1, 2. Vati via lihitile navio Tony via muesa ngecize citava ku alulula muono uetu?

TONY ua kolele ca ku hona cisemi ua yala. Vutuhu ua kele ku sikola vunoni ka i hakele cikuma seho. Ua kele na ku singanieka ku i sezela ha kati. Ku ku-hua ca visimano ua lemene kuya mu ku tala vifilme ni kuya ku vavusamba. Ka puile cikenia ni mukua ku fuenia vidroga houe, vunoni ka kele na vutumbe mu muono. Ka kele na vusunga nga Njambi kua kala ni kuahi. Tangua limo ua liuanene na Vakaleho va Yehova vavali kaha ua va lekele via vihula via kele navio ku tuala hali Njambi. Ngeci va mu hanene mikanda ivali: A Vida—Teve um Criador? na A Origem da Vida—Cinco Perguntas Que Merecem Resposta.

² Omo vaze Vakaleho va mu endelele naua, va ka mu uanene na alulula visinganieka vieni. Ua tandele cikuma ize mikanda ivali ku ka uana yose i na likoniatela. Kaha Tony ua va lekele ngueni: “Nkuma Njambi kua kala.” Ngeci ua putukile ku lilongesa Mbimbiliya, kaha cifua ca kele na ku muenamo muono ca alulukile. Tele kanda a putuke ku lilongesa Mbimbiliya, Tony ka kele na mana ku sikola, vunoni mu nima yaco ua tuvakenene  kampe vakuavo vose ku sikola! Cipue mukuluntu ua sikola neni ua komokele. Ua lekele Tony ngueni: “Mana ove a li na ku livuezelela kaha na vinota viove. Vuno u li na ku lingamo omo lia ku likata na Vakaleho va Yehova ni?” Tony ua kumbuluile ngueni eyo kaha ua lekeleko mukuluntu ua sikola via kele na ku lilongesa. Ua manesele sikola kaha lelo lino ua pua pioneiro na mukua ku kuasa vipanga. Kaha ue ku ivua ndzolela ya kama muomu ua uana Tatetu ua cilemo Yehova!—Visamo 68:5.

3. Cimamuna cika Yehova ua hana ku vakuendze?

³ Via lihitile navio Tony vi tu vuluisa ngecize Yehova ua haka seho ku vakuendze na vahumbe. Ua tonda u yoye mu ndzolela, ngeci ue ku ku mamuna u vuluke “Sakatanga uove ku matangua a vukuendze vuove.” (Ekelesiaste 12:1) Ku lingamo ka ca puile ca casi, vunoni citava. Na vukuasi vua Njambi, u hasa ku yoya muono ua ndzolela omo u ci li u mukuendze ni muhumbe kaha nomo u ka kola. Linga evi vi tu lomboloke vuino, tu simutuila ha vika via kuasele vaIsaleli ku vula Cifuti ca Cikulaheso na vika via hanene Ndaviti ngolo ya ku vula Ngoliata.

4, 5. Vilongesa vika via seho tu uana ha cifua ci va vulililemo vaIsaleli Kanana na cifua ca vulililemo Ndaviti Ngoliata? (Talenu cikupulo ca ku vuputukilo.)

⁴ Vimamuna vika Yehova ua hele vaIsaleli tele va lingila ku kovela mu Cifuti ca Cikulaheso? Vuno ua va lekele va pue masualale va vutongue cipue va lilongese ndzita ni? Houe! (Ndeutelonomi 28:1, 2) Ua va lekele va mu ononoke na ku mu kulahela. (Yehosua 1:7-9) Citava eci cimamuna ca tangele vantu, vunoni cikeco ca tondekele cikuma ku vaIsaleli. Muomu ntsimbu yose, Yehova ua kele na ku va kuasa ku vula Vakua Kanana. (Yehosua 24:11-13) Ku ononoka Yehova ca tondeka lutsilielo, vunoni lutsilielo luaco lue ku tu vezikisa ntsimbu yose. Lua vezikisile vantu ku nima, kaha lue ku vezikisa vantu lelo lino!

⁵ Ngoliata ua puile ngungu ya masualale. Vulahe vueni kampe 3 metru, kaha ua kele na vitua via ku liana. (1 Samuele 17:4-7) Vunoni Ndaviti ua kele lika na makenia ni nguetu fisika na lutsilielo muli Njambi kunahu. Uose ka kele na lutsilielo citava ua singaniekele ngueni Ndaviti ua puile cisiname mu ku seteka ku luisa Ngoliata! Vunoni ku handeka vusunga, Ngoliata ikeye ua puile cisiname.—1 Samuele 17:48-51.

6. Vika tu lilongesa mu cilongesa cino?

⁶ Mu cilongesa ci na hiti, tua simutuilile viuma 4 vi hasa ku tu kuasa ku yoya mu ndzolela. Tua lilongesele ngecize tua pande ku suka lutsilielo luetu, ku likuata vusamba na vaze va lema Njambi, ku lihakela vizango via seho, na ku haka seho ku ku zituka ca tu hana Njambi. Mu cilongesa cino, tu lilongesa vinjila vikuavo vi tu hasa ku uanenamo vukuasi mu ku linga viuma viaco. Mu ku putuka tu simutuilenu vimo vitume vi tu hasa ku uana ku Visamo 16.

7. (a) Vati ua fua muntu ua ku hia mu lutsilielo? b) “Mutamba” ua Ndaviti ua puile uka, kaha vati ua mu vuisile?

⁷ Muntu ua ku hia mu lutsilielo ua tsiliela muli Njambi kaha ue ku seteka ku mona viuma ngue mue ku vi muenamo Njambi. Ue ku tavesa Yehova a tuamenene muono ueni kaha ue ku lihakela kapandi ka ku mu ononoka mu viose. (1 Kolintu 2:12, 13) Ndaviti  ua tu sila lungano lua cili muomu ua tuamekele via mu lutsilielo. Uembile ngueni: “Yehova ikeye mutamba ua vusuana vuange.” (Visamo 16:5) Ndaviti ua santselele cikuma mu ku kala na “mutamba” ueni ni nguetu vusamba na Njambi kaha ua tininine muli ikeye. (Visamo 16:1) Ngeci ua handekele ngueni: “Ngoco vene mutima uange u zolela.” Ka kua kele vieka via vuisile Ndaviti ndzolela ya kama ku hiana vusamba vueni na Yehova!—Tandenu Visamo 16:9, 11.

8. Tumbulenu vimo viuma vi hasa ku mi vuisa ndzolela ya vusunga mu muono?

⁸ Vantu ve ku tuameka vimbongo ni senga mu muono ka va ka kala na ndzolela ngue ya kele nayo Ndaviti, na limo litangua liahi. (1 Timoteo 6:9, 10) Umo muanetu ku Kanada ngueni: “Ndzolela ya vusunga ka ya kundamene ku viuma vi tue ku uana mu muono, vunoni ku vize vi tue ku hana kuli Mukua ku hana vuana vua ku tantuluka, Yehova Njambi.” (Tiango 1:17) Nga mu kala na lutsilielo muli Yehova na ku mu pangela mu ka kala na vutumbe kaha na ndzolela mu muono. Vika honi mu hasa ku linga mu kaniamese lutsilielo luenu? Mua pande ku sikama na Yehova mu ku tanda Lizi lieni, ku tala viuma via tangele, na ku singanieka ha vifua vieni, ngeci mua cilemo ce ku mi vuila.—Loma 1:20; 5:8.

9. Vati mu hasa ku tavesa Lizi lia Njambi li mi munge?

⁹ Vintsimbu vimo Njambi ue ku tu muesa cilemo ceni, mu ku tu sungamesa, ngue mue ku linga cisemi ua cilemo. Ndaviti ua hakele seho ku ku sungamesa caco kaha ua handekele ngueni: “Nji ka sangaziala Yehova, ikeye na nji leka zinguli; Cili, mutima uange u nji longesa [sungamesa] ku ziola zia vutsiki.” (Visamo 16:7) Ndaviti ua kele na ku hilula visinganieka via Njambi kaha ua vi tambuluisile. Ua tavesele visinganieka via Njambi vi mu munge na ku mu alulula linga a pue muntu ua cili. Nga nenu mu lingamo, cilemo cenu kuli ikeye na cizango ca ku muya ku mutima vi ka kola. Kaha mu ka pua Mukua Kilistu ua ku hia. Ndokazi Christin ngueni mue ku tondesesa mu mikanda yetu na ku hilula ha vize vie ku tanda, ue ku ivua ngue Yehova ua vi sonekelele ikeye mpundu!

10. Ngue mu ya muesa Isaya 26:3, vati ku pua muntu ua ku hia mu lutsilielo ci ka mi kuasa?

¹⁰ Nga mu pua va ku hia mu lutsilielo, mu ka mona mavu na vikulaheso viao ngue mue ku a mona Njambi. Njambi ua mi hana aa mana a ku komouesa na liano. Omo lia vika? Muomu a tonda mu tantekeye vika via pua via seho mu muono, mu linge vihangula via cili na ku lavelela via ku lutue ca ku hona liova! (Tandenu Isaya 26:3.) Muanetu Joshua ua ku Estados Unidos, ngueni nga mu kala ku hiehi na Yehova, mu ka mona ha toma vika via kala na seho mu muono na vika via ngoco.

11. Vati Ndaviti ua hanguile vavusamba?

¹¹ Tandenu Visamo 16:3. Ndaviti ua tantekeyele vati a hasa ku uana vavusamba va vusunga. Ua hanguile vantu va lemene Yehova ku pua vavusamba veni, kaha ku lingamo ca mu puisile muntu ua “ku-viukilila” cikuma. Vavusamba veni va puile “vakua ku lela” muomu va lihakelele kapandi ka ku kava vitume via ku lela via Yehova. Mukua visamo mukuavo neni mukemuo mua lingile mu ku hangula vavusamba, ngueni: “Nji mukuavo ua vaze vose va ku vuila vuoma, na vaze va niunga zinguli ziove.” (Visamo 119:63) Ngue mu tua lilongesele mu cilongesa ci na hiti, nenu mu hasa ku uana vavusamba va  vengi ha kati ka vaze va lema na ku ononoka Yehova. Kaha ka ci tondeka mu likuate lika vusamba na mazanga venu houe.

12. Omo lia vika Ndaviti na Yonatase va likuatele vusamba?

¹² Ndaviti ka hanguile lika mazanga veni ni nguetu vakua citso ceni ku pua vavusamba veni houe. Mua tantekeya iya ua puile kavusamba keni ua kama ni? Nga mua singanieka Yonatase, ikeye vene. Vusamba vueni na Yonatase vua kala ha kati ka vusamba vua cili cikuma vu va tumbula mu Mbimbiliya. Mu tantekeya ngecize Yonatase ua puile mukuluntu ua miaka 30 kuli Ndaviti ni? Amba honi vusamba vuavo vuemanene haka? Va likuatele vusamba muomu vose vavali va tsilielele muli Njambi. Cikuavo naua va lisingimikile umo na mukuavo na ku haka seho ku vifua vi va kele na navio, ngeci mua ku simpa ci va muesele vose vavali mu va luile na vitozi va Njambi.—1 Samuele 13:3; 14:13; 17:48-50; 18:1.

13. Vati mu hasa ku likuata vusamba na vavengi? Hanenu cimueso.

¹³ Ngeci mua Ndaviti na Yonatase, netu tu hasa “ku-viukilila” cikuma nga tu likuata vusamba na vaze va lema Yehova na ku mu tsiliela. Muanetu Kiera ue ku pangela Njambi mu miaka ya yingi ngueni, “Nja likuata vusamba na vamuanetu va mu vifuti na visemua via ku liseza-seza mu mavu ose.” Nga nenu mu lingamo, mu ka limuena vati Mbimbiliya na sipilitu santu via tu puisa vusoko vumo lika mu mavu ose, mu ku lemesa Njambi.

14. (a) Vati mu hasa ku lihakela vizango via cili mu muono? (b) Vika va handeka vamo vakuendze ku tuala ha vizango viavo?

¹⁴ Tandenu Visamo 16:8. Ku pangela Njambi cikeco ca puile ca seho ya kama mu muono ua Ndaviti. Nga ngeci mua Ndaviti nenu mu lihakela vizango na ku singanieka via tonda Yehova kuli yenu, mu kevua ndzolela mu muono. Umo muanetu Steven ngueni: “Ku lihakela cimo cizango, ku ci puisamo, kaha na ku tala kapandi ka nja lihakelele mu ku ci puisamo ce ku nji vuisa ndzolela.” Umo muanetu ua ku Alemanha vunoni ua pangela mu cifuti ceka ngueni: “Mu nji ka  kulupa, ka nji tondo ku ka hilula ha muono uange na ku mona ngecize viose vi nja lingile via puile lika mu ku lituameka ange ivene.” Nenu mukemuo mu mue ku livua ni? Kaha pangesenu vuana na vutongue vuenu mu ku hana vumpahu kuli Njambi na ku kuasa vantu. (Ngalata 6:10) Lihakelenu vizango mu vipanga via Yehova kaha mu vundilenu a mi kuase ku vi puisamo. Kaha kalenu na vusunga ngecize a kevua vivundilo vienu!—1 Yoano 3:22; 5:14, 15.

15. Vizango vika mu hasa ku lihakela? (Talenu cikasa “ Vizango vi mu Hasa ku Lihakela.”)

¹⁵ Vizango vika vi mu hasa ku lihakela? Vati nga mu lihakela kapandi ka ku kumbulula ku viuano mu mezi enu vavene? Amba co ku pua pioneiro ni ku ka pangela ku Mbetele? Mu hasa naua ku lihakela kapandi ka ku lilongesa lilimi lia liha linga mu hase ku ambuluila ku vantu vavengi. Muanetu Barak ua pua mukuendze kaha ua kala mu cipanga ca ntsimbu yose, ngueni: “Ku hinduka nkala cimene na ku livua ngecize nji li na ku hana ngolo yange yose kuli Yehova, ce ku nji vuisa mumo mua ku linga ka kuesi cipanga ceka ci hasa ku nji vuisamo.”

16. Vati Ndaviti ua livuile ku tuala ha masiko na vitume via Yehova, kaha omo lia vika?

¹⁶ Tandenu Visamo 16:2, 4. Ngue mu tua lilongesele mu cilongesa ci na hiti, nga tu niunga masiko na vitume via Njambi, tu ka kala na ndzolela ya vusunga. Tue ku lilongesa ku lema via cili na ku zinda via vipi. (Amose 5:15) Ndaviti ua handekele ngueni viuma viose via cili via kele navio via tundile kuli Yehova muomu ua pua ua cili. Vucili vua pua ku kala na vilinga via cili na ngozi. Yehova ua pua ua cili mu viose vie ku linga, kaha viuma viose via cili vi tua kala navio via tunda kuli ikeye. Ndaviti ua lihakelele kapandi ka ku lema viuma via lema Yehova. Ua lilongesele naua ku zinda via zinda Njambi. Ku lemesa tumponia ca pua cimo ca viuma via zinda Yehova. Ku lemesa tumponia ce ku popolola vantu kaha ce ku tundisa vumpahu vua na pande ku tambula Yehova na ku vu hana ku muntu ni ku citenga.—Isaya 2:8, 9; Ku-Solola 4:11.

17, 18. (a) Vika ua handekele Ndaviti ku tuala ha ku vindama ce ku iza mu ku lemesa ca makuli? (b) Vika vie ku ‘vuezelela masiua’ a vantu lelo lino?

¹⁷ Ku ntsimbu i va sonekele Mbimbiliya, vupangala vua puile mutamba ua ku lemesa ca makuli. (Hoziya 4:13, 14) Vantu vavengi va lemene ku lemesa ca makuli muomu va lemene vupangala vunoni ka va kele na ndzolela ya vusunga. Ndaviti ua handekele ngueni vakua ku lemesa vanjambi va makuli ‘masiua avo e ku likulisa.’ Vantu vaco va kele na ku tsiha vana vavo ku pua vikombelo ku vanjambi va makuli! (Isaya 57:5) Yehova ua zindile vukenia vuavo. (Yelemiya 7:31) Nga nenu mua kele ku matangua aze, mua vusunga nga mua vuile ndzolela ngecize visemi venu va puile vakua ku lemesa Yehova.

¹⁸ Lelo lino, cingi ca malombelo a makuli ve ku tava vupangala, vukoyi na malo a vantu va vilio vimo. Ku limona ngoco ku mivila ce ku lingisa vantu ku singanieka nguavo va pua va ku zituka, vunoni ‘masiua avo eku likulisa.’ (1 Kolintu 6:18, 19) Nenu mua limuenavio laza ni? Ngeci mukemuo enu vakuendze na vahumbe halakanenu kuli Isuenu ua muilu. Lingenu cose mu limuese enu vavene ngecize ku ononoka Njambi ca pua ku likuasa enu vavene. Singaniekenu vuino  ha ku vindama ce ku iza mu vupangala. Mu ka mona ngecize ku kava senga ya ntsimbu ya indende ca pua ku liyandesa lika. (Ngalata 6:8) Joshua, u tu na tumbuile, ngueni: “Tu hasa ku pangesa ku zituka cetu mu nkala cifua ci tu tonda, vunoni ku ci pangesa mu njila ya ku pihia ka ce ku vuisa ndzolela.”

19, 20. Vivezikiso vika va ka tambula vakuendze na vahumbe va tsiliela muli Yehova na ku mu ononoka?

¹⁹ Yesu ua handekele ngueni: “Nga mu kala-kala mu lizi liange, nga mu vandongesi vange mua vusunga; kaha mu ka tantekeya vusunga na vusunga vu ka mi patula.” (Yoano 8:31, 32) Vunoni tue ku santsela Yehova muomu ua tu patula ku vulombelo vua makuli, ku ndzimba, na ku vizila via vakua mavu. Tua lavelela ku ka “kovela mu vuovoke vua vumpahu vua vana va Njambi.” (Loma 8:21) Mu hasa ku zituka mu ntsimbu ino vene nga mu kava vilongesa via Kilistu. Mu ku lingamo “mu ka tantekeya vusunga” kati lika mu ku lilongesavuo vunoni mu ku vu puisa cifua ca muono uenu!

²⁰ Vakuendze hakenu seho ku ku zituka ca mi hana Njambi. Ci pangesenu na mana. Ci ka mi kuasa ku linga vihangula via cili lelo lino vize vi ka mi hana muono ua cili ku lutue. Umo muanetu ua mukuendze ua handekele ngueni: “Ku pangesa ku zituka cetu na mana mu vukuendze ce ku kuasa cikuma ku vukuluntu mu tu ka heta ha ku linga vihangula via kama, ngeci mua ku tonda vipanga via cili, ku hangula nga tu ambata cipue ku somboka ni tu ci lavelelako imo ntsimbu.”

21. Vati mu hasa ku uana ‘muono ua vusunga’?

²¹ Mu mavu ano, ambe muono u ve ku tumbula vantu nguavo ua cili, ua pua ua uihi. Na umo muntu a tantekeya via mene uahi. (Tiango 4:13, 14) Ngeci mukemuo cuma ca seho ci mu hasa ku linga mu ntsimbu ino, ca pua ku linga vihangula vize vi tu kuasa ku ka tambula ‘muono ua vusunga’ ni nguetu muono ka ue ku-hua mu mavu a aha a Njambi. (1 Timoteo 6:19) Yehova ke ku kakateya na umo uahi ku mu lemesa. Muntu ku muntu na pande ku lihanguila via ku linga. Ngeci mukemuo puisenu Yehova “mutamba” uenu mu ku lihakela kapandi ka ku suena kuli ikeye nkala litangua, na ku haka seho ku “viuma via ku viuka” vie ku mi hana. (Visamo 103:5) Kalenu na vusunga ngecize Yehova a hasa ku mi hana ndzolela!—Visamo 16:11.