KU VUNIKE, muono ka ua alulukile cikuma mu nja kele na ku ya ku sikola. Muomu tua kele na ku lilongesa na vantu vamo, tunde ku muaka ua ku livanga, na ha ku manusula sikola. Ngeci, nja tantekeyele mazina a vantu vavengi mu mbonge, kaha navo va nji tantekeyele.

Mbonge ya Liberty ya kele ha kati ka mehia, kaha vantu va limine cikuma mundele ni nguetu lipungu. Mu nja semukile, vatata tele ve ku pangela ku lihia lia mbala. Kaha mu nja puile kankavala, nja lilongesele kuendesa likalu lia ku limisa na ku lilongesa vipanga vikuavo via ku mehia.

Ka nja muene vukuendze vua vatata. Muomu mu nja semukile, tele va li laza na miaka 56 kaha vanana co 35. Vutuhu ngoco, vatata va kele na ndzili kaha na cihindu ca cili. Va lemene ku fuitangana kaha tu vose va tu longesele ku lema ku fuitangana. Vutuhu ka va kele na vimbongo via vingi, vunoni tua kele na ndzivo, vuzalo, na via-ku-lia via ku puamo. Kaha va kele na ku uana ntsimbu ya ku kala netu. Va tsile tele vali na miaka 93. Kaha vanana va tsile na 86. Vose vavali ka va pangelele Yehova. Vunoni umo ntsongo yange ua pua Mukuluntu mu cikungulukilo tunde mu 1972.

Vanana va kele na ntuima ya ku lemesa. Nkala Calumingu va kele na ku ya netu mu tembele ya Batista. Nja  vuile lua ku livanga via cilongesa ca vanjambi vatatu tele njili na miaka 12. Ngeci nja hulile vanana nguange: “Vati Yesu a hasa ku pua Muana kaha ikeye naua Ise mu ntsimbu imo lika?” Nji vuluka va kumbuluile nguavo: “Muanange, lia pua lihungu. Etu vantu ka tu hasa ku livuisisa.” Mua vusunga lia puile lihungu kuli yange. Vutuhu ngoco mu nja puisile miaka 14, va nji mbatizile mu kamo kacisali. Va nji mbuitikile lutatu mu mema, lua ku livanga mu lizina lia Ise, lua mu civali mu lizina lia Muana, lua mu citatu mu lizina lia sipilitu santu!

Mu nja kele ku sikola, nja kele na umo kavusamba mukua ku linga boxing, ni nguetu vueho vua ku litingula kaha ua nji songangeyele linga nange nji kovelemo. Ngeci nja lisonekesele ku civunga ci va sanene nguavo Golden Gloves. Vunoni ka nja hasele ku uila vuasi mu vutongue vua ku litingula na vinkome, ngeci mu nima ya ntsimbu ya indende nja likelele vueho vuaco. Mu nima yaco, nja puisile miaka i va tumbikilile vamala vose mu Estados Unidos ku hita mu vusualale, ngeci nja ile. Kaha va nji tumine ku Alemanha. Mu nja ka keleko, tupitau vange va nji tualelele ku sikola ya vusualale muomu va nji muene nguavo nji hasa ku pua mukuluntu ua masualale ua cili. Va tondele nji lilongesele vusualale ku pua cipanga cange mu muono. Vunoni, ka nja tondele ku tualelelaho ku pua lisualale, ngeci mu nima ya ku puisamo miaka 2 i va kakateyele vamala vose, nja tundileko mu muaka ua 1956. Vunoni mu nima ya ntsimbu ya indende nja kovelele ku vusualale vueka vua mu lutsilielo.

Tele kanda nji lilongese vusunga, vumala nja kele na ku vu singanieka mueka. Nja singaniekele ngecize yala mukua ku handeka via Mbimbiliya kati yala ua ku lumbunuka. Vifilme na vakuetu vakevo va nji tualele mu kanjila kaco. Vunoni nja putukile ku lilongesa viuma via aluluile muono uange. Tangua limo, nja kele na ku lizenga-zenga na likalu lia ndando ya kama, lia ku tila, mu mbonge, vamo vahumbe vavali va nji sovueyele. Nji ka heteko nkuma vanyali, muomu yaya yavo ikeye ua ambatele yaya ua mpuevo. Vose vavali va puile Vakaleho va Yehova. Tangua limo ku nima, nja tavele Vutala vua Kaniungi na Despertai! kuli vakevo, vunoni Vutala vua puile vua vukalu ku vu ivuisisa. Ngeci tangua olio va nji laniene ku Cilongesa ca Mbimbiliya mu Cikungulukilo, ca puile cimo ciuano ca ku lilongesa Mbimbiliya ca kele na ku hitila ku ndzivo yavo. Nja va kumbuluile nguange nji ci ka singaniekaho. Kaha va viukilile na ku hula nguavo, “Mu na kulahesa ngecize mu kayako?” Kaha nguange “Eyo, nja mi kulahesa.”

Nja liveyele ku va kulahesa, vunoni ka nja tondele ku tsiha nkuminio yaco. Ngeci ku vutsiki vuaco nja ile mu ku kunguluka. Ku ciuano caco, vanike vakevo va nji komouesele cikuma. Nja komokele cikuma viuma vi va tantekeyele mu Mbimbiliya! Muomu vutuhu vanana va kele na ku tu tuala ku tembele nkala Calumingu, ka nja tantekeyele via vingi mu Mbimbiliya. Nange nja tondele ku lilongesa vikuavo, ngeci nja tavele cilongesa ca Mbimbiliya. Cuma ca katete ci nja lilongesele ca puile ngecize lizina lia Njambi Mukua Ngolo Yose likelio Yehova. Imo miaka ku nima, mu nja hulile vanana via Vakaleho va Yehova, va nji kumbuluile nguavo, “Naa, ve ku lemesa umo kasinakazi lizina lieni Yehova.” Ngeci tangua olio nja viukilile cikuma ku tantekeya iya mpundu Yehova!

Nja kolele vuasi mu lutsilielo, muomu nja tantekeyele ngecize nja uana vusunga. Va nji mbatizile mu Março ya 1957, mu nima ya vingonde 9 tunde ha nja ka kungulukile lua katete. Nje ku santsela cikuma mu ku lilongesa vi ya handeka Mbimbiliya ku tuala ha ku pua yala ua ku lumbunuka. Ku lingamo ca alulula visinganieka viange. Yesu ua puile yala ua ku tantuluka. Ua kele na  ngolo ku hiana vamala vose. Vunoni ka puile mukua luozi. Uecelele vakuavo va mu ‘yandese’ ngue mu ya polofetele laza Mbimbiliya. (Isaya 53:2, 7) Nja lilongesele ngecize Mukua Kilistu na pande ku pua “mukua ngozi ku vose.”—2 Timoteo 2:24.

Nja putukile vupioneiro mu muaka ua hateleko, mu 1958. Vunoni mu nima ya ntsimbu ya indende nja pandele ku likela kamandende. Omo lia vika? Nja hanguile ku ambata Gloria, umo ua vaze vampuevo vavali va nji laniene ku cilongesa ca livulu! Ka nje ku liveya. Muomu Gloria ua puile ngue livue lia seho ku ntsimbu ize, kaha na lelo kasi ua pua livue lia seho. Kuli yange, seho yeni ya hiana Diamande ya tsimana cikuma hano ha mavu, nja viukilila cikuma ku mu ambata! Manenu ngoco a mi lekeko kamandende lika muzimbu ueni:

“Mu zimo lia vanana tua pua 16, vamala 8 na vampuevo 8. Vanana va puile Mukaleho ua Yehova. Va tsile tele nji li na miaka 14. Mu nima yaco, vatata va putukile ku lilongesa Mbimbiliya. Mu ku linga vanana tele va na tsi, vatata va ka handekele na mukuluntu ua ku sikola. Linga nange na yaya ua mpuevo tu pue na u lisintsa ku ya ku sikola, ou tangua eli mukuavo tangua likuavo linga tu pue na ku lela vantsongo vetu va vandende. Kaha tua kele na ku telekela vualumo via-ku-lia via cinguezi linga vatate va ku vi uane-uane mu va kele na ku tunda ku vipanga. Mukuluntu ua sikola ua tavele, kaha tua lingilemo noho yaya ua manusuile sikola. Masoko avali a Vakaleho va Yehova a kele na ku tu longesa Mbimbiliya, kaha ha kati ketu vana, 11 va puile Vakaleho va Yehova. Ku ambulula ca kele na ku nji tovala vutuhu nja kele na ntsoni ya ku handeka. Mu ku hita ca miaka yaliange Sam, ue ku nji kuasa ku citanga caco.”

Nange na mpueyange, tua li ambatele mu Fevereiro 1959. Kaha tua pangelele hamo vupioneiro. Mu Julho ya muaka uaco, tua lisonekesele ku ka pangela ha Mbetele. Tua tondele cikuma ku ka pangela ku cikota cetu mu mavu ose. Umo muanetu, Simon Kraker, ikeye ua tu lingile vihula. Ua tu lekele ngueni ku ntsimbu ize Mbetele ka ya kele na ku tambula vaze va liambata. Vutuhu ngoco tua tondele cikuma ku ka pangela ha Mbetele, kaha mua hitile miaka ya ingi amba cizango cetu ci lipuisemo.

Ngeci tua tumine mukanda ku Mbetele linga va tu tume ku cihela kua tondele cikuma vakua ku ambulula vavengi. Va tu lekele lika cihela cimo: ku Pine Bluff, Arkansas. Ku matangua aze, mu Pine Bluff mua kele vikungulukilo vivali. Cimo ca vindele lika, cikuavo ca vazivale lika. Ngeci va tu tumine ku cikungulukilo ca vazivale, ca kele na vakua ku ambulula 14 lika.

Halumo muli na ku lihula nguenu, ‘Naana, nkuma Vakaleho va Yehova navo ve ku litepesa vazivale na vindele ni?’ Houe ka tue ku lingamo, va lingile ku tu kakateya. Nguvulu ya vindikile miyati ya ku liseza ku lipandakana ku vihela via mbunga, ngeci mua ku lemesela hamo, kaha naua vantu va kele na ku linga luozi. Ku vihela via vingi, vamuanetu va kele na vuoma ngecize nga va lipandakana mu ku lemesa, kaha vantu va tsimika Ndzivo ya Vuangana. Muomu vimo va kele na ku vi tsimika vene. Nga vakua ku ambulula va vazivale va ambuluile ku ndzivo na ndzivo mu limbo lia vindele, va kele na ku va kuata ni ku va tingula. Ngeci mukemuo linga tu puisemo cipanga ca ku ambulula, tuononokele masiko na ku lavelela ngecize viuma tangua vi ka aluluka.

Ca puile ca cikalu ku ambulula. Mu tua kele na ku ambuluila mu limbo lia vazivale, vintsimbu vimo tua kele na ku mbombola ha vimbelo via vindele ku ndzimba. Tua pandele ku singanieka vuasi nguetu: Tu seteka ku mu ambuluila mu vuihi ni tu vundila ku tuecela na ku ya ku ndzivo yeka? Mukemuo mu via fuile viuma ku matangua aze.

Mu ku pua vapioneiro, kasi tua pandele ku tonda vimbongo via ku lisuka navo. Vunoni cingi ca vipanga vietu va kele na ku tu fueta kambongo ka ka ndende cikuma mu litangua. Mpueyange ua kele na ku uana vipanga via ku komba ku vindzivo via vantu. Ku vindzivo vimo, va nji tavesele ku mu kuasa, linga a manusule vuasi. Vavene ndzivo va tu hanene via-ku-lia via mutana, vi tua lile na mpueyange ntsimbu kanda tu hiluke kuimbo. Nkala simano, mpueyange ua kele na ku ngomala vizalo via vumo vusoko. Angeco va nji haneneko vipanga via mu citungu ca vintemo ha ndzivo, ku hunda vinjanena, na vipanga vikuavo via cimala via ha ndzivo. Ku ndzivo ya umo cindele, tua kusile vinjanena. Tua vi lingile litangua lia mutuntu, ngeci va tu haneneko via-ku-lia via mutana. Vunoni mpueyange va mu hakele a lile lika lieni mu ndzivo. Angeco va nji tumine ku lila mu citali, vunoni ka nja liniengele. Via-ku-lia via tovalele. Vana va mbala va puile vantu va cili, vakuavo vakevo va kele na ku va songangeya. Tangua limo  tua ile mu ku landa mazi a mu likalu. Kaha ntsimbu va sulisa likalu, nja vundilile mukua ku landesa nga citava mpueyange a koveleko mu kandzivo ka ku lihengela. Ua nji kumbuluile na matoto, ngueni, “Kua ku pata.”

Vunoni tua kele na vintsimbu via ndzolela na vamuanetu, kaha cipanga cetu ca ku ambulula ca tu tovalele! Mu tua hetele mu Pine Bluff, tua ka kele ku ndzivo ya umo muanetu ua puile mukua ku kuatesa civunga ca vakuluntu. Vunoni mpueyeni tele kanda eze mu vusunga, ngeci mpueyange ua putukile neni cilongesa ca Mbimbiliya. Angeco ngeci nja putukile ku longesa na muanavo ua mpuevo na yalieni. Kaha vanaye na muana vose va hanguile ku pangela Yehova ngeci va va mbatizile.

Tua kele na vavusamba va kama mu cikungulukilo ca vindele. Vintsimbu vimo va kele na ku tu lania tu ka lie navo via-ku-lia via cinguezi, vunoni tua kele na ku yako lika noho kua toko, linga na umo uahi a tu mone tu na lipandakana na vindele. Muomu vakua Ku Klux Klan (KKK), cimo civunga ca kele na ku sambeya kahangu na luozi, va kele na ku tingula vose va likata na vakua miyati yeka. Tangua limo nja muene umo yala na tumama ku lutue lua ndzivo yeni, na zala cikovelo ca ku toka na tepa ya ku toka ya ku fuika mutue uose ku seza lika mu meso, ngue mu va kele na ku zala vakua KKK. Vunoni evi visoti ka via vindikile vamuanetu ku muesa ngozi. Ntsimbu imo tua tondekele vimbongo via ku ya ku ciuano ca muhato, kaha tua vundilile umo muanetu a lande kalikalu ketu (1950 Ford) linga tu uane vimbongo via ku londesa. Kaha tangua limo, tele mua hiti ngonde, tua kele na ku tunda mu ku ambuluila ku ndzivo na ndzivo na ku endesa vilongesa via Mbimbiliya kaha tele naua tua loloka na lintuima lia keleko. Vunoni mu tua hetele ku ndzivo tua komokele. Tua uanene kalikalu ketu va na ka hiluisa! Kaha va na haka lipapelo ha lutue nguavo, “Likalu lienu nja mi hiluisilalio ku pua vuana vua ku tunda kuli ange. Muanoko.”

Kua kele naua ngozi ikuavo i va tu muesele, ya nji kuatele cikuma ku mutima. Mu 1962, va nji laniene ku Sikola ya Vuangana, ku South Lansing, Nova Yorke. Ya puile sikola ya vakuluntu na tuniungi va ku zinguluka kaha na ku tuniungi va mihato, mu ngonde ya mutuntu. Ange tele vipanga viahi, kaha kambongo ketu tele ka kandende cikuma. Vunoni va nji lingile vihula kumo ku cipanga ca vitelefone ca mu Pine Bluff. Va nji hanguile ku panga, nga yange kazivale ua ku livanga ku pangela ku cipanga caco. Kaha cili vene va tavele. Vati honi nje ku lingile? Ka nja kele na vimbongo via ku ya ku Nova Yorke. Ha handende, nga nja tavele vipanga viaco na ku viana cilanio ca ku sikola. Vunoni tele nji li na ku liviukisila ku sonekela mukanda ku Mbetele ua ku viana, kua solokele vimo ka nji ka suva mu muono uange.

Umo ndokazi ua mu cikungulukilo cetu, yalieni ka puile Mukaleho, ua mbombuele ha mbelo yetu cimenemene, ua nji hana imo envelope. Ya ku sula ya vimbongo. Neni na vana veni va vandende va kele na ku hinduka cimenemene na kuya muaya mehia mu ku helela vantu vuanda. Viose-ovio va vi lingile mu ku nji tondela vimbongo linga nji ye ku Nova Yorke ku sikola. Ua nji lekele ngueni: “Yenu ku sikola mu ka lilongese via vingi, muomu mu mu ka hiluka netu mua ku tu longesako!” Mu nima ya ntsimbu, nja vundilile Vakua Vitelefone  nga citava nji ka putuke lika ku panga mu nima ya vingonde vitanu. Va nji vianenene vene ku meso nguavo “Houe!” Vunoni ka ca puile citanga kuli ange. Muomu tele nja likuminia laza ku ya ku sikola. Kali-kali ka nja kovelele ku cipanga caco!

Halakanenu vati Mpueyange ue ku vuluka ntsimbu i tua kele ku Pine Bluff: “Nja lemene cize cihela! Nja kele na vilongesa via Mbimbiliya 15 ku tuala 20. Ku cimene tua kele na ku ya ku ndzivo na ndzivo kaha ntsimbu ya lisupileko ya ku endesa vilongesa, vintsimbu vimo tua lembukile lika ola ya 23. Ku ambulula ca kele na ku tovala cikuma! Nja pande ku litavela ngecize ka nja tondele mpundu ku seza cize cipanga na ku ya mu cipanga ca vuniungi vua ku zinguluka, vunoni Yehova ua kele na vutumbe vueka ku tuala hali etu.” Kaha ua vu puisilemo.

Mu tua kele mu cipanga ca vupioneiro ku Pine Bluff, tua lisonekesele vupioneiro vua ku lifuila. Tua muene nguetu mueka muahi va tu tava vene. Omo lia vika? Muomu tua tantekeyele ngecize kaniungi ua muhato, ua tondele tu ka kuase cimo cikungulukilo ku Texas, kaha ua tondele tu ka pangeleko mu ku pua vapioneiro va ku lifuila. Netu tua lemene vutumbe vuaco. Ngeci tua lavelele vuimane, nguetu vuovuno va kumbulula, vunoni mua hitile tunda ya kama, amba vuose mukanda ua hetele. Tu tandemo, nguavo mu ya mu vuniungi vua ku zinguluka! Mu Janeiro ya 1965. Muanetu Leone Weaver, lelo lino ua pua mukua ku kuatesa Civunga ca Vakuluntu va Mbetele ya mu Estados Unidos, va mu hanguile ku pua kaniungi ua ku zinguluka hamo lika netu.

Nja lisosomuene ku pua kaniungi ua ku zinguluka. Muomu muaka umo ku nima, kaniungi ua muhato, muanetu James A. Thompson, Jr., ua nji hiluile a mone nga nji vi puisamo. Na ngozi ua nji lomboluele haka nja pandele ku pangela, na ku tumbula vuhasi vua tondeka mu ku pua kaniungi ua ku zinguluka ua cili. Mu nima yaco nja putukile cipanga ca vuniungi vua ku zinguluka, kaha nja nongonuene ngecize mua vusunga nja tondekele cize cimamuna. Mu nja kovelele mu cipanga eci, Muanetu Thompson ikeye ua puile kaniungi ua muhato ua ku livanga u nja pangele neni. Mu ku panga neni nja lilongesele via vingi.

Ku ntsimbu ize, tuniungi va ku zinguluka ka va kele na ku va longesa via vingi. Mu simano imo nja pangele na umo kaniungi ua zinguluka mu nja ka menekele cimo cikungulukilo. Mu nima yaco tua pangele lueka hamo lika mu simano imo mua ka menekele ikeye cikungulukilo cikuavo. Kaha ua nji lekele vi nja pandele ku linga na ku nji hana vimamuna. Vunoni mu nima yaco tua litepele. Nji vuluka nja hulile Gloria, nguange “Muze va na tu niekaye vene ni, angeco kanda nji ci hie?” Mu nima ya ntsimbu, nja nongonuene cuma ca seho. Mua vusunga ntsimbu yose ku ka soloka vamuanetu mu ku tu kuasa, vunoni va ka hasa lika ku lingamo nga tu va tavesa va tu kuase. Kaha vukuasi vu nja tambuile kuli vamuanetu ngeci mua J. R. Brown, ua puile  kaniungi ua ku zinguluka, na Muanetu Fred Rusk ua kele ha Mbetele kasi vue ku nji kuasa na lelo lino.

Ku ntsimbu ize, kua kele cikuma kahangu. Tangua limo, vakua KKK va kele na ku caula mu mbonge i tua menekele ku Tennessee. Nji vuluka, tua ile ku imo ndzivo ya ku lila mu ku ka hitisako vimo mukanua, tele tuli mu lihia. Kaha mu nja ile mu kahondo ka ku likuasela, umo yala ua ku niengua kaha ua ku sula ua vicato ua nji kavele. Vunoni umo muanetu ua cindele, uze ua puile ua kama ku hiana tu vose, ua kovelelemo. Kaha ua nji hulile ngueni: “VaHerd, mu li vuino?” Kaha uze muata ua tuhukilemo vuasi-vuasi na ku i pangesa vene kuahi. Mu nima ya miaka, nja muene ngecize nkuma viuma vie ku koka kahangu kati cikanda ca muntu vunoni vupi vu tua suana tu vose. Kaha nja lilongesele naua ngecize vamuanetu va pua vene vamuanetu va pue vazivale ni vindele, kaha va hasa ku tu tsila nga ci tondeka.

Tua kele mu cipanga ca vuniungi vua ku zinguluka mu miaka 12 kaha mu cipanga ca vuniungi vua muhato co miaka 21. Miaka i tua kele mu cipanga caco ya puile miaka ya cili, ya tu kaniamesele cikuma. Vunoni kua kele cilunguiso ceka ca tu vandamenene. Mu Agosto ya 1997 cuma ci tua vandamenene mu miaka ya ingi ca lipuisilemo. Va tu laniene ku ka pangela ha Mbetele ya ku Estados Unidos. Va tu laniene lika mu nima ya miaka 38. Kaha ngonde ya hateleko, tua putukile cipanga cetu ha Mbetele. Nja singaniekele nguange vamuanetu ha Mbetele va tondele vukuasi vuange mu ntsimbu ya indende lika, vunoni kati mukemuo houe.

Cipanga ca ku livanga ci va nji hele ca puile ku Seketa ya Vipanga. Nja lilongeseleko via vingi! Vamuanetu ve ku tambula vihula via vikalu vi ve ku tuma vakuluntu mu vikungulukilo na tuniungi va ku zinguluka mu mavu ose. Nje ku santsela cikuma ku vukuasi vu nja tambuile kaha na lukakatela lu va nji muesele vamuanetu mu ku nji longesa. Kaha ambe nga va nji hiluisila ku cipanga caco, kasi nga nji ka lilongesa via vingi kuli vaze vamuanetu.

Gloria nange tua lema muono ua ha Mbetele. Tua lema ku hinduka cimenemene, kaha ku izilila ku lingamo ce ku tu kuasa. Mu nima ya muaka, va nji puisile mukuasi ua ku Civunga ca Vipanga ca ku Civunga ca Vantuamena. Kaha mu 1999, va nji hanguile ku pua umo ua Vakua Civunga ca Vantuamena ca Vakaleho va Yehova. Nje ku lilongesa via vingi mu cipanga caco. Vunoni cuma ca seho ya kama ca pua ku tantekeya ngecize mutue ua cikungulukilo ca Vakua Kilistu ua pua Yesu Kilistu, kati muntu.

Mu nje ku singanieka ha muono uange, vintsimbu vimo nje ku livua ngeci mua kapolofeto Amose. Vutuhu Amose ua puile mukua ku hela vinkuyu via ku miti ya Sikomolo, vusuka vu va kele na ku-lia lika vihutu, Yehova ua mu hakele seho. Kaha ua mu hele cipanga ca vupolofeto kaha ua mu vezikisile cikuma mu cipanga caco. (Amos 7:14, 15) Na vuno vene, Yehova ua nji hakele seho vutuhu nja puile muana ndimi ua cihutu mu Liberty, ku Indiana. Kaha Yehova na nji vezikisa cikuma na viuma via vingi, ka nji hasa ku vi tandanga viose mu muzimbu uno! (Visimo 10:22) Vutuhu nja semukilile mu vuhutu, vunoni nje ku livua ngecize nji li na ku kulupila mu vupite ka nja singaniekele laza!