Viuma mu kaye va vi noneka vuino. Mukanda Astronomy magazine nguauo: “Milalavizi va i noneka vuino, ka va lingile ya ku sandangana ngoco.” Vati tua tantekeyamo? Vakua siensia va tsiliela nguavo, lihungu lia kala ha cimo cuma ka tu hasa ku mona, ci ve ku sana nguavo matéria escura. Vamo ve ku handeka nguavo, “matéria escura,  a pua ngue katambo ke ku kuatelela milalavizi linga i tualeleho mu cihela cayo.”

Vati viuma mu kaye via hasa ku linoneka vuino? Vuno via linoneka vikevio vivene ni kuli umo ua lingilemo? Talenu vi va handekele vaAllan Sandage. Va puile umo ua va sientista vakua ku lilongesa via vintangantanga va ku tsimana cikuma mu sekulu 20, kaha va tsilielele muli Njambi.

 Va handekele nguavo: “Kuli yange ka citava tu singanieke nguetu, viuma via ku noneka vuino via kala mu kaye via lizilile vivene, kua pande ku kala umo ua vi nonekele.”

Kaye va ka tanga mu cifua ce ku kuasa muono. Aci singaniekenu cifua ci va tangelamo litangua, nga ndzili ye ku likuasa ku yukuma ya puile ya indende nga ka kua kele mutana. Vunoni naua, nga ndzili yaco ya puile ya kama nga litangua lia sangunuka laza.

Eyi ndzili ya pua imo ya viuma vie ku kuasa viose via kala na muono vi tualeleho ku yoya. Mukua siensia Anil Ananthaswamy ua handekele ngueni: “Nga viuma viaco via sevukile hamo ha handende, nga vintangantanga, mavu na milalavizi ka via keleko. Na muono vene nga ka ua keleko.”

Kaye va ka tanga ku pua limbo lia vantu. Mavu a kala na vukambuila vua kupuamo, mema a kupuamo na vikuavo via vingi linga tu tualeleho ku yoya. Cikuavo naua, ngonde va i haka ha cihela ca cili mu ku kuasa mavu a tualeleho ku kala mu cihela cao. Livulu National Geographic ngualio: “Kuliya na vakua ku tondesesa via muono, mavu, na viose via kalamo va uana ngecize ka tu hasa ku yoyela ku cihela ceka kuvanga ha mavu lika.” *

Kuliya na umo mukua ku soneka ua handekele ngueni: “Sistema solar yetu ya kala ku lahako na vintangantanga vikuavo mu mulalavizi uetu. Omo liaco, tue ku hasa ku yoyela ha mavu. Muomu nga mavu a kele mu hiehi na vintangantanga vikuavo, cipue mu kati ka mulalavizi ni ku mukulo, nga muono uetu ua kala mu vusonde omo lia ku yukuma. Mua vusunga, mavu va a tumbika ha cihela ca cili mu mulalavizi na ku tu kuasa tu yoyeleho.”

Kuliya na viuma via tantekeya ku tuala ha kaye na cifua ci vie ku pangelamo viuma via kalamo, umo fiziku ua lizina Paul Davies ua handekele ngueni: “Ka citava nji tsiliele nguange tua lizila etu vavene ni omo lia ku sevuka ca vimo mu kaye ngeci tua kalako, houe, kuli vutumbe vua tu lingisa ku kalako.” Vutuhu Davies ka tsilielele ngecize Njambi ikeye ua tangele kaye na vantu, vunoni vika mu singaniekaho? Nga mu konkaho vuino mu mona nguenu, kaye na mavu vie ku moneka ngue va vi panga mu cifua ce ku asiuisa muono u kaleko. Vuno vie ku soloka mu cifua eci, muomu kua kala umo ua vi tangele ni?