1, 2. Vika ua lingile Satana via kokela vantu lamba ya kama cikuma-kuma?

VIMO viuma vi va panga vantu, ngeci mua vitelefone, tuhia tua vunengu, makalu, jilela ya ku tontuesa viuma, via asiuisa cikuma muono. Vunoni vikuavo ngeci mua mata, vimina, visikalu, na vimbuze via neha vusonde vua kama-kama. Vunoni kua kala cimo cuma ca laza cikuma ku hiana viose evi, kaha naua ca yandesa vantu ku hiana viose evi. Cuma cika? Makuli. Makuli a pua ku handeka viuma vi tua tantekeya nguetu kati via vusunga, linga tu hungumuise ni ku sevuisa muntu. Vuno makuli a fuma kulihi? Kuli Satana! Yesu Kilistu ua mu tumbuile ngueni, “Mukua makuli na ise yao.” (Tandenu Yoano 8:44.) Tangua lika ua handekele makuli a ku livanga?

² Ua lingilemo makulukazi a miaka ku nima mu citungu ca Endene. Mu ntsimbu yaco Andama na Eva tele va kala mu ndzolela mu Citungu ca cili ca va tangelele Yehova. Njambi ua va lekele ngueni nga va lia “ku muti ua ku tantekeya nevi via viuka nevi via vipi” va ka tsa. Vutuhu Satana ua tantekeyele eli lisiko lia Njambi, kasi ua pangesele linoka mu ku leka Eva ngueni: “Ka mu ka tsa cili vene.” Aa akeo a puile makuli a katete.  Satana ua vuezeleko naua ngueni: “Njambi na tantekeya ngecize ku litangua olio mu ka liako, amba vuose meso enu a kemuka, mu ka pua ngue Njambi, mu ku tantekeya nevi via viuka nevi via vipi.”—Njenisisi 2:15-17; 3:1-5.

3. Omo lia vika makuli a Satana a muesele vukenia vueni, kaha vika a koka makuli aco?

³ Mu ku handeka makuli aco, Satana ua muesele vukenia vua kama, muomu ua tantekeyele ngecize nga Eva a tava na ku lia ku vusuka, a tsa. Kaha mua lileko cili vene ua tsile. Eva ua muesele lisino kuli Yehova kaha Andama neni ua lingilemo ngeci mu nima ya ntsimbu vose va tsile. (Njenisisi 3:6; 5:5) Vunoni kati ovio lika, omo lia vupi vua Andama “ku-tsa ci na hete ku vantu vose.” Kaha “ku-tsa ca suanene . . . , ava ka va lingile vupi ku cifua ca civulumuna ca Andama.” (Loma 5:12, 14) Ngeci mukemuo ka tua tantulukile kaha ka tue ku yoya miaka yose ngue mua tondele Njambi. Vunoni tue ku yoya lika “miaka makumi atanu na avali, cipue omo zindzili miaka makumi atanu na atatu.” Cikuavo naua miono yetu ya sula na “ku fuitangana na vusiua lika.” (Visamo 90:10) Viose evi vieza omo lia makuli a Satana!

4. (a) Vihula vika tua pande ku tantekeya vikumbululo? (b) Kuliya na Visamo 15:1, 2, iya lika a hasa ku pua kavusamba ka Yehova?

⁴ Yesu ua handekele ngueni Satana ka manene “mu vusunga muomu vusunga vuahimo muli ikeye.” Satana ka alulukile. Na lelo lino kasi ali na “ku onga mavu ose.” (Ku-Solola 12:9) Vunoni ka tu tondo netu a tu hungumune. Ngeci mukemuo tua pande ku tantekeya vikumbululo via vihula vitatu: Vati Satana ali na ku hungumuna vantu lelo? Vika vie ku lingisa vantu ku handeka makuli? Vati tu hasa ku handeka vusunga ntsimbu yose linga kati tu zimbalese vusamba vuetu na Yehova, ngue mu va lingile va Andama na Eva?—Tandenu Visamo 15:1, 2.

5. Vati Satana ali na ku hungumuisa vantu lelo lino?

⁵ Tu hasa ku liniunga ku ku-onga ca Satana. Muomu kapostolo Paulu ngueni: “Ka tuesi ku ndzimba ya vizango vieni via vipi.” (2 Kolintu 2:11) Cili vene, tu tantekeya nguetu Satana ikeye ali na ku sika mavu ose, hamo na vulombelo vua makuli, vanguvulu va lizangamena na mingoso ya vuizi. (1 Yoano 5:19) Ka ce ku tu komouesa ku tantekeya ngecize Satana na vandemone veni ve ku suangeleya vantu vakua vukama ku pua “vakua makuli.” (1 Timoteo 4:1, 2) Ca ku muenako, vamo vakua mingoso ve ku tembesa viuma vi hasa ku kokela vantu mavezi ngue via cili, ni ve ku enda vantu ha vuongo linga va va nieke vimbongo viavo.

6, 7. (a) Omo lia vika makuli a vakuluntu va malombelo a pua a ku pihia cikuma-kuma? (b) Makuli aka mue ku ivua ku vakuluntu va malombelo?

⁶ Makuli a ku pihia cikuma-kuma a pua aze eku tuhuka mu tunua tua vakuluntu va malombelo. Omo lia vika? Muomu nga muntu a tsiliela makuli aco ue ku a linga vize via zinda Njambi, a ka zimbalesa vukovelelo vua ku ka yoya miaka yose. (Hoziya 4:9) Yesu ua tantekeyele ngecize vakuluntu va malombelo va ku ntsimbu ize va kele na ku onga vantu. Ngeci ua va lekele na ku simpa cose ngueni: “Cikele cenu, vakua ku soneka na vaFaliseo, mu vakua civembulu! muomu mue ku hitangana ku cisali na ku ntunda ku  aluluisa muntu umo; kaha omo na aluluka laza mue ku mu puisa muana Ngehena” ni ku nonga ca ya-ye. (Mateo 23:15) Yesu ua handekele ngueni vaze vakuluntu va malombelo a makuli va puile ngeci mua Ndiavu, uze ua pua “mukua ku tsiha.”—Yoano 8:44.

⁷ Na lelo lino kua kala vakuluntu va malombelo vavengi. Vakuluntu vaco va va luka nguavo vapastole, vapatele, valambi, vasuami na vinkumbu vikuavo. Ngeci mua vaFaliseo, navo ka ve ku longesa vusunga vua mu Mbimbiliya vunoni “va landakanene vusunga vua Njambi na makuli.” (Loma 1:18, 25) Amo makuli avo a pua nguavo kua kala ngehena ya tuhia, muono ka ue ku-tsa, muntu nga na tsi ue ku semuka na muvila ueka naua, na Njambi ue ku tava vundeyi na vulo vua vakua vilio vimo lika.

8. Makuli aka va ka handeka vakua pulitika ku lutue, kaha vati tua pande ku ka linga ku tuala ha makuli aco?

⁸ Vakua pulitika navo ve ku kuisa vantu. Makuli a kama a va ka handeka vakua pulitika ku lutue nguavo va na hasa ku neha ‘ciyulo na ku ovoka’ ha mavu. Vunoni “ku-nonga ca vuasi-vuasi ci keza kuli vakevo.” Ngeci mukemuo ka tua pandele ku va kulahela vutuhu ve ku handeka nguavo viuma vi li na ku vuaha. Vunoni tu tantekeya nguetu tu li mu vusonde vua kama, muomu ka tuesi mu “milima ngecize litangua [lia Yehova li keza] ngue muhuza.”—1 Tesalonika 5:1-4.

9, 10. (a) Vika ve ku ongela vantu, kaha luvinda luka lue ku izamo? (b) Vika ka tua pandele ku suva ku tuala hali Yehova?

⁹ Vutuhu ngoco kati vakua vukama lika ve ku onga lelo lino. Limo livulu lia vakua Nacional Geográfico mu cimpande “Vika Tue ku Ongela” ngualio “vantu va tsiliela ngecize ku handeka makuli ca pua cifua ci ve ku semuka naco.” Ngeci mukemuo ku handeka makuli ka ca puile citanga. Vantu ve ku onga linga va liniunge, ngeci mua ku liniunga ku visevuka viavo ni ku milonga. Ve ku onga naua linga va uane vimbongo ni va uane nkala vukuasi vueka. Vakua ku tondesesa va vuezeleko naua nguavo, vamo ve ku onga uose-ouo, ngeci mua “vantu ka va tantekeya, vakuavo ku vipanga, vavusamba na vavusoko.”

¹⁰ Vika vie ku iza mu makuli aco? Vantu ve ku likela ku likulahela umo na mukuavo, kaha vusamba vua vuingi vue ku tsa. Ca ku muenako, a ci singaniekenu, nga yala Mukua Kilistu a tantekeya ngecize mpueyeni ua mu endele vungungu kaha ua mu suekela. Ni aci singaniekenu vati ue ku pihia muono ha ndzivo, nga yala a yandesa mpueyeni na vana, vunoni ku mbunga a likuisa ngue mukua ngozi. Vantu vaco va hasa ku onga vakuavo vantu vunoni kati tu suve nguetu ka va hasa ku onga Yehova. Muomu Mbimbiliya nguayo “viuma viose vili vuntselentsele, via ku fukuka ku meso” a Njambi.—VaHevelu 4:13.

11. Vika tu lilongesa ku lungano lua ku pihia lua Ananiya na Safila? (Talenu cikupulo ca ku vuputukilo.)

¹¹ Mu Mbimbiliya mua kala lungano lua umo yala na mpueyeni va a kokueyele Satana linga va handeke makuli kuli Njambi. Ananiya na Safila va setekele ku onga vapostolo. Va landesele limo lihia vunoni va hanene lika mutamba ua vimbongo. Ananiya na Safila va tondele ku komouesa vakuavo mu cikungulukilo, ngeci va lekele vapostolo nguavo va hanene vimbongo viose. Vunoni Yehova ua tantekeyele ngecize va kele na ku handeka makuli.—Vilinga 5:1-10.

12. Vika vi ka solokela vakua makuli vaze ka ve ku aluluka, kaha omo lia vika?

¹² Vati Yehova ue ku muenamo vakua ku handeka makuli? Vose vakua ku handeka makuli nga ka va aluluka va ka va mbila mu “cisali ca tuhia” ngeci mua Satana. Aa mezi a lomboloka ngecize va ka va nongesa. (Ku-Solola 20:10; 21:8; Visamo 5:6) Omo lia vika? Muomu Yehova ue ku mona vakua makuli mu cifua ce ku muenamo “vaze va kala na vilinga via niengo ku meso a Njambi.”—Ku-Solola 22:15, NW, litota.

13. Vika tu tantekeya ku tuala hali Yehova, kaha ku tantekeya viuma viaco ca pande ku tu sindiya ku linga vika?

¹³ Tua tantekeya nguetu Njambi “kati muntu, linga a handeke makuli” kaha “Njambi ka li ku hasa ku handeka makuli.” (Numelu 23:19; VaHevelu 6:18) Cikuavo naua Yehova ua zinda “lilimi lia makuli.” (Visimo 6:16, 17) Ngeci mukemuo nga tu tonda ku muya ku mutima tua pande ku handeka vusunga. ‘Ka tue ku lionga umo na mukuavo.’—Kolose 3:9.

14. (a) Vika via tepesa Vakua Kilistu va vusunga ku vakua malombelo a makuli? (b) Lombololenu citume ca ku Luka 6:45.

¹⁴ Haka etu Vakua Kilistu va vusunga tua litepela na vakua malombelo a makuli?  Muomu tue ‘ku handeka vusunga.’ (Tandenu Zakaliya 8:16, 17.) Paulu ngueni tu “vakua ku pangela Njambi [mu ku handeka] lizi lia vusunga.” (2 Kolintu 6:4, 7) Kaha Yesu ua ambele ngueni vantu ve ku handeka vize “via sula mu mitima” yavo. (Luka 6:45) Eci ca lomboloka ngecize nga muntu ua pua mukua vusunga ue ku handeka vusunga ntsimbu yose. Ue ku handeka vusunga cipue ku vantu ka tantekeya, ku vakuavo ku vipanga, vavusamba na ku vavusoko. Tu simutuilenu amo malungano a muesa kapandi ka tue ku lihakela mu ku pua vakua vusunga mu viuma viose.

15. (a) Vika ca puila vuhenge ku yoya vuongono? (b) Vunoni vika vi hasa ku kuasa vakuendze ku viana ntsindiye ya vakuavo? (Talenu ha litota.)

¹⁵ Nga ua pua u mukuendze ni muhumbe, halumo ue ku tonda ku litombola na vakuenu. Vunoni omo lia ku tonda ku litombola na vakuavo, vamo vakuendze na vahumbe ve ku yoya vuongono. Ve ku likuisa ku pua vantu va cili ku ndzivo na mu cikungulukilo vunoni va fua mueka nga vali mu internete ni na vantu ka ve ku pangela Yehova. Halumo ve ku pangesa handekesi ya mazilo, ku zala mua ku pihia, ku halakana miaso ya ku pihia, ku penda, ku pangesa vidroga, ku linga vupangala, ni viuma vikuavo via ku pihia. Ve ku onga visemi, vamuanetu na Yehova. (Visamo 26:4, 5) Vunoni Yehova ue ku monako nga tu mu lemesa lika na kanua oku tu linga viuma via zinda. (Mako 7:6) Ngeci mukemuo tua pande ku niunga cimamuna ceci cisimo: “Kati u tave mutima uove ku liveya vakua vupi; vunoni kalamo na ku mu vuila Yehova vuoma litangua liose.”—Visimo 23:17. * (Talenu cikupulo.)

16. Vati tua pande ku kumbulula vihula via lipapelo lia ku sonekesa mu cipanga ca ntsimbu yose?

¹⁶ Nga mu tonda ku pua pioneiro ua ntsimbu yose ni ku kovela mu cipanga ca ntsimbu yose ca ku lifuila, ngeci mua ku ka pangela ha mbetele, mu ka tambula limo lipapelo li mu ka sonekamo mizimbu yenu. Ca pua ca seho ku kumbulula vihula via kalaho mu vusunga, ngeci mua cihindu cenu, vueho vu mue ku linga na vilinga vienu. (VaHevelu 13:18) Vatico nga muli na ku livua mulonga omo lia vumo vupi vu mu na lingi vunoni ka mua lekele vakuluntu? Va lekenu citanga caco va mi kuase linga mu hase ku pangela Yehova na mutima ua ku lela.—Loma 9:1; Ngalata 6:1.

17. Vika tua pande ku linga nga vakua ku tu luisa va tu linga vihula?

¹⁷ Vika mua pande ku linga nga mua kala mu cifuti ci va vindika cipanga cetu, kaha vakua nguvulu va mi kuata na ku mi linga vihula ku tuala ha vamuanoko? Mua pande  ku va leka viose vi va mi hula ni? Vika ua lingile Yesu omo muangana ua loma ua mu lingile vihula? Yesu ua pangesele citume ca ku Ekelesiaste 3:1, 7, nguaco kua kala “ntsimbu ya ku holoka na ntsimbu ya ku handeka,” ngeci vintsimbu vimo ka handekele na vimo viahi! (Mateo 27:11-14) Netu nga tu ka hita mu cisoti ngeci mueci tua pande ku zangama na ku kala na liano linga kati tu hake vamuanetu mu vusonde.—Visimo 10:19; 11:12.

18. Kapandi kaka tua kala nako nga vakuluntu va tu hula vimo ku tuala hali umo muanetu?

¹⁸ Vatico nga umo muntu mu cikungulukilo na vulumuna kaha yenu mu tantekeya via mulonga uaco? Vakuluntu va kala na kapandi ka ku niunga ku lela ca cikungulukilo, kaha citava va ka mi hula via mulonga uaco. Vati mu ka linga, cikuma-kuma nga muntu uaco ua pua kavusoko ni kavusamba kenu? Mbimbiliya nguayo “uze a handeka vusunga a muesa vuviuke.” (Visimo 12:17; 21:28) Ngeci mukemuo, mua kala na kapandi ka ku leka vakuluntu vusunga vuose kati mu sueke na vimo viahi. Vakuluntu va kala na mpoko ya ku tantekeya muzimbu uose, linga va hase ku uana njila ya ku kuaselamo muntu a sungamese vusamba vueni na Yehova.—Tiango 5:14, 15.

19. Vika tu ka lilongesa mu cilongesa ci na hatako?

¹⁹ Ndaviti ua vundilile kuli Yehova ngueni: “Yove u hianga vusunga mu ntima.” (Visamo 51:6) Ndaviti ua tantekeyele ngueni vuntu vuetu vua mu ntima vukevuo vua hiana seho. Vakua Kilistu va vusunga ve ku handeka “muntu uose vusunga na mukuavo.” Njila ikuavo i tu hasa ku mueselamo ngecize tua litepa na vakua malombelo a makuli ya pua ku longesa vusunga vua mu Mbimbiliya. Mu cilongesa ci na hatako, tu ka lilongesa vati tu hasa ku lingamo nga tuli mu lihia.