Ha vivumbe via Tito, sinia na sinia va cokolaho vikupulo via mizimbu ya ku laza. Vutuhu ka ca tsimanene cikuma, ca kuata ku vumo vupolofeto vua Mbimbiliya: Civumbe ca Tito ca pua vukaleho vua ku holoka vua muesa ku lipuisamo ca vupolofeto vua Mbimbiliya.

Ku sekulu ya ku livanga, Vuangana vua Loma vua sikile ku tunda ku Britania, Franca na ku Ingito. Ku vimbonge viose kua kele ciyulo na ku litavasiana. Vunoni kua kele kumo ku kua huimine mbuanja, kua vuisile cimpekete vakua Loma ntsimbu yose.—Ku mbonge ya Yundeya.

Limo livulu lia handeka via Loma ya ku laza ngualio: “Ha vihela na vimbonge viose vi va sikile vakua Loma, vakua Yundeya va zindile ku va sika, ngeci va puile va ka mbuanja. VaYundeya va zindile vantu va sembuiluile cisemua cavo, vutuhu ngoco vakua Loma ka va hakele seho vizila via vaYundeya.” Cingi ca vaYundeya va lavelele ku soloka ca Mesiya a ka lihaka mu via pulitika a va patule ku vakua Loma, linga a hiluise vuangana vua Isaleli. Vunoni mu 33 T.K.N., Yesu Kilistu ua handekele ngueni Yelusalema tangua va ka i nongesa.

Yesu uambele ngueni: “Muomu kuli ove ku keza matangua omo vitozi vove va ka ku zenga na cimpaka na ku ku zingilika, va ka ku zikiliya ku mikulo yose. Va ka ku uisa ha mavu, na vana vove mu kati kove; ka va ka seza kuli ove livue limo helu lia likuavo.”—Luka 19:43, 44.

Aa mezi a Yesu halumo a tangele vandongesi veni. Mu nima ya matangua avali, vandongesi veni va mu muesele tembele mu Yelusalema, kaha umo uavo ngueni: “Mulongesi tala cifua ca mavue ano na cifua ca zindzivo zino!” Muomu, amo mavue aco mu vulahe a puile vimetulu 11, mu vukama vimetulu 5 mu ku tuntuka vimetulu vitatu! Vunoni, Yesu ua kumbuluile ngueni: “Viose evi vi mua mono, haze ka ku ka sala kuno livue limo helu lia likuavo, vunoni va ka li mbila ha mavu.”—Mako 13:1; Luka 21:6.

Yesu ua va lunguile naua ngueni: “Vunoni omo mu ka mona mikana ya masualale i na zingilika Yelusalema, kaha tantekeyenu ngecize ku-papuoka cayo ci na hete. Amba vuose vaze vali mu Yundeya va tinine ku mincinda; na vaze vali mu kati kayo va fumemo; na vaze vali ku musenge kati va kovelemo.” (Luka 21:20, 21) Aa mezi a Yesu a lipuisilemo ni?

Mu nima ya miaka 33, vaYundeya hanga va kele muntsi lia vakua Loma. Kaha mu 66 T.K.N., Gessius Florus ntuamena ua Loma ua sikile mu Yundeya, ua kunduile vimbongo mu tembele ya ku lela, eci ca katuile ndzita. Ngeci masualale vaYundeya va kovelele na ku tsihanga masualale va Loma va kele na ku niunga Yelusalema. Kaha va zimbuile ku patuka ku vuangana vua Loma.

 Mua hitile lika vingonde vitatu, masualale va ku tuvakana 30.000, va kele na ku tuamena Sestio Ngalu, va ile ku Yelusalema va ka holuese liuayanga. Vakua Loma va kovelele vuasi-vuasi mu mbonge na ku zengeleka tembele. Vunoni, va hilukilemo. VaYundeya va viukilile ngeci va setekele ku va sekula. Vunoni ku hiluka ca vakua Loma, ca hele Vakua Kilistu vukovelelo vua ku tina mu Yelusalema va ka vande ku mincinda na ku hiana Ndonga Yondau.—Mateo 24:15, 16.

Mu muaka ua hateleko, Vespasiano na muneni Tito va ile na masualale va Loma mu ku luisa vaYundeya. Vunoni, mua tsile Muangana Nero mu 68 T.K.N., Vespasiano ua hilukile ku Loma a ka suane ha vuangana, ngeci ua sile via ku luisa Yundeya ha mavoko a muneni Tito ua kele na masualale va heta ku 60.000.

Mu Junho ya  70 T.K.N., Tito ua tumine masualale ku pakula miti ya mu Yundeya na ku i songomona linga va site Yelusalema yose, vikilometro 7. Mu ya hetele Setembro, va takalele mbonge na ku tsimika tembele yaco na ku puzuola mavue ose ngue mua handekele vene Yesu. (Luka 19:43, 44) Kuli ya na cimo ku tondesesa kampe “vantu va heta ku 600.000 va tsile mu Yelusalema na vimbonge via ha mbueli.”

Mu 71 T.K.N., Tito ua hilukile ku Italia mu ku tuala muzimbu ua ndzolela ku vantungi va Loma. Mbonge yose ya kele mu ndzolela ya ku linga na ha meso vui. Muomu ka kua kele ku vula ca hianene eci.

Vivunga viose via komokele mu va muene vupite vu hita mu Loma. Va zolelele ku mona mato a tutika na vitenga via seho vi va ka pukuile mu tembele ku Yelusalema.

Tito ua hingile ise Vespasiano ha Vuangana mu 79 T.K.N. Vunoni mua hitile lika miaka ivali, Tito ua tsile ca ku hona ku vavala. Ngeci ntsongo yeni Domitiano ua mu hingile kaha ua tungile civumbe ca civuluiso ca ku halesa Tito.

Civumbe ca ku vulukila Tito na ntsimbu ino vakua ku ya mu ku ci mona ku Loma ve ku komoka. Vamo ve ku ci mona ku pua cipanga ca vutongue, vakuavo ce ku va lingisa ku halesa ngolo ya Vuangana vua Loma, kaha ku li ve ku ci mona ngue vukaleho vua ku nonga ca Yelusalema na tembele.

Vunoni kuli vakua ku tanda Mbimbiliya na ku silikinia, ve ku mona ngecize Civumbe ca Tito ca lomboloka viuma via kama. Ca pua vukaleho vua cito na meso, vu tu hana vusunga vua pande ku tu lingisa ku tsiliela vupolofeto vua mu Mbimbiliya mu ku pua lizi lia Njambi lia ku huimina.—2 Petulu 1:19-21.