1. Veya va tsiliela mu mahesi na vulozi?

LIVULU African Traditional Religion (Vulombelo vua Cisemua ca mu Afrika) lia handeka ngualio, “Mu Afrika, ca pua vungoco nga u hula nguove vulozi ku vua kala ni kuahi,” Kaha naua ngualio “ku vakua Afrika vose, vampite ni vihutu, ku tantekeya ngecize vulozi ku vua kala ca pua ca seho ya kama.” Vantu vavengi va tsiliela nguavo mahesi na vulozi ku via kala, tunde ku vaze ka va lilongesele na vaze va lilongesa, ku tuala ku vakuluntu va malombelo ngeci mua vaMusulmano na malombelo akuavo.

2. Ku liya na lutsilielo lua vavengi, ngolo ya cimbembesi ye ku tunda kulihi?

² Mu Afrika vantu vavengi va tsiliela nguavo, kua kala imo ngolo ya cimbembesi ya hiana ngolo ya vantu. Njambi ua hiana ngolo yaco. Vimbembesi na vakulu va hasa ku i pangesa. Kaha kuli vamo vantu va tantekeya mua ku i uanena na ku i pangesa ku via cili (ku likikiya) ni ku via ku pihia (ku loua).

3. Vulozi vua pua vuka, kaha vantu va tsiliela nguavo vulozi vu hasa ku linga vika?

³ Vulozi vua ku louesa ve ku vu talekesa ha vitozi. Vantu va tsiliela nguavo vakua ku vu pangesa va kala na ngolo ya ku tuma tumpukumpuku, tuzila, vandzindzi na tusitu vakuavo ku vantu. Vantu va tsiliela naua nguavo vulozi ve ku vu pangesa mu ku lua vindzita, ku tsiha lusemo, ku koka mavezi na ku-tsa.

4. Vika va tsiliela vantu vavengi ku tuala ha vilozi, kaha vika va litavela vamo va puile vilozi?

⁴ Nguavo kua kala naua vilozi ve ku seza mivila yavo vutsiki kaha ve ku pulula mu ku ka liuana na vakuavo vilozi linga va ka lie ntsitu ya vantu va va na louo. Mu ku linga vilozi vaco ve ku seza mivila i na kosa ha mihela, visimo viaco ve ku vi ambulula kuli vaze va likela vulozi. Umo mukanda ua mu Afrika ua muesa vi va handekele vamo va puile vilozi (cingi cavo vanike va vampuevo). Umo uavo ua handekele ngueni, “Nja tsihile vantu 150 ku vimponde via makalu na mendelo akuavo.” Mukuavo ngueni “Nja tsihile vanike vatanu mu ku tsemba maninga avo ose.” Kaha mukuavo naua ngueni “Nja tsihile mapangala vange vatatu muomu va likelele vupangala nange.”

5. Vulozi vua ku likikiya vua pua vuka, kaha vati ve ku vu pangesa?

⁵ Vulozi vua ku likikiya ve ku vu pangesa mu ku liniunga. Vaze va kala navuo ve ku zala maseka na tundzeya. Ve ku mina  vimpelo na ku likuita vihemba. Ve ku sitika vihemba via ku liniunga navio mu vindzivo ni mu vitali viavo. Va tsiliela mu mikalo ya ku soneka amo mezi a mu Mbimbiliya ni mu Alcorão.

6. Vika Satana na vandemone veni va lingile ku laza, kaha vati tua pande ku mona ngolo yavo?

⁶ Satana na vandemone vieni va pua vitozi va kama va vantu. Va kala na ngolo ya ku tanganesa visinganieka na miono ya vantu, kaha ku laza va kovelele mu vantu na mu tusitu. (Mateo 12:43-45) Vutuhu ka tua pandele ku sembulula ngolo yavo, ka tua pandele naua ku i halesa.

7. Satana a tonda vantu va tsiliele vika, kaha hanenu cimueso?

⁷ Satana ua pua ise ya ku-onga. Ue ku sevuisa vantu mu ku va lingisa va singanieke nguavo ua kala na ngolo ya kama, ku tuvakana ya kala nayo mpundu. Aci talenu ha cimueso eci: Mu cimo cifuti ca mu Afrika mua kele ndzita, kaha masualale va pangesele visandzi mu ku vuisa vuoma vitozi vavo. Ntsimbu kanda va lue va kele na ku ohiesa vikumo via matendangongi na mata mu visandzi. Linga vitozi vavo va singanieke nguavo va kele na vitua via kama. Na vuno vene, Satana a tonda vantu va singanieke nguavo ngolo yeni ka ya kele na vumanusuilo. Vutumbe vueni ku vuisa vantu vuoma linga va linge cizango ceni kati ca Yehova. Tu simutuilenu makuli atatu a tonda Satana ngueni vantu va a tsiliele.

8. Tumbulenu amo makuli eku onga Satana?

⁸ Makuli a Satana a ku livanga aa: Na vimo viuma via vipi vie ku lisolokela ngoco viahi; Viuma via vipi viose nga kati muntu na vi koko kaha vi na soloka ku hitila mu vimbembesi via ngolo. Aci singaniekenu ha cimueso eci: Nga kanike a tsa ku malaria. Citava naye a tantekeyamo ngueni vuvezi vua malaria tungenengene ve ku vu koka. Vunoni kasi a hasa ku tsiliela naua ngueni cilozi ikeye na tumu kangenengene uaco a ku sume muaneni.

9. Vati Mbimbiliya ya muesa ngecize kati Satana ue ku koka visoti viose?

⁹ Tua tantekeya nguetu Satana ua kala na ngolo ya ku koka visoti, vunoni ca pua vuhenge ku tsiliela ngecize ua kala na ngolo ya ku koka visoti viose. Mbimbiliya nguayo: “Ku-hiana ku tunta ka ca pandamene vakua mikono, cipue ndzita kuli vakua ngolo, cipue mbolo kuli vakua mangana, cipue vupite kuli vakua mana, cipue kavumbi kuli vakua vuino; vunoni ntsimbu na [luvinda] vi solokela vose.” (Ekelesiate 9:11) Umo mukua ku tunta a hasa ku kala na vuasi ku hiana vakuavo, vunoni citava ka hasa ku vula. Viuma via ku li izila vi hasa ku mu honouesa ku vula. Halumo a hasa ku suntsuka, ku ua, ku vavala ni musisa u likuta. Viuma via cifua eci vi hasa ku soloka ku muntu uose. Kati Satana ue ku vi koka ni vilozi houe; vie ku soloka ngoco.

10. Viuma vika ve ku handeka ha vilozi, kaha vati tua tantekeya nguetu via pua makuli?

¹⁰ Makuli a Satana a mu civali aa: Vilozi ve ku seza mivila yavo na ku pulula vutsiki va ka liuane na vakuavo vilozi linga va ka tsembe maninga ni ku lia vantu va va na louo. Vunoni aci singaniekenuho: ‘Nga vilozi va hasa ku linga ngoco, vika mpundu vie ku tunda mu mivila yavo?’ Ngue mu tua lilongesele, muono ukeuo muntu, kati cuma  ce ku tunda mu muntu. Cikuavo naua, cimbembesi ca pua ngolo ya muono ize ye ku hana ndzili ku muvila vunoni lika liaco ka ci hasa ku linga na vimo viahi.

11. Vati tua tantekeya nguetu vilozi ka ve ku seza mivila yavo, kaha enu mua tsiliela mu vihandeka viaco ni?

¹¹ Ambe muono ni cimbembesi ka vi hasa ku seza muvila vi ka linge viuma via cili ni via vipi houe. Ngeci mukemuo, vilozi ka va hasa ku seza mivila yavo. Ka ve ku linga viuma vi ve ku handeka ni vi ve ku singanieka nguavo va na vi lingi houe.

12. Vati Satana ue ku lingisa vantu ku singanieka nguavo va na lingi viuma vize ka va lingile?

¹² Vati tu hasa ku lombolola viuma vi ve ku litavela vaze va kele na vulozi? Satana a hasa ku lingisa vantu va tave nguavo va lingaho laza viuma vize ka va lingile. Ku hitila vindzozi, Satana a hasa ku lingisa vantu va singanieke nguavo va na mono, ku ivua ni ku linga viuma vize ka va lingile. Mu njila eyi, Satana ue ku tundisa vantu kuli Yehova na ku va lingisa va singanieke nguavo Mbimbiliya kati ya vusunga.

13. (a) Ku likikiya ca pua ca cili ni? (b) Vika ya handeka Mbimbiliya ku tuala ha vulozi?

¹³ Makuli a Satana a mu citatu aa: Vulozi vua ku likikiya—vu ve ku pangesa vantu linga kati va va loue—vua pua vua cili. Vunoni Mbimbiliya ka ya tepesele vulozi vua ku likikiya ku vulozi vua ku louesa houe. Ya vindika vulozi vuose. Tu ci talenu lisiko lia hanene Yehova ku VaIsaleli ku tuala ha vaze va kala vulozi:

• ‘Kati mu ka tahe.’—Levitiku 19:26.

• “Yala naua, cipue mpuevo, uze ali na lihamba, cipue ikeye mukua vulozi, va ka mu tsiha cili vene.”​—Levitiku 20:27.

• “Kati va ka uane hamo nove umosi . . . mukua ku tahesa via ku lutue, cipue mukua ku panda vumbanda, cipue cinganga, cipue mukua lisaku, cipue mukua mahamba.”—Ndeutelonomi 18:10-14.

14. Omo lia vika Yehova ua tumbikile masiko a ku vindika vulozi?

 ¹⁴ Aa masiko a muesa ngecize Njambi ka tondele vantu veni va kale na vulozi. Yehova ua hanene aa masiko ku vantu veni muomu ua va lemene, ka tondele va kale mu vundungo omo lia vuoma vua vulozi. Ka tondele va va yandese ku vandemone.

15. Vati Mbimbiliya ya muesa ngecize Yehova ua kala na ngolo ya kama-kama ku tuvakana Satana?

¹⁵ Vutuhu Mbimbiliya ka ya lombuelele via vingi ku tuala ha viuma vi va hasa na vize ku va hasa ku linga vandemone, vunoni ya muesa ngecize Yehova Njambi ua kala na ngolo ya kama-kama ku hiana Satana na vandemone veni. Yehova ua tundisile Satana muilu na ku mu mbila ha mavu. (Ku-Solola 12:9) Tantekeyenu naua ngecize, Satana ua handekele na Njambi linga a mu tave ku-eseka Yombi, kaha uononokele Njambi mua mu vindikile ku tsiha Yombi.—Yombi 2:4-6.

16. Kuli iya tua pande ku tinina linga a tu niunge?

¹⁶ Visimo 18:10 nguayo: “Lizina lia Yehova likelio cimpaka ca ku tuntuka ca ku kaniama. Mukua vuviuke a tuntilamo, kaha ovoka.” Ngeci tua pande ku tinina kuli Yehova a tu niunge. Vangamba va Njambi ka ve ku tuntila ku mikalo ni vumbanda linga va liniunge ku vilinga via vipi via Satana na vandemone veni, kaha ka ve ku vuila vilozi vuoma. Vangamba va Njambi va tsiliela vi ya handeka Mbimbiliya nguayo: “Muomu meso a Yehova a hita oku noku hose ha mavu, mu ku kuasa na zindzili zieni vaze va li na mutima ua ku tantuluka kuli ikeye.”—2 Mizimbu 16:9.

17. Vika ua tu kulahesa mukanda ua Tiango 4:7, kaha vika tua pande ku linga?

¹⁷ Nenu mu hasa ku kala na lutsilielo ngecize nga mu pangela Yehova. Tiango 4:7 nguayo: “Ononokenu kuli Njambi, vunoni vianenu Satana kaha ikeye a ka mi tina.” Nga mu pangela Njambi ua vusunga, na ku ononoka kuli ikeye, mua vusunga Yehova a ka mi ohiela.