1, 2. Visinganieka vika va kala navio vantu ku tuala ha citungu?

VAMUANETU va mu vifuti via vingi va ile ku Korea, ku ciuano ca muhato. Litangua li ca huile ciuano, vamuanetu va mu cifuti cize va likunguluile ku vutuhukilo vua lipela mu ku lisalesa. Kaha cingi cavo va kele na ku tambakana na masozi mu meso nguavo: “Mitende yenu vamuanetu, tu ka liuana mu Citungu!” Mu ku mona cenu, Citungu cika va kele na ku handeka?

² Cingi ca vantu lelo lino ve ku singanieka citungu mu vinjila via ku liseza-seza. Vamo nguavo citungu ca pua cisimo ca ngoco. Vakuavo nguavo citungu ca pua nkala cihela ce ku vuisa vantu ndzolela. Ca ku muenako, mukua ndzala nga ali ku mesa ya ku sula ya via-ku-lia a hasa ku ivua ngueni ali mu citungu. Umo mpuevo ua muene cimo cana ca vintemo via cili, kaha ua handekele ngueni: “Naaana, eci ni cikeco citungu!” Kuli yenu Citungu ca pua cika? Nenu mua lavelela ngecize tangua ku ci ka kala ni?

3. Kulihi va tumbula citungu ha katete mu Mbimbiliya?

³ Mbimbiliya ya handeka via vitungu vivali, cimo ca keleko  ku nima, cikuavo ci ka kalako ku lutue. Citungu va ci tumbula lua katete mu livulu lia mbangelo lia mu Mbimbiliya. Imo Mbimbiliya ya mu Katolika, ya ku tundisa mu ciLatini ya muesa ku Njenisisi 2:8, nguayo: “Sukulu Njambi ua kunine citungu ca ndzolela tunde ha katete: kaha ua hakelemo muntu ya tangele.” (Yetu tu na lavesa mezi.) Kaha Mbimbiliya ya ku tundisa mu ciHevelu ya pangesa lizi ‘lihia lia Endene.’ Lizi “Endene” lia lomboloka “Ndzolela” kaha mua vusunga citungu caco ca puile vene ca ndzolela. Ca puile cihela ca ku tantuluka, ca ku sula ca via-ku-lia, kaha vantu va kele mu ciyulo na tusitu.—Njenisisi 1:29-31.

4. Vika tu hasa ku handekela nguetu lihia lia Endene lia puile citungu?

⁴ Lizi “citungu” lia mu ciHevelu va li langulula mu ciNgelengu nguavo pa·raʹdei·sos. Limo livulu ngualio uose kaNgelengu nga evua lizi pa·raʹdei·sos, ue ku singanieka ha cihela ca cili, ca kama, ci va niunga ku viose vi hasa ku ci pihisa, muli miti ya cili ye ku ima mihako ya ku liseza-seza, muli na tuana tua vandonga na muila u va hasa ku lia tusitu, ngeci mua vampanga na vantava. (The Cyclopaedia by M’Clintock and Strong).—Setekesenu na Njenisisi 2:15, 16.

5, 6. Omo lia vika va Andama na Eva va zimbalesele civezikiso ca ku yoyela mu Citungu, kaha vika ve ku lihula vamo?

⁵ Yehova ua hakele va Andama na Eva mu lihia liaco ni nguetu mu citungu. Vunoni va muesele lisino kuli Yehova, ngeci va zimbalesele civezikiso ca ku kala mu citungu, kati vakevo lika vunoni na vana vavo. (Njenisisi 3:23, 24) Vutuhu mu citungu caco ka mua salele muntu na umo uahi, ci soloka ngecize citungu caco ca tualeleho ku kalako na ku Livazi lia Noa.

⁶ Ngeci vamo va hasa ku lihula nguavo, ‘Tangua mavu a ka pua naua Citungu ni?’ Vika vua muesa vukaleho? Nga nenu mua lavelela ku ka kala mu citungu na vavusoko vuenu, vusunga vuka muli navuo? Mu hasa ku lombolola vika vi tu hana vusunga ngecize ano mavu ku lutue tangua a ka pua citungu ni? Tu ci hilulenu evi vihula.

7, 8. (a) Vika Njambi ua kulahesele Avilahama? (b) Cikulaheso ca Njambi ca lingisile Avilahama ku singanieka ha vika?

⁷ Mu Mbimbiliya mukemuo mu tu hasa ku uana vikumbululo via vihula ku tuala ha Citungu, muomu Mbimbiliya ya pua livulu lia Yehova Njambi, uze ua tangele Citungu. Talenu via lekele Njambi kuli kavusamba keni Avilahama. Ngueni a ka lanesa mbuto ya Avilahama ngue “museke uli ku mukulo ua mema a kalunga.” Kaha Yehova ua mu kulahesele naua cuma ca seho ya kama ngueni: “Kaha mu mbuto yove miyati yose ya ha mavu ika vezika; muomu u nononoka ku lizi liange.” (Njenisisi 22:17, 18) Mu nima ya ntsimbu, Njambi ua hilukilile eci cikulaheso kuli muana na mutekulu ua Avilahama.—Tandenu Njenisisi 26:4; 28:14.

⁸ Vuno Mbimbiliya ya muesa, ngecize Avilahama ua singaniekele ngueni vantu tangua va ka tambula cilunguiso ca ku yoya muilu mu citungu ni? Houe. Mua vusunga omo Njambi mua mu kulahesele ngueni “miyati yose ya ha mavu” i ka vezika, Avilahama ua singaniekele vene ngecize vivezikiso  viaco va ka vi tambuila hano ha mavu. Vuno ovu vukevuo lika vukaleho vua mu Mbimbiliya, vua muesa ngecize citungu ci ka kala hano ha mavu ni?

9, 10. Vikulaheso vika vikuavo via tu hana vusunga ngecize ku lutue tangua ku ka kala citungu?

⁹ Njambi ua huiminine umo ua ku cikota ca Avilahama, Ndaviti, a soneke via ntsimbu ya ku lutue omo ‘vakua vupi ka va ka kalako naua.’ (Visamo 37:1, 2, 10) “Vunoni vakua ku konkama va ka suana cifuti, kaha va ka viukilila mu ku-lana ca ciyulo.” Ndaviti ua polofetele naua ngueni: “Vakua vuviuke va ka suana cifuti, kaha va ka kalamo ku miaka na miaka ya ya-ye.” (Visamo 37:11, 29; 2 Samuele 23:2) Mu ku mona cenu vati vantu va lemene ku linga cizango ca Njambi va vuile ku mutima ku tuala ha vikulaheso viaco? Va kele na vusunga vua ku lavelela ngecize tangua limo vakua vuviuke vakevo lika va ka kala ha mavu kaha a ka pua citungu ngue ca Endene.

¹⁰ Kaha cingi ca vaIsaleli vaze va litumbuile nguavo vakua ku lemesa Yehova, mu nima ya ntsimbu va mu vianene na ku seza ku lemesa ca vusunga. Ngeci Njambi ua tavesele vakua Mbambilone va vule vantu veni na ku pihisa cifuti cavo na ku va tuala mu vundzinda. (2 Mizimbu 36:15-21; Yelemiya 4:22-27) Vunoni vapolofeto va Njambi va handekele nguavo vantu veni va ka hiluka ku cifuti cavo mu nima ya miaka 70. Kaha vupolofeto vuaco vua lipuisilemo. Vunoni vua kala naua na seho kuli yetu. Omo tu konka ha vupolofeto vuaco, talenu vusunga vu tu lingisa ku tsiliela ngecize mavu tangua a ka pua citungu ku lutue.

11. Vati vupolofeto vua Isaya 11:6-9 vua lipuisilemo ha katete, vunoni hanga cihula cika ci hasa ku katuka?

¹¹ Tandenu Isaya 11:6-9. Ku hitila muli kapolofeto Isaya Njambi ua handekele ngueni vaIsaleli tangua va ka hiluka ku cifuti cavo, va ka kala mu ciyulo. Na umo uahi a ka liua ku tusitu ni ku mu luisa ku vakuavo vantu. Vose va ka livua ku lembama cipue vanike ni vakuluntu. Ovu vupolofeto ka vuesi na ku mi vuluisa via ciyulo ca kele mu citungu ca Endene ni? (Isaya 51:3) Isaya ua polofetele naua ngueni mavu ose, kati lika cifuti ca Isaleli, a ka sula na mana “a ku tantekeya Yehova ngue mema a zalela kalunga.” Tangua lika honi vie ku lipuisilemo evi? Mua vusunga ku lutue!

12. (a) Vivezikiso vika va tambuile vaIsaleli va patukile ku Mbambilone? (b) Vusunga vuka vu muesa ngecize mezi a ku Isaya 35:5-10 a ka lipuisamo ku lutue?

¹² Tandenu Isaya 35:5-10. Isaya ua polofetele naua ngueni, tangua vaIsaleli va ka hiluka ku Mbambilone uahi a ka va luisa cipue tusitu ni vantu. Ua sonekele ngueni cifuti ci kema vimbuto via cili muomu mema a ka lana, ngue mua kele laza mu citungu ca Endene. (Njenisisi 2:10-14; Yelemiya 31:12) Vuno ovu vupolofeto vue ku lipuisilemo lika ku matangua a vaIsaleli ni? Houe. Muomu vupolofeto vuaco vua muesa naua ngecize tupuputa, vilema, na  tusindamatuitui va ka kanguka. Kaha evi viaco, ka via lipuisilemo kuli vaze vaIsaleli va patukile ku Mbambilone. Mua vusunga, Njambi ua muesele ngecize a ka kanguisa mavezi ose ku lutue.

13, 14. Vati mezi a ku Isaya 65:21-23 a lipuisilemo ku vaIsaleli mu va patukile ku Mbambilone, vunoni mezi aka a vupolofeto kanda a lipuisemo? (Talenu cikupulo ca ku vuputukilo.)

¹³ Tandenu Isaya 65:21-23. VaYundeya mu va hilukile ku cifuti cavo, ka va ka uanene vindzivo via cili ni ku lima vitungu via viniu. Vunoni mu ku linga Njambi ua va vezikisile mu ku hita ca ntsimbu viuma via alulukile. Aci singaniekenu ha ndzolela i va vuile mu va tungile vindzivo na ku kalamo kaha na ku lia via-ku-lia via ku tovala vi va limine vavene!

¹⁴ Kuliya novu vupolofeto nguavo tu ka yoya matangua “ngue matangua a muti.” Imo miti ye ku kala makulukazi a miaka. Linga vantu va hase ku yoya miaka ya ingi ngecize, ku vanga noho va kale na cihindu ca cili. Kaha va pande naua ku yoya mu mavu a ku viuka a sonekele kapolofeto Isaya. Ngeci mukemuo mavu aco noho a ka pue vene citungu. Mua vusunga ovu vupolofeto tangua vu ka lipuisamo!

15. Tumbulenu vimo vivezikiso vi va tumbula mu livulu lia Isaya?

¹⁵ Singaniekenu ha vati vikulaheso vi tua simutuila via hana vukaleho vua muesa ngecize ano mavu tangua a ka pua citungu. Mavu ose a ka sula na vantu va a ka vezikisa Njambi. Vantu na tusitu va ka kala mu ciyulo. Tupuputa, tusindamatuitui na vilema va ka kanguka. Vantu va ka litungila vindzivo viavo na kulia via-ku-lia vi va ka lilimina vavene. Va ka yoya miaka ya ingi ku hiana ya miti. Mua vusunga, Mbimbiliya ya tu soluela vukaleho vu muesa mpundu ngecize vuovuno mavu a ka pua citungu. Vunoni vamo va tue ku leka ou muzimbu, va hasa ku handeka nguavo ovu vupolofeto vuaco ka vua muesele ngecize ano mavu a ka pua mpundu citungu. Vati mu hasa ku va kuasa? Vusunga vuka muli navuo vue ku mi lingisa ku tsiliela ngecize ano mavu a ka pua citungu? Yesu Kilistu, muntu ua seho ya kama, ua tu hana vusunga vu tu lingisa ku tsiliela.

16, 17. Kulihi Yesu ua handekelele via Citungu?

¹⁶ Vutuhu Yesu ka lingile vupi na vumo vuahi, va mu yandesele na ku mu sukika ha citi, ha kati ka mihuza va vaYundeya vavali. Umo uavo ua nongonuene ngecize Yesu ua puile muangana ngeci ua mu vundilile ngueni: “Yesu, nji vuluke omo u keza mu vuangana vuove.” (Luka 23:39-42) Via kulahesele Yesu kuli uze muhuza via kuata ku muono uenu ua ku lutue. Mezi a handekele Yesu a va soneka ku Luka 23:43. Eci cinimbu va ci langulula mua ku liseza-seza mu viMbimbiliya via vingi. Mu Mbimbiliya ya ku Lela va sonekamo nguavo: “Mua vusunga nji ku ku leka, nguange, Lelo vene u ka kala hamo lika nange mu citungu ca Njambi.” Vunoni vika Yesu ua tondele ku handeka mua tumbuile lizi “lelo”?

¹⁷ Lelo lino, cingi ca malimi, eku pangesa vivirgula, (,) mu ku soneka. Vunoni mu ciNgelengu ca ku laza, ka va kele na ku vi pangesa ntsimbu yose. Ngeci tu hasa ku lihula nguetu: Vuno Yesu ua handekele ngueni: “Nji ku leka, lelo vene u ka kala hamo nange mu citungu”? ni ua handekele  ngueni: “Nji ku leka lelo, u ka kala hamo nange mu Citungu”? Cingi ca vakua ku langulula ve ku haka virgula ku nima ni ku lutue lua lizi “lelo” kuliya na vi ve ku singanieka nguavo via handekele Yesu, kaha mu hasa ku uana sonekesi yaco mu viMbimbiliya.

18, 19. Vati tu hasa ku ivuisisa mezi a handekele Yesu?

¹⁸ Mu vuluka via lekele Yesu vandongesi veni tele kanda va mu tsihe ni? Ua va lekele Ngueni: “Muana muntu a ka kala matangua na matsiki atatu mu kati ka mavu.” Kaha naua ngueni: “Va ka hana Muana muntu ku mavoko a vantu; Kaha va ka mu tsiha, vunoni a ka sanguka naua ha litangua lia mu citatu.” (Mateo 12:40; 16:21; 17:22, 23; Mako 10:34) Kapostolo Petulu ngueni evi viaco via lipuisilemo. (Vilinga 10:39, 40) Yesu ka ile mu citungu ha litangua lia tsile tele va na mu sukika ha citi. Mbimbiliya nguayo Yesu ua kele mu “vukalo vua vatsi” matangua atatu, noho Njambi ua mu sanguile.—Vilinga 2:31, 32. * (Talenu ha litota.)

¹⁹ Yesu ua handekele aa mezi: “Mua vusunga nji ku ku leka, nguange, Lelo,” ntsimbu kanda a kulahese uze muhuza. Eyi ya puile handekesi ya vavengi ku laza, cipue ku matangua a Mosesa. Mosesa neni ntsimbu  imo ua handekele ngueni: “Kaha mezi aa, a nji ku ku sika ku litangua lia lelo, a ka kala ha mutima uove.”—Ndeutelonomi 6:6; 7:11; 8:1, 19; 30:15.

20. Vika vie ku tu kuasa ku ivuisisa mezi a handekele Yesu?

²⁰ Umo mukua ku langulula Mbimbiliya ua ku vifuti via ha kati ka Afrika, Asia na Europa ua handekele ngueni: “Mezi a Yesu a tsindika ha lizi ‘lelo’ kaha tua pande ku a tanda ngecize, ‘Mua vusunga nji ku leka lelo, nguange u ka kala hamo lika nange mu Citungu.’ Cikulaheso caco va ci lingile mu litangua lia ngongo vunoni ci ka lipuisamo ku lutue.” Mu Mbimbiliya ya ciSiríaco i va languluile mu muaka 1600 va muesele eci cinimbu ngecize: “Mua vusunga, nji ku leka lelo nguange, u ka kala nange mu citungu ca Endene.” Eci cikulaheso caco ci tu kaniamesa tu vose.

21. Vika ka via solokele kuli uze muhuza kaha omo lia vika?

²¹ Yesu mua handekele na uze muhuza via ku yoya mu citungu, ka handekele via ku ka yoyela muilu. Vati tua tantekeyamo? Vusunga vua ku livanga vua pua muomu uze muhuza ka tantekeyele ngueni Yesu na lingi litavasiano na vapostolo veni lia ku ka sika navo muilu. (Luka 22:29) Cikuavo naua uze muhuza ka tambuile mbatizimu. (Yoano 3:3-6, 12) Ngeci Yesu mua kulahesele uze muhuza, vieka viahi via mu kulahesele, ku ka yoyela vene mu citungu ha mavu. Mu nima ya imo miaka, kapostolo Paulu ua sonekele via cimona ca yala u ‘va tualele na ku Citungu ca Njambi.’ (2 Kolintu 12:1-4) Vutuhu Paulu na vakuavo vapostolo va va hanguile ku ka yoyela muilu va ka sike hamo na Yesu, aa mezi aco a muesa ngecize ua kele na ku handeka via citungu ca ku lutue. * (Talenu mezi a ha litota.) Vuno citungu caco ci ka kala ha mavu ni? Nenu mu tonda ku ka kala mo ni?

22, 23. Lulavelelo luka mu hasa ku kala naluo?

²² Mu vuluka? Ndaviti ua handekele via ntsimbu imo omo “vakua vuviuke va ka suana cifuti.” (Visamo 37:29; 2 Petulu 3:13) Ndaviti ua kele na ku handeka via ntsimbu omo vantu vose ha mavu va kononoka vitume via Njambi. Vupolofeto vua ku Isaya 65:22 nguavuo: “Ngue matangua a muti mu a ka fua matangua a vantu vange.” Eci ci muesa ngecize vangamba va Yehova va ka yoya mu mavu a aha makulukazi na makulukazi a miaka. Citava tu lavelele nguetu vi ka lipuisamo ni? Eyo. Muomu kuliya na Ku-Solola 21:1-4, Njambi a ka vezikisa vantu, kaha cimo ca vivezikiso viaco ca ambatesela kumo na “ku tsa ka ci ka kala naua.”

²³ Mbimbiliya ya lombolola ha toma vi ya longesa ku tuala ha Citungu. Vutuhu, Andama na Eva va zimbalesele civezikiso ca ku yoyela mu Citungu ku miaka yose, mavu a ka pua naua citungu. Ndaviti ua handekele ngueni vakua ku konkama na vakua vuviuke va ka suana mavu na ku yoyelamo ku miaka yose. Vupolofeto vua mu livulu lia Isaya vua tu kuasa ku lavelela ntsimbu i tu ka livuisa ndzolela mu mavu a aha a cili. Tangua lika vi ka lipuisamo? Omo cikulaheso ca lingile Yesu kuli uze muhuza ci ka lipuisamo. Nenu mu hasa ku ka kala mu Citungu caco. Ku ntsimbu yaco mezi a va handekele vaze vamuanetu ku ciuano ca ku Korea, nguavo: “Tu ka liuana mu Citungu!” a ka lipuisamo.