Vuno siensia ye ku hasa ku lombolola vati muono na kaye via putukile ni? Ku handeka muvatu, houe. Vamo ve ku handeka nguavo vakua ku lilongesa via kaye va hasa ku lombolola kuiko ka tunda. Vunoni, mulongisi ua kama Marcelo Gleiser ue ku longesa ku sikola ya kama ya Dartmouth ua handekele ngueni: “Ka tue ku lombolola mu vutuntu vati kaye ka putukile.”

Ku handeka ha kuiko ua tunda muono, mukanda Science News nguauo: “Ci hasa ku kaluua ku tantekeya mpundu vati muono ua putukile hano ha mavu. Muomu cingi ca mavue, vingundu, na vukaleho vukuavo vue ku tu kuasele ku tantekeya vati ua fuile muono ku vuputukilo, viose via zimangana laza.” Kuliya neyi mizimbu, tu hasa ku mona nguetu vakua siensia kanda va hase ku kumbulula cino cihula: Vati kaye na muono via putukile?

Vunoni halumo mu hasa ku lihula nguenu: ‘Nga muono va lingile ua ku tanga, iya honi ua u tangele?’ Ni halumo mu hasa ku lihula nguenu: ‘Nga kua kala Sakatanga ua mana kaha ua tu lema, omo lia vika ue kuecelela vantu va tangele va yande? Omo lia vika ue ku tavesa ku kale malombelo a ku liseza-seza? Omo lia vika ue kuecelela vakua ku mu lemesa va linge viuma via vingi via ku vihia?’

Vakua siensia ka ve ku hasa ku kumbulula vihula viaco. Vunoni eci ka ca lombolokele ngecize vikumbululo viaco ka via keleko. Muomu vavengi va uana vikumbululo via ku sungama mu Mbimbiliya.

Nga mu tonda ku tantekeya omo lia vika vamo vakua siensia va hilula Mbimbiliya ve ku handeka nguavo va tsiliela muli Sakatanga, kovelenu mu saiti jw.org. Ha mutamba “vi ve ku handeka vamo ku tuala ha vati muono ua putukile.”