Vukaleho vua muesa ngecize muono va u tangele. Viose via kala na muono, va vi tanga na tumitamba tua tundende tu ve ku sana nguavo vicélula. Nkala célula ye ku linga makulukazi a viuma via vikalu linga viose via kala na muono, vi tualeleho ku yoya na ku lisemunuina. Evi vie ku soloka ambe mu tuma tua tundende. Ca ku muenako, aci singaniekenu ha cimbaluila ci ve ku pangesa vimbolo. Cimbaluila caco ca kala na tu mitamba tua tundende tua célula imo lika, tue ku ci kuasa ku futunuka. Célula yaco ku i setekesa na célula ya muntu, ye ku soloka ngue ya indende cikuma, vunoni ya kala na viose via kupuamo. Kaha mu kati ka nkala célula ya cimbaluila mua kala DNA, ni nguetu, mizimbu ye ku i tuamenena. Cikuavo naua, vicélula vie ku pangela ha via kulia vi vie ku tambula na ku vi sanduola mu mitamba i via pande ku kala. Ku lingamo, ca pua ca seho ya kama linga cimbaluila ci tualeleho ku panga vuino. Kaha nga célula ya cimbaluila ka ya tambuile via kulia, ka ye ku panga vuino muomu ye ku kokoloka ndzili kaha ye kutsa vukoko. Ngeci tue ku hasa ku tulika cimbaluila mu ntsimbu ya kama ca ku hona ku vihia. Vunoni, nga tuambata cimbaluila caco na ku ci pangesa mbolo, célula yaco ye ku hinduka na ku kuasa cimbaluila ci futunuise mbolo.

Mu miaka ya yingi, vakua siensia kasi ve ku lilongesa via vicélula via cimbaluila, linga va hase kuivuisisa vuino vati vie ku panga vicélula via kala mu mivila ya vantu. Vunoni, kasi vene kuli via vingi ka ve kuivuisisa. Ross King mulongisi ua ku sikola ya kama ya Chalmers University of Technology ku Suécia, ua liniengele ngueni: “Ca vusiua ku tantekeya ngecize, ka kuesi vakua biologia va hasa ku tu lomboluela vati ke ku panga aka koma ka kandende ka célula  ka cimbaluila.” Mua vusunga, célula ya cimbaluila vutuhu ya pua ya indende, vunoni ye ku panga mu cifua ca ku komouesa.

Mu ku mona cenu, vuno ku singanieka ha cifua ci ye ku pangelamo, ca mi hana vusunga ngecize kuli umo ua i tangele? Ni ya lizila ivene?

Muono ue ku tunda lika ha muono na ukuavo. Ca ku muenako, vimolécula vi va sana nguavo nucleotídeos, vikevio via panga DNA. Kaha mu nkala célula ya mu muvila ua muntu mua kala 3,2 bilhões ya vinucleotídeos. Ku lipandakana cavio cikeco ce ku kuasa célula i pange viproteína na vikuavo vie ku kuasa muvila.

Cikuavo naua, vakua siensia ve ku handeka nguavo ka citava nucleotídeo imo lika i pange DNA, kuvanga noho makulukazi na makulukazi avio.

Vusunga ni ovu, vakua siensia ka ve ku hasa ku solola vusunga vua muesa ngecize, muono ua lizila uvene ni ua tunda ha cuma ka ca kele na muono.

Muono ua vantu ua lifuila. Etu vantu, tua kala na vuhasi vue ku tu kuasa ku litovalesa muono mu vutuntu. Vunoni viuma via ku tanga vikuavo ka via kele na vuhasi vuaco. Ca ku muenako, tua kala na vuhasi vua ku linga viuma via vingi, ku tunga hamo lika na vakuetu, ku limuesa cilemo, na vifua vikuavo via cili. Tue ku hasa ku makela via ku liseza-seza, kuivua mazimba, kuivua vikumo, na vuhasi vua ku mona mavala a ku liseza-seza a ku viuka. Cikuavo naua, tue ku hasa ku litumbikila matumbe a viuma vi tu ka linga ku lutue, na ku pangesa muono uetu ngue mu ca pande.

Mu ku mona cenu, vuno evi vifua tua kala navio muomu via tondeka linga tu tualeleho ku yoya na ku lisemunuina? Ni via muesa ngecize muono ua pua vuana vua ku tunda kuli Sakatanga ua tu lema?