1. Vika via lingikile omo va nongesele Yelusalema?

MU MUAKA ua 607 tele Kilistu kanda eze Muangana Nevukaneza II ua ile na civunga ca masualale va ku Mbambilone mu ku takala mbonge ya Yelusalema. Mbimbiliya nguayo muangana ua tsihile vanike va vamala na mukuale. “Ka kele na mema [ni ngozi] ku mutima kuli mukuendze cipue muana mpuevo, civendzi cipue mukua vuele.” Kaha ku tundoho ua “tsimikile ndzivo ya Njambi, na ku sihula civumbe ca Yelusalema, na ku tsimika mandzivo ayo na tuhia, na ku enieka vitenda viose via ku viuka.”​—2 Mizimbu 36:17, 19.

2. Cimamuna cika Yehova ua hele vaYundeya, kaha vika via va solokela omo lia ku hona ku ononoka?

² Ku nonga ca Yelusalema ka ca puile ca ku tungumuna ku vaYundeya. Omo lia vika? Muomu Njambi ua suile ku va mamuna ku hitila mu vapolofeto ngueni nga ka va mu ononoka, tangua vaka va takala kuli vakua Mbambilone. VaYundeya vavengi va tsile ku mukuale, kaha vaze vovokele va va tualele ku vangamba ku Mbambilone. (Yelemiya 15:2) Vati ca fuile ku kala mu vundungo? Vuno Vakua Kilistu navo va hitaho laza mu vundungo vua Mbambilone ni? Nga mukemuo, ntsimbu ika via solokele?

3. Ku litepa cika ca kele ha muono mu Mbambilone na vundungo vua ku Ingito?

³ Yehova ua mamuine laza vaYundeya ngueni omo va ya mu vungamba, va pande ku ka tava ku yoya muono ua uha na ku yoya ngue mu va tonda. Njambi ua va lekele ku hitila muli Yelemiya ngueni: “Tungenu zindzivo, na ku kalamo; kaha tombekenu mehia na ku lia vusuka vuao. Kaha lengeyenu ciyulo ca limbo ku nji na mi tualesa vundzinda, kaha livundililenu kuli Yehova; muomu ku ciyulo calio nenu mu ka kala na ciyulo.” (Yelemiya 29:5, 7) Vaze vaYundeya vononokele via va sikile Yehova va ka yoyele vuino mu vundungo. Muomu vakua Mbambilone va va tavesele ku lipangela vipanga viavo na ku endangana mua ya cifuti. Ku matangua aze, Mbambilone ya puile cikota ca ku lingila mingoso. Visoneka via ku laza via muesa ngecize, vaYundeya mu va kele mu vungamba va lilongesele vutongue vua ku linga mingoso kaha va puile vantongue mu ku songa. Vamo vaYundeya va puile vampite. Mua vusunga muono ku Mbambilone ka ua kaluile ngue muze vaIsaleli va kele mu vundungo ku Ingito mu vihita via miaka ya hitile.​—Tandenu Ezundu 2:23-25.

4. Veya va ka yandelele hamo na vaYundeya vakua lisino, kaha omo lia vika ka va hasele ku niunga Masiko ose a Njambi?

⁴ Ha kati ka vaze vaYundeya va lisino ha kele vamo va puile vakua ku pangela Njambi. Vutuhu ka va lingile vupi na vumo vuahi, navo va ka yandele kumo na cifuti cose. VaYundeya va kele na ku uana viose vi va tondele ku muvila, vunoni vati ve ku lemesele Yehova? Muomu tembele na mutula viose tele va vi nongesele laza, kaha va sasendote ka va hasele ku panga vuino. Vunoni vaYundeya vakua vusunga va lingile cose linga va niunge Masiko a Njambi. Ca ku muenako, Ndaniele, Sandelake, Mesake, na Avende-nengo va vianene ku lia via-ku-lia via puile cizila ku vaYundeya. Kaha Mbimbiliya ya muesa ngecize Ndaniele ua kele na ku vundila kuli Njambi ntsimbu yose. (Ndaniele 1:8; 6:10) Vutuhu ngoco, vaYundeya vakua vusunga ka va hasele ku niunga Masiko ose, muomu va kele na ku va sika ku vakua cifuti ceka.

5. Lulavelelo luka Yehova ua hele vantu veni, kaha omo lia vika lua komouesele?

⁵ Vuno vaIsaleli va kele na lulavelelo lua ku lemesa naua Njambi mu njila ya mu ya ku mutima ni? Ku ntsimbu ize, ca monekele ngue ka ci ka lipuisamo muomu vakua Mbambilone ka va kele na ku ecela vandungo. Vunoni Yehova Njambi ua kulahesele vantu veni ngueni tangua va ka patuka, kaha via lipuisilemo. Vikulaheso via Njambi vie ku lipuisamo ntsimbu yose!​—Isaya 55:11.

6, 7. Omo lia vika tua pande ku sungamesa ku ivuisisa cetu?

⁶ Vuno Vakua Kilistu navo va hitaho laza mu vundungo ngue vua Mbambilone ni? Mu miaka ya yingi, Vutala vua Kaniungi vua longesele ngecize Vakua Kilistu va vusunga va ile ku vundungo mu Mbambilone mu 1918 kaha va patukile mu 1919. Vunoni mu cilongesa cino na cilongesa ci na hatako, tu ka lilongesa omo lia vika tua pande ku sungamesa ku ivuisisa cetu.

⁷ Aci singaniekenu: Mbambilone ya Kama ya pua civunga ca malombelo ose a makuli. Kaha vantu va Njambi ka va puile vandungo va vulombelo vua makuli mu 1918. Mua vusunga, ku ntismbu ize va ku vuavesa va va yandesele. Vunoni va va yandesele kuli vakua nguvulu, kati ku vakua malombelo a makuli. Vangamba va Njambi va ku vuavesa, va kele na ku lihangununa ku vulombelo vua makuli tele kanda i hete Ndzita ya Mavu Ose ya ku livanga. Ngeci ka ci moneka ngecize vangamba va Yehova va ile mu vundungo vua Mbambilone ya Kama mu 1918.

8. Vika via lingikile mu nima ya ku-tsa ca vapostolo? (Talenu cikupulo ca ku vuputukilo.)

⁸ Ha Pentakosta ya 33, makulukazi a Vakua Kilistu va vaha va puile va ku vuavuesa na sipilitu santu. Kaha va puile “muyati ua ku hangula,” “vasasendote va vuangana, cikota ca ku lela.” (Tandenu 1 Petulu 2:9, 10.) Omo vaposotolo tele va cili na muono va kele na ku tala vuino vikungulukilo. Vunoni mu nima ya ku-tsa ca vapostolo, kua solokele vamo vamala mu vikungulukilo va putukile ku longesa visinganieka viavo via makuli kaha va tondele ku hungumuna vandongesi mu vusunga. Ava vamala vaco va lemene vifilosofiya via Aristótele na Platão kaha va putukile ku longesa visinganieka viavo kati naua vusunga vua mu Lizi lia Njambi. (Vilinga 20:30; 2  Tesalonika 2:6-8) Cingi ca vamala va kele na ku tuamenena cikungulukilo va puile va mpite. Ngeci vutuhu Yesu ua sikile vandongesi veni ngueni, “Enu vose mu vana va naye,” kasi va putukile ku litepa.​—Mateo 23:8.

9. Lombololenu vati Vakua Kilistu va ku alulukila vusunga va putukile ku panga na nguvulu ya Loma. Kaha vika viezilemo?

⁹ Mu muaka 313 tele Kilistu neza laza, Muangana Constantino ua kele na ku sika mu Vuangana vua Loma ua tavesele cifua ca vulombelo vua Vakua Kilistu va makuli na ku vu soneka ku masiko. Tunde oho, vulombelo vuaco vua putukile ku panga hamo na nguvulu ya Loma. Ca ku muenako, Constatino ua likunguluile na vakuluntu va malombelo, ciuano caco civa sanene nguavo Ndzango ya Nicéia. Mu nima ya ku likungululula caco muangana ua sekuiele sasendote ua lizina Arius mu cifuti muomu ua vianene ku tsiliela ngecize Yesu ua pua Njambi. Ku lutue lua ntsimbu, Teodósio ua puile muangana ua Loma, kaha Vulombelo vua Katolika vua puile vulombelo vua Vuangana vua Loma. Vakua ku tondesesa mizimbu ya laza nguavo vakua vifuti va kele mu Loma va puile “Vakua Kilistu” ku ntsimbu ya ku sika ca Muangana Teodósio. Vunoni vusunga vu muesa ngecize, ku tsimbu ize Vakua Kilistu va ku alulukila vusunga tele va na tava vilongesa via vakua mavu, ngeci va lipandakanene ku Mbambilone ya Kama. Vutuhu ngoco, kasi kua kele Vakua Kilistu va ku vuavesa va vusunga. Va puile ngue tiliku ize ya handekele Yesu. Vakua Kilistu va ku vuavesa va lihakelele kapandi ka ku lemesa Njambi, vunoni vavandende lika va kele na ku va halakana. (Tandenu Mateo 13:24, 25, 37-39.) Mua vusunga va kele mu vundungo vua Mbambilone!

10. Omo lia vika vantu va putukile ku katula vimpata ha malombelo?

¹⁰ Mu vihita via miaka via hitile mu nima ya ku iza ca Kilistu, vantu vavengi kasi va hasele ku tanda Mbimbiliya mu ciNgelengu ni mu Latim. Kaha va hasele ku setekesa vilongesa via Lizi lia Njambi na via vakua malombelo. Omo vantu vamo va nongonuenene ngecize vakua malombelo va kele na ku longesa via makuli, va putukile ku vi viana. Vunoni ca puile vusonde ku lekako vakuavo visinganieka viavo, kaha ku lingamo ca hasele ku tsihisa muntu.

11. Vati vakua malombelo va vingilikile Mbimbiliya?

¹¹ Mu ku hita ca miaka, vantu va vandende lika va kele na ku handeka ciNgelengu ni Latim. Kaha vakuluntu va malombelo ka va tavesele vantu ku langulula Lizi lia Njambi mu malimi eka. Ngeci mukemuo, vantu vavengi ka va hasele ku tanda Mbimbiliya muomu ya kele lika ku mavoko a vakuluntu va malombelo na vakua ku lilongesa, vutuhu ngoco cingi cavo ka va tantekeyele ku tanda vuino na ku soneka. Muntu uose ua vianene vilongesa via vakua malombelo va mu yandesele mua vukenia. Vakua Kilistu va ku vuavesa va kele na ku likungulula mu tu vivunga tua tundende vunoni vamo ka va hasele ku likungulula naua. Kaha ngue mu ca fuile ku vundungo vu va ile vaYundeya, va ku vuavesa ni nguetu “vasasendote va vuangana” ka va hasele ku lemesa mu njila ize ya cili. Mbambilone ya Kama ya kele na ku niunga cikuma vantu!

12, 13. Vusunga vuka vuvali vua ku tuhuka ca hele lulavelelo ku Vakua Kilistu? Lombololenu.

¹² Vuno Vakua Kilistu va cili va hasele ku patuka linga va ka lemese Njambi mu njila ya cili ni? Eyo! Kua kele lumo lulavelelo, omo lia vusunga vuvali. Vua ku livanga vua puile mu va hasele ku panga likina lia ku sonekesa. Ntsimbu tele kanda li ci kaleko ku miaka 1450, vantu va kele na ku kopiala Mbimbiliya ku mavoko, vutuhu ka ca puile ca casi. Ca tondekele vingonde likumi linga muntu ua vuhasi a kopiale Mbimbiliya imo lika! Kaha naua, vakua ku kopiala va kele na ku sonekela ha vilambu ni vipa via tusitu. Ngeci ku ntsimbu ize ka kua kele vikopia via Mbimbiliya via vingi, kaha via kele na ku-lia vimbongo via vingi. Vunoni, na likina lia ku sonekesa na ku tuhula mapapelo, muntu ua vuhasi ua hasele ku tuhula mafo a ku tuvakana 1.300 mu litangua limo!

¹³ Vusunga vua mu civali vua puile ku langulula Mbimbiliya. Ku miaka ya 1500, kua kele vamo vamala va ku simpa va languluile Lizi lia Njambi mu malimi a va kele na ku handeka vantu ku ntsimbu ize. Va kele na ku linga eci cipanga vutuhu va zivukile ngecize va hakele miono yavo mu vusonde. Vakuluntu va malombelo va tenukile. Omo lia vika? Muomu va tantekeyele ngecize nga vamala va ku nkonkama va tanda Mbimbiliya mu malimi avo a cintu, va hasa ku putuka ku linga vihula ngeci mua: ‘Hali ha va soneka via pulukatolio mu Mbimbiliya? Hali ha ya handeka Mbimbiliya nguayo muntu na pande ku fuetela vatsi ku vasasendote? Kulihi Mbimbiliya ya handeka via va papa na va patele?’ Cingi ca vilongesa via malombelo a makuli ve ku vi tundisa mu vi filosofiya via Aristótele na via Platão, vaze va yoyele vihita via miaka mu nima ya ntsimbu tele Kilistu kanda eze. Vakuluntu va malombelo va tenukile omo vantu va va hulile. Uose ua vianene vilongesa viavo va mu tsihile. Vakuluntu va malombelo va tondele ku vindika vantu ku tanda Mbimbiliya na ku linga vihula, kaha vintsimbu via vingi evi vikevio via lingikile. Vunoni vantu vangahi lika va ku simpa ka va tavele ku va sika ku Mbambilone ya Kama. Va uanene vusunga mu Lizi lia Njambi, ngeci va tondele ku tantekeya via vingi! Ku tuhuka ku vulombelo vua makuli ya kele mu hiehi.

14. (a) Vika va lingile vantu va tondele ku lilongesa Mbimbiliya? (b) Lombololenu vati Muanetu Russell ua tondesesele vusunga.

¹⁴ Vantu vavengi va tondele ku tanda Mbimbiliya na ku lilongesayo kaha na ku simutuila vi va lilongesele. Vakevo ka va tondele linga umo mukuluntu ua vumo vulombelo a leke vi va pade ku tsiliela. Ngeci va tinine ku vifuti kuze ku va ka hasele ku lilongesa Mbimbiliya. Cimo caco ca puile Estados Unidos. Ku miaka ya 1870, Charles Taze Russell na vakuavo vavandende lika va putukile ku lilongesa Mbimbiliya cikuma. Cuma ca ku livanga, ca tondele ku linga Muanetu Russel ua tondekele ku tantekeya vulombelo vuka vua kele na ku longesa vusunga. Ua kele na ku setekesa vilongesa via vamo va kele na ku litumbula Vakua Kilistu, hamo na vamo ka va puile Vakua Kilistu, ku vilongesa vi ya handeka Mbimbiliya. Kaha ua hetele ha ku nongonona ngecize ka kua kele vulombelo vua kele na ku kava mpundu vilongesa via mu Lizi lia Njambi. Ntsimbu imo, ua ka handekele na vamo vakuluntu va malombelo. Muanetu Russell ua singaniekele ngueni halumo va ka tava ku longesa vusunga vua nongonuene ikeye na ka civunga keni linga va vilongese mu vikungulukilo viavo. Vunoni vakuluntu va malombelo ka ca va ile ku mutima. Kaha Vandongesi va Mbimbiliya va nonguenene ngecize nkuma ka ci tava va lemese Njambi na vaze vakua malombelo a makuli.​—Tandenu 2 Kolintu 6:14.

15. (a) Ntsimbu ika Vakua Kilistu va vusunga va ile mu vungamba vua Mbambilone? (b) Vihula vika tu ka lilongesa mu cilongesa ci na hatako?

¹⁵ Mu cilongesa cino, tua lilongesa ngecize Vakua Kilistu va vusunga va ile mu vungamba vua Mbambilone mu nima ya ku-tsa ca kapostolo ua ku sulumuina. Vunoni kasi tua pande ku tantekeya vikumbululo via vihula vino: Vati tua tantekeya nguetu Vakua Kilistu va ku vuavesa va kule na ku tuhuka mpundu mu Mbambilone ya Kama tele muaka ua 1914 kanda u ci hete? Vuno ca pua vusunga ku handeka nguetu Yehova ua nienguele na vangamba veni ha Ndzita ya Mavu Ose ya ku Livanga muomu va hilukile mu nima ni? Vuno vamo vamuanetu va lihakele mu via mavu va zimbalesele vusamba vuavo na Yehova ni? Kaha mu ku sulumuina, nga Vakua Kilistu va ile mu vundungo vua vulombelo vua makuli mu nima ya ku-tsa ca kapostolo ua ku sulumuina, muaka uka va tuhukile? Evi vihula via seho ya kama, kaha tu ka tantekeya vikumbululo viaco mu cilongesa ci na hatako.