Vuno kaye ka kalako tunde ku ntsenkulu ni?

Njenisisi 1:1 nguayo: “Ha katete Njambi ua tangele melu na mavu.”

Ku heta na mu muaka ua 1950, cingi ca vakua siensia va tsilielele ngecize kaye ka kalako tundeko. Kaha kuliya na mizimbu ya vuovuno ya muesa ngecize, vakua siensia va tava nguavo kuli umo ua tangele kaye.

Vati mavu a fuile ku vuputukilo?

Njenisisi 1:2, 9 ya muesa ngecize ha katete mu va tangele mavu “a kele ngoco a mupulungua,” kaha mavu ose a kele lika na mema.

Ou muzimbu ua litombola na viuma vi ve ku handeka vakua siensia. Biólogo Patrick Shih ngueni, ku vuputukilo “ka ca tavele ku yoyela ha mavu muomu ka ha kele oxigênio . . . kaha mavu a kele na ku soloka mueka, kati ngue mu eku solokelamo lelo lino.” Umo mukanda nguauo: “Kuliya na ku tondesesa ca vuovuno, ha katete mavo ose a sulile na mema kaha kampe ka kua kele cihela na cimo cahi ca kuma.”

 Vati vukambuila vua aluluka mu ku hita ca ntsimbu?

Njenisisi 1:3-5 ya muesa ngecize, ha katete kua kele milima ya kama kaha ca puile ca cikalu ku nongonona ceke hano ha mavu. Kuvanga noho mu nima ya ntsimbu amba mutana na ngonde vi putuke ku tuila ha mavu.—Njenisisi 1:14-18.

Kuliya na imo mizimbu i va tondesesa, ha katete vukambuila vua kele na milima ya kama kaha ceke ca cindende lika ca hasele ku heta ha mavu. Mizimbu yaco ya muesa naua ngecize: “Ha katete vukambuila vua kele na milima ya kama mua kele vuisi vua ku lema vu ve ku sana nguavo metano.” Kaha mu nima ya ntsimbu, “vuisi vuaco vuaya na ku lisanduoka kaha ceke ca putuka ku soloka, na lilu lialumuka lia ku vunduluka.”

Ku tuala ha viuma via mono, vika via livangele ha mavu?

Njenisisi 1:20-27 ya muesa ngecize, ha katete va tangele vantsi, tuzila, tusitu va mu ntunda, amba vuose va tangele vantu. Vakua siensia va tsiliela nguavo ha katete va tangele vantsi ntsimbu kanda va tange tusitu vakuavo, kaha mu nima yaco amba vuose va tangele vantu.

Vamo ve ku handeka nguavo Mbimbiliya ka ya litombuele na viuma vi va uana vakua siensia. Vunoni, ve ku handekamo omo lia ku hona kuivuisisa mpundu vi ya handeka Mbimbiliya.

Mbimbiliya ka ya handekele nguayo kaye ni mavu via kala lika na miaka 6.000. Vunoni, ya handeka lika nguayo mavu na kaye va vi tangele “ha katete.” (Njenisisi 1:1) Mbimbiliya ka ya tumbuile mpundu muaka ni ntsimbu i va vi tangele.

Mbimbiliya ka ya handekele nguayo viuma viose ha mavu va vi tangele mu matangua atanu na limo mpundu. Mbimbiliya ya pangesa lizi “litangua” mu ku tumbula ntsimbu ya kama. Ca ku muenako, Mbimbiliya ya muesa ngecize mavu na viuma viose via muono via kalaho vi va tangele mu “matangua” atanu na limo a ku tanga ca viuma a va tumbula ku kapitulu 1 ka Njenisisi, viose via solokele “ku litangua olio Yehova * Njambi ua pangele mavu na lilu.” (Njenisisi 2:4) Eci ca lomboloka ngecize, nkala “litangua” ha matangua atanu na limo a tangele Njambi viuma, ka a puile matangua mpundu a mutana na vutsiki. Vunoni, a puile ntsimbu ya laha ya puisilemo Njambi viuma.

Mbimbiliya ka ya handekele nguayo viuma via muono ka citava vialuluke mu ku hita ca ntsimbu. Livulu lia Njenisisi lia muasa ngecize, tusitu va va tangele kuliya na “miyati yavo.” (Njenisisi 1:24, 25) Lizi “miyati” li ya tumbula Mbimbiliya liemanena vifua via ku liseza-seza via muono. Ngeci mukemuo, mu kati ka umo muyati mua putukile ku soloka viuma via ku liseza-seza via muono. Kaha viuma via kele ku cihela cimolika via hasele kualuluka mu ku hita ca ntsimbu.

 Vika mu singaniekaho?

Ngue mu tua limuena, Mbimbiliya ya lombolola mu njila ya yasi kaha mu ku sungama vati kaye ka putukile, vati mavu a fuile, na vati muono ua putukile. Vuno Mbimbiliya ya solola ha toma iya ua tangele viuma viaco ni? Encyclopædia Britannica nguayo: “Ku tsiliela ngecize kua kala umo intsa ka tu hasa ku mona ua tangele muono, ka via lisezele cikuma na vilongesa via vakua siensia lelo lino.” *