “Tala, kati u ci linge! . . . Lemesa Njambi.”​—Ku-Solola 19:10; 22:8, 9.

17. Vika via muesa ngecize tungelo va hasa ku niunga vangamba va Njambi, kaha omo lia vika eci ci tu lembezieka?

¹⁷ Tungelo va likela ku soloka ku vantu va Njambi hano ha mavu, ngue mu va solokele mu ku patula vapostolo va Yesu mu kamenga. (Vilinga 5:18, 19) Vunoni nga tu lemesa Yehova ngue mu ya handeka Mbimbiliya, tu hasa ku kala na vusunga nguetu tungelo va ngolo va Njambi vaze ka tu hasa ku mona va ka tu niunga. Mbimbiliya nguayo: “Kangelo ka Yehova a va zingilika, . . . vose va mu vuila vuoma, kaha a vohiela.” (Visamo 34:7; 91:11) Ou mukanda ua pande ku tu lembezieka. Omo lia vika? Muomu kuli vitozi va ku liana va kala mu melu va tonda ku tu enieka!

18. (a) Omo lia vika umo kangelo ua alulukilile Njambi? (b) Mazina aka va luka ou kangelo mukua lisino?

¹⁸ Kati tungelo vose va kakatelele kuli Njambi. Vamo va mu alulukilile. Va lipuisile vitozi va Njambi na vitozi va vantu ha mavu. Vati viendele? Tungelo va tangele Yehova va puile vakua vuviuke na vucili. Vunoni umo ua ava vana va Yehova va ku sipilitu  ua tondele vantu va mu lemese kaha ua lingile mua ile eci cizango ceni ca cipi. Ou kangelo uaco va mu lukile nguavo Satana, lizina liaco lia lomboloka “Citozi [ca Njambi].” Va mu luka naua nguavo Ndiavu, lizina lia lomboloka “Mukua makuli,” muomu ue ku vangeya Yehova viuma via ku pihia.

19. Omo lia vika Satana ua yandesele Yombi, kaha vati ua lingilemo?

¹⁹ Satana ue ku pindisa vantu linga va kave njila yeni ya lisino kuli Njambi. Talenu vika ua lingile kuli Yombi, ngamba ya Njambi ua ku ononoka. Yombi ua puile mpite ua kama. Ua fukile vampanga 7.000, tumelu 3.000, vangombe 1.000 kaha na vimulu 500. Ua kele naua na vana likumi na vangamba va vengi. Ha katete, Satana ua tsihile vimuna na vangamba va Yombi. Kaha naua ua kokele “luhundzi lua kama” lua puzuile ndzivo na ku tsiha vana va Yombi vose. Mu nima yovio, Satana ua yandesele Yombi na “mahote a api fume ku ciliatelo ca ciliato ceni na ku heta ha mbanda mutue ueni.”​—Yombi 1:3-19; 2:7.

20. (a) Vati Yombi va mu lunguisile omo lia lutsilielo lueni? (b) Vutuhu Yombi ua kakateyele kuli Njambi, vika Satana na hasa ku linga ku vantu va vengi?

²⁰ Vutuhu Yombi ua hitile muli eci cieseko ca ku sasa, kasi ua kakatelele kuli Njambi. Ngeci Yehova ua mu kanguisile kaha ‘ua mu hanene luvali ku vize via fukile ku nima.’ (Yombi 42:10) Satana ua honouele ku pokola lukakatela lua Yombi, vunoni na hasa ku hungumuna vantu va vengi ku tunda kuli Njambi. Mbimbiliya nguayo: “Mavu ose a kundama kuli uze mukua vupi.”​—1 Yoano 5:19.

21. (a) Vati Satana ua muesele cizango ceni ca ku tonda ku mu lemesa? (b) Omo lia vika Yesu ua vianene ku lemesa Satana?

²¹ Satana a tonda tu mu lemese. Eci ca solokele mu miaka 2.000 ku nima, mua esekele Yesu. Mbimbiliya ya ambulula vati viendele nguayo: “Satana ua mu tualele [Yesu] naua ku muncinda ua laha cikumakuma, ua mu lekesele vifuti viose via hano ha mavu na vumpahu vuavio; kaha ua mu lekele, ngueni, Evi viose nji ka ku hiavio, nga u tsikama na ku nji lemesa kaha Yesu ua mu lekele, ngueni, Fumako, ove Satana, muomu va na soneka, nguavo, U ka lemesa Muangana Njambi Yove, Ikeye lika u ka singimika.” (Mateo 4:8-10) Yesu ua tantekeyele mpundu lisiko lia Yehova, ngeci ka lingile via tondele Satana.

22. Vika va lingile vandemone ku vantu?

²² Tungelo vakuavo va kavele Satana mu ku alulukila Njambi. Ava tungelo va vapi va pua vitozi va vantu ha mavu. Va pua vikenia kaha ku va kele na cikaka. Ku laza, va kokelele vantu vuveveve na vupuputa. (Mateo 9:32, 33; 12:22) Vakuavo va va kokelele mavezi na ku va zaluisa. (Mateo 17:15, 18; Mako 5:2-5) Va yandeselele kumo na vanike.​—Luka 9:42.

23. (a) Vika tungelo va vapi va tonda ku vantu? (b) Ku hitila mu makuli, Satana na vandemone ve ku lingisa vantu ku panga vika?

²³ Ngeci mua Satana, ava tungelo va vapi navo va tonda ku va lemesa. Tele nga va vianene ku va lemesa ku vantu​—mu ku tantekeya ngecize ku lemesa ca pande lika Yehova​—vunoni houe, vakevo va liveyeleleco, va ci lengeyele, na ku ci tsimanesa. Satana na vandemone veni ve ku lingisa vantu ku va lemesa ku hitila mu lizangamena, makuli na vuoma. Vunoni, vantu va vengi ka va tantekeya nguavo ve ku lemesa Satana na vandemone veni. Vantu va vengi va ka tungumuka na ku komoka mu ku tantekeya ngecize vulombelo vuavo vue ku lemesa Satana. Vunoni Mbimbiliya ya mamuna nguayo: ‘Viuma vi ve ku kombeleya vakua vifuti, ve ku vi kombeleya ku vandemone, kati kuli Njambi.’​—1 Kolintu 10:20.

24. Njila ika imo ye ku pangesa Satana mu ku onga vantu?

²⁴ Njila imo i ye ku pangesa Satana na vandemone veni mu ku onga vantu linga va va lemese, ya pua ku longesa makuli ku tuala ha vatsi. Tu ci talenu vi ya longesa Mbimbiliya ku tuala ha cimpande caco.