Vika tu Lilongesa ku Viuma via ku Tanga?

“Hula tusitu vuovuno, kaha va ka ku longesa; Na tuzila va muilu, va ka ku leka: Cipue handeka na mavu, na akeo a ka ku longesa; Na vantsi va mu mema a kalunga va ka ku zimbuila.”​—YOMBI 12:​7, 8.

MU MIAKA INO vakua siensia na vakua ku panga viuma, vali na ku tavesa visoka na tusitu linga vi va longese. Ve ku lilongesa na ku temunuina vifua via tusitu na visoka via ku liseza-seza ku hitila mu imo siensia i va luka nguavo biomimética. Ve ku lingamo, mangana va hase ku panga viuma via viha, na ku sungamesa viuma vi va panga laza. Omo mu hilula vimueso vi na hatako, lihulenu nguenu: ‘Iya mpundu ua fuila ku mu sangaziala omo lia viuma viaco?’

Vi tu Lilongesa ku Makenge a Cimuandu

Vika vakua ku panga vindeke va hasa ku lilongesa ku vimuandu (baleias)? Via vingi. Umo cimuandu u va luka nguavo jubarte, ua kala na vulemu vu heta ku 30.000 kilu, ni nguetu, hamo lika na likalu lia kama lia ku sula na vitenga. Kaha ua kala na muvila ua ku kolotela kaha na makenge a kama ngue mavava. Ou intsi ua 12 metru, ua kala na vuasi vua ku komouesa nga ali mu mema. Ca ku muenako, jubarte nga a tonda ku kuata vantsi na tusitu vakuavo va mu kalunga, a hasa ku tana ku tundilila kuintsi oku a lizenga, linga mema a vueluoke. Eci ku vueluoka ca mema ce ku neha vantsi helu. Kaha intsi uaco ue ku asama kanua keni na ku va lehula.

Viuma vie ku komouesa mua kama vakua ku tondesa, via pua, vati intsi uaco ue ku hasa ku lizenga vuasi-vuasi, vutuhu ua kala na muvila ua ku kolotela? Kaha va nongonona ngecize, lihungu lia kala ku makenge eni. Ku mikulo ya ku lutue ya makenge eni ka kua puile kua ku senena ngeci mua livava lia ndeke houe. Vunoni kua kala mazo ngue saha.

Intsi uaco nga a tundilila kuintsi, makenge eni eku teta vuasi mema ha kati, ngeci ke ku ivua vulemu vua muvila ueni. Mu njila ika? Limo livulu ngualio: mazo a kala ku makenge eni, eku lingisa mema ku hita vuasi oku a vueluoka, ambe nga cimuandu ali na ku tundilila kuintsi lia mema oku nemika muvila. (Natural History) Nga makenge eni a puile a ku senena, cimuandu nga ke ku hasa ku lizenga vuasi, muomu mema nga eku lemenena ha makenge eni.

Vati vakua siensia va hasa ku pangesa eli lihungu? Nga vakua ku panga vindeke va temunuina makenge a cimuandu, ka va ka tondeka ku vueza vitasu via vingi-vingi ku mavava a ndeke, mu ku alulula ku hita ca mpundzi. Mavava a cifua eci, nga a kala na vusonde vua vundende kaha a asi ku a viukisa. Umo mukua siensia John Long ngueni tangua “vindeke viose vi ka kala na mazo ku mavava ngue makenge a cimuandu.

Ku Temunuina Mavava a Kandzuezi

Na laza mavava a vindeke va a temunuina ku tuzila. Vunoni va enginheiro vali na ku a temunuina mu vinjila via viha. Umo muzimbu nguauo: “Vakua ku tondesesa ku Universidade ya Florida, va panga kamo kandeke ka kandende (drone) ka mavava a ku lifua na a kandzuezi. Kandeke kaco ka hasa ku mana ha vukambuila na ku livilungula vuasi.”​—New Scientist.

Tundzuezi ve ku hasa ku livilungula mu luhundzi mu ku kondoveka mavava avo ha vinkokuela na vitsili. Livulu liaco lia vuezako naua ngualio, mu ku temunuina mavava a tuzila vaco, “va enginhero va panga imo drone ye ku pangesa kamo ka mutoli kandende ke ku endesa vintsambo via mavava aco.” Mavava a cifua eci, eku lingisa kandeke kaco ku lizenga-zenga muaya vindzivo via laha. Masualale ve ku niunga vukambuila vua ku Estados Unidos, va tonda ku panga kamo kandeke ke ku livilungula vuasi, linga va pue na ku tondesesa mata eku pangesa luhundzi na tulongolo, a mu vimbonge via kama.

Ku Temunuina Viliato via Muntsulungenda

Ku tusitu va mu ntunda nakuo tu hasa ku lilongesako via vingi. Ca ku muenako, muntsulungenda ue ku hasa ku londa a vivumbe na ku kakatela muintsi lia tsimba ya ku salama (teto falso). Cipue ku ntsimbu i va sonekele Mbimbiliya ou kasitu uaco ua tsimanene omo lia vuhasi vueni vua ku komouesa. (Visimo 30:28) Lihungu lika lie ku lingisa kasitu uaco mangana kati aue?

Muntsulungenda ue ku hasa ku likuatelela cipue ha viuma via ku senena ngeci mua vitulu, muomu ua kala na maka a andende mu viliato vieni. Viliato viavo ka via kele na vulimbo. Vunoni ve ku pangesa imo ngolo ya indende i va luka nguavo van der Waals. Imo ngolo i va luka nguavo gravidade ye ku vula eyi ndzili yaco, ngeci mukemuo etu vantu ka tue ku hasa ku londa ha vivumbe. Vunoni maka a muntsulungenda eku lisanda ha civumbe, kaha ngolo ya Van der Waals ye ku livuezelela omo lia maka aco, na ku kuasa muntsulungenda linga kati a lahuke.

Vati ku nongonona evi ci hasa ku kuasa vantu? Nga vakua siensia va temunuina viliato via muntsulungenda, va hasa ku panga miva ye ku kuata ngue Velcro. Velcro nayo va i temunuina ku viuma via-ku-tanga. a Umo muzimbu nguauo ku panga “vuanda vua ku temunuina viliato via muntsulungenda” ci hasa ku kuasa mua kama “ku visipitali mu ku panga vuanda vua ku zenga ha vimbandu, mukonda vumo vuanda ka vue ku kuata vuino.”

Iya ua Fuila ku mu Sangaziala?

Kaha vakua Administração Nacional de Aeronáutica e Espaço vali na ku panga limo likina lia mikono ya ingi ngue linieue. Kaha vaenginheiro ku Finlândia va na panga laza trator ya mikono 6, ye ku londa ha mincinda ngue kalongolo. Vakua ku tondesesa vakuavo va na panga imo tanga ye ku temunuina ku lifuika na ku lifukula ca miti ya olivela ya ku musenge. Imo impreza ye ku panga makalu, ili na ku panga limo likalu lie ku tambuluisa endesi ya umo intsi ua ku lifua na limbumbu i va tumbula nguavo peixe-cofre. Vakua tondesesa veka vali na ku temunuina cipa ca umo kasitu i va tumbula nguavo abalone linga va pange vintelo via viehu, vunoni via ku kola.

Vakua ku tondesesa va uana mahungu a engi ku viuma via-ku-tanga, kaha va a tulika mu ku a temunuina-temunuina. Limo livulu nguavo vakua siensia va pua na ku tondesesa mu mahungu aco, linga va hase ku vula vitanga vi ve ku liuana navio mu ku panga viuma. (The Economist). Mahungu aco va a luka nguavo “patentes biológicas.” Vipatente ve ku vi hana ku muntu ni impreza i na nongonona amo mana a aha ni i na panga limo likina lia liha. Livulu The Economist ngualio: “Ku luka aa mahungu nguavo ‘patentes biológicas ca muesa lika ha toma ngecize via-ku-tanga vikevio via kala na vipatente viaco.

Kuiko honi via tunda evi viuma via-ku-tanga? Vakua ku tondesesa va vengi ve ku handeka nguavo viuma via-ku-tanga via liizila vivene mu ku hita ca miaka ya ingi, ya ku sevuka na ku lisungamesa vivene. Vunoni vakua ku tondesesa vakuavo nguavo houe. Mu 2005 Michael Behe ua sonekele ngueni: “Viuma via ku tanga via tu hana nguli ya yasi: nga cenda, ci ohia na ku soloka ngue lipato, kaha tua tantekeyamo vene na ku kulahela nguetu lipato.” (The New York Times) Ku tsiha mpanga “viuma via ku tanga ka tua pandele ku vi sembulula omo lia ku vi mona matangua ose.”

Mua vusunga, enginheiro nga a panga limo livava lia ndeke lia vutongue na pande ku mu sangaziala. Kaha nga muntu a panga imo ntanga ya cili ya ku kutisa ha vimbandu, ni cizalo ca cili ni vene likalu lia cili, na pande ku mu sangaziala. Vunoni nga muntu ue ku temunuina cuma ca mukuavo, ca ku hona ku tumbula ni ku sangaziala iveneco, kaha muntu uaco ua pua mbanditu.

Mu ku mona cenu, ca pua ca cili, nga vakua ku tondesesa va vutongue va temunuina viuma via-ku-tanga kaha mu nima yaco va handeka nguavo viuma via-ku-tanga via liizila vivene? Nga ku temunuina lika cuma ca tondeka vakua mana, nkuma citava tu handeke nguetu, viuma via-ku-tanga na umo mukua mana ua vi tanga uahi ni? Iya mpundu u tua pande ku sangala, uze ivene cuma ni uze na mu tambuluisa?

Ku Tsiha Mpanga

Mu nima ya ku hilula viuma via-ku-tanga, vantu vavengi ve ku tava mezi a mukua visamo ua sonekele ngueni: “A Yehova, via vingi vipanga viove; houe vene! Na mangana u na vi pange viose: Mavu a na sulu na vupite vuove.” (Visamo 104:24) Kaha umo mukua ku soneka Mbimbiliya ua lizina Paulu neni ua handekele mezi a ku lifua na aa, ngueni: “Muomu fume ha ku-tanga ca mavu vifua vieni [Njambi] vize vintsa ka tu hasa ku mona, ngolo yeni ya miaka yose na vuNjambi vueni, tu vi mona mpundu ha viuma via ku tanga.”​—Loma 1:19, 20.

Vunoni vantu vavengi vaze va singimika Mbimbiliya kaha va tsiliela muli Njambi, ve ku singanieka nguavo Njambi ua pangesele evulusau mu ku tanga viuma. Vikevio vi ya longesa Mbimbiliya ni?

[Lizi ku ntsina]

 [Lizi a muvatu ha lifo 5]

Kuiko honi via tunda evi viuma via-ku-tanga?

 [Lizi a muvatu ha lifo 6]

Iya ua fuila ku tambula ku sangaziala omo lia viuma via-ku-tanga?

 [Cikasa/​Vikupulo ha lifo 7]

Nga ku temunuina viuma via-ku-tanga ca tondeka vakua mana, amba mpundu viuma via-ku-tanga co?

Viliato via muntsulungenda ka vie ku kuata mazilo, ni ku seza mazilo ha viuma, vieku likuatelela na ku ecela ha viuma ca ku hona vitanga, ka vie ku kuata lika ha Teflon. Vakua ku tondesesa vali ku seteka ku vi temunuina.

Eyi ndeke ye ku livilungula mua kama, va i panga mu ku temunuina mavava a kandzuezi

Vakua ku panga limo likalu va temunuina kuenda ca peixe-cofre

[Mezi a ku Sangala Vakua Vikupulo]

Airplane: Kristen Bartlett/ University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

 [Cikasa/​Vikupulo ha lifo 8]

VIENDANGANE VA MANA

Tusitu vavengi va “hiana cikuma mangana” ngeci ve ku hasa ku tantekeya njila yavo nga vali na ku lizenga ha mavu. (Visimo 30:24, 25) Tu hilulenu malungano avali.

◼ Vinjila via Vantsizi Vati vantsizi ve ku tantekeya njila ya ku hiluka ku cina cavo? Vakua ku tondesesa ku Reino Unido va nongonona ngecize vantsizi ve ku seza vumo vueko mu vinjila viavo, vakuavo ve ku pangesa geometria mu ku panga vinjila via viasi na ku vi temeka linga ci va puile ca casi ku hiluka ha cina. Ca ku muenako, limo livulu ngualio “vantsumbututu ve ku panga vinjila ku tunda ha cina kaha na ku haka mankano ha 50 ni 60 grau.” (New Scientist) Omo lia vika evi vie ku komouesa? Nga ntsizi ali na ku hiluka ku cina kaha a uana mankano ue ku hangunukila mu njila ka ya hengele cikuma, kaha ikeyo vene ye ku mu hetesa ku cina. Livulu liaco naua ngualio, “vinjila via cifua eci, vie ku lingisa vantsizi kuenda vuino, cikuma-kuma nga ava vaya vakuavo va hiluka. Cikuavo naua vavengi ka ve ku lolokela mu njila omo lia ku zimbala-zimbala.”

◼ Busula ya Tuzila Tuzila vavengi ve ku pulula ca ku hona ku zimbala vutuhu ve kuya ku laako kaha ku kale niondzi, lisika ni mutana. Mu njila ika? Vakua ku tondesesa va nongonona ngecize tuzila ve ku hasa ku ivua campo magnético ya mavu. Livulu Science ngualio “vunoni vipalo via campo magnetico via liseza-seza kuliya na cihela, kaha ka vie ku talekesa ku nolote ntsimbu yose.” Vika vie ku lingisa tuzila mangana kati va zimbale? Ci moneka ngue tuzila ve ku sungamesa busula ya mukati kavo ku vinguezi viose nga litangua lili na ku lahuka. Mu ku linga cihela ci lie ku lahukila litangua ce ku aluluka ku liya na ntsimbu ya muaka, vakua ku tondesesa nguavo halumo tuzila vaco, ve ku sungamesa eci ku lisevuka ku hitila mu “lolozi ya kala mu kati kavo, ize ye ku va leka vintsimbu via muaka” ngualio livulu Science.

Iya ua haka geometria mu vantsizi? Iya ua haka mu tuzila busula, lolozi, kaha na vuongo vue ku hasa ku nongonona mizimbu i vie ku hana evi viuma? Evulusau ya ngoco? Ni Sakatanga ua mana?

[Mezi a ku Sangala Vakua Vikupulo]

© E.J.H. Robinson 2004