Mu muaka ua hateleko, ha Mbetele yetu va hanene mutambi nguavo ku Mbetele ya ku Afrika do Sul ku tondeka vakua ku kuasa, muomu va landelako likina lia kama lia ku tuhula mikanda. Ngeci nange nja lisonekesele mu kuya. Kaha nja vuile ndzolela ya kama mu va nji hanguile. Va hanguile naua vamo vamuanetu vatatu, Dennis Leech, Bill McLellan, na Ken Nordin. Va tu lekele nguavo va tu landela lika vimbiliete (viticket) via kuya.

Ngeci nja sanene vanana ku telefone na ku va leka nguange: “Vanana nji tonda ku mi leka vimo, nji ya ku Afrika do Sul.” Vanana va puile va muekulu vunoni mpuevo ua lutsilielo lua kama. Ka va handekele via vingi, vunoni nja tantekeyele ngecize va na vuahelela kaha va nji kuasa. Cipue vakevo ni vatate ka va vianene cihangula cange, vutuhu va vuile vusiua mu ku tantekeya ngecize nji ka kala ku laako.

Ha katete, tua ci ile ku Mbetele ya ku Brooklyn mu vuuana vuetu, linga va ka tu longese mu vingonde vitatu cimo cifua ca ciha ca ku tuhuilamo mikanda. Kaha tua londele mu mbapolo ya kele na ku ya ku Cape Town, Afrika do Sul. Oho tele vuovuno nja puisa miaka 20. Mu tua ka hetele tua pandele naua kuya vungendzi ku Johannesburg muomu kukekuo kua kele Mbetele. Tua katukile ku cinguezi, ha cihela cikuavo ci tue manene lia mukuavo cimene, ca puile mu mbonge ya indende ya Karoo. Mbonge yaco ya pua ngue likango, mua sula mpumputa na ntuima. Tu vose tu vauana tua talele ha njanena ya kumboyo na ku komoka cifua ca Mbonge yaco, kaha tua lisosomuene na visoti vi tue ku muene mu cipanga cetu ca ciha. Mu nima ya imo miaka, tua hilukile naua ku cihela caco, kaha cifua ca vimbonge viaco na ciyulo ca kalamo via tu ile ku mitima.

Mu miaka ya indende ya katete, cipanga cange ca puile ku panga na limo likina lia likalu, kaha lia ku komouesa, mu ku tuhula mikanda ya Vutala na Vingilenu! Mbetele ya ku Afrika do Sul ye ku tuhula mikanda mu malimi a engi a mu Afrika. Kati lika a mu Afrika do Sul mpundu, vunoni na a mu vifuti vikuavo via vingi via lihata nayo. Lize likina lia liha lia tu lingisile kampe tu lizenge mu mavu ose, va kele na ku lipangesa mu vutuntu.

Mu nima ya ntsimbu, nja pangelele ku seketa ya talele ha vipanga via ku liseza-seza, ngeci mua ku tuhula mikanda, ku i tuma muaya vikungulukilo na vifuti, kaha na cipanga ca ku langulula. Muono uange ua puile ku fuitangana kaha na ndzolela.

Mu 1968, nja ambatele umo ndumbuetu ua puile pioneiro lizina lieni Laura Bowen, ua kele ku hiehi na Mbetele. Kaha ua kele na ku kuasa ku via ku soneka-soneka ku Seketa ya Tala via ku Langulula. Ku matangua aze ka va kele na ku tavesa vantu ku kala ha Mbetele mu nima ya ku liambata. Ngeci va tu tumine mu vupioneiro vua ku lifuila. Nja lisosomuene kamandende, muomu mu nima ya ku kala miaka ya ingi ha Mbetele haze ha va kele na ku tu hana via-ku-lia na hondo ya ku kosa, vati tue ku puisilemo evi mu ku hitukila lika ha kambongo ka vupioneiro vua ku lifuila? Va kele na ku tu hana muntu ku muntu 25 rand (ku ntsimbu ize 35 dolar) nkala ngonde. Vunoni va kele na ku tu hanavio lika nga tu puisamo viola via tondekele, mangendzi a ku hilukila a tondekele, na mikanda ya tondekele ku i hana. Kaha mu vimbongo viaco mukemuo mu tua pandele ku tundisa vimbongo via ku fueta ndzivo i tua kele na ku lukala, via-ku-lia, cihindu, na vikuavo viose vi tua tondekele.

Va tu tumine ku kacivunga ka kandende ka kele mu mbonge ya Durban, ku kalunga ndonga ya India. Kua kele vantu vavengi va ku India. Kaha cingi cavo va puile vana va vantu vezile ku Afrika do Sul, mu kua ku pangela ku viFabrika via suka mu 1875. Vunoni ha ntsimbu yaco tele honi vali na ku linga vipanga vi ku liseza-seza, vutuhu ka va likelele ku kava cisemua cavo na telekesi yavo, ngeci mua vimo via kulia via ku tovala vi va luka nguavo curries. Va kele na ku handeka Ingles kaha evi, via kele na ku tu asiuisa viuma.

Vapioneiro va ku lifuila, va va tumbikile ku puisamo viola via ku pua 150 nkala ngonde, mu ku ambulula. Ngeci mukemuo, nange na mpueyange tua likuminyine ku ambulula viola via ku pua 6 ha litangua lia katete. Tangua olio kua kele ntuima, kuose ku u ila, cuku ca ku saluka lika. Ka tua kele na vumo vungendzi vua ku hilukila vuahi, cipue cilongesa ca Mbimbiliya, viola viose 6, vi tua likuminyine ku ambulula tele lika nga via kuya ku ndzivo na ndzivo. Mu nima ya ku ambulula imo ntsimbu nja tala ha lolozi, 40 minutu lika vene tua lingileko. Ngeci nguange: ‘Naana, cino cipanga amba tu ci hasa cino?’

Vunoni mu nima ya matangua aa ndende tua hasele ku noneka vuino viuma. Nkala litangua tua kele na ku vuahesa vimo via ku lia na ku haka mu mbolo, kaha na ku ambatela kafe ni via-ku-nua vieka, mu mutumua ua ku haka via ku yukuma. Ha ntsimbu ya ku tutumuisa tua kele na ku tutika ka likalu ketu muintsi lia umo muti. Kaha vintsimbu vimo, oku va na tu zengeleka kuli tumo tunike tua ku vuaha tua vakua India, vezile mu ku tu komoka muomu ka tua lifuile navo. Mu nima ya matangua aa ndende, tua nongonuene ngecize mu nima ya viola vivali ni vitatu, litangua lia putukile ku tunta.

Tua vuile ndzolela ya kama ku tuala muzimbu ua cili kuli vaze vantu vakua vuhuanga. Vakua India va pua vakua kasingimiko, vavasi ku simutuila navo, kaha va lema Njambi. Cingi ca vakua vulombelo vua Hindu, va kele na ku tava muzimbu uetu. Va lemene ku lilongesa via Yehova, Yesu, Mbimbiliya, mavu a aha a ciyulo na lulavelelo ku tuala ha vatsi. Mu nima ya muaka umo, tua kele na vilongesa via Mbimbiliya via ku pua 20. Nkala litangua tua kele na ku lia via-kulia via mutana na vumo vua masoko a tua kele na ku longesa Mbimbiliya. Tua vuile ndzolela ya kama.

Mu nima ya ntsimbu ya indende va tu tumine mu cipanga ca vuniungi vua ku zinguluka, muaya cikulo ca kalunga-ndonga ua India. Nkala simano tua kele na ku tulila kuli vumo vusoko kaha na ku panga na vakua ku ambulula mu cikungulukilo na ku va kaniamesa. Tua puile ngue mutamba ua vusoko vuavo, tua lemene vana vavo kaha na tusitu va va pitile. Tua lingile eci cipanga ca ndzolela mu miaka ivali, kaha tua mueneko Mbetele i tu sana ku foni, mu tua taveleko va tu lekele nguavo: “Tu tonda ku mi hiluisa hano ha Mbetele.” Ngeci nja va kumbuluile nguange: “Muono uli na ku tu tovala kuno ku tuli.” Vunoni ngue mu ca pande, tua lihanene mu ku tu pangesa kuose-okuo ku lua tu tumine lukungulukilo.

Cipanga cange mu nja hilukile ha Mbetele ca puile, ku Seketa ya Vipanga, kuze ku nja kele na civezikiso ca ku panga na vamuanetu va ku hia. Ku matangua aze mu nima ya kaniungi ua ku zinguluka ku meneka cikungulukilo, ua kele na ku tuma muzimbu ku Mbetele ku tuala ha cikungulukilo caco. Kaha co Seketa ya Vipanga, ya kele na ku tuma mukanda ku cikungulukilo kuliya na muzimbu ua kaniungi. Mikanda yaco, ya puile ya ku kaniamesa cikungulukilo na  ku ci hana nkala vimamuna via tondekele. Evi via lingisile vakua ku soneka va ku seketa yetu ku panga cikuma. Muomu va pandele ku langulula mikanda yaco ku tundisa mu malimi a Xhosa, Zulu na akuavo ku tuala mu Ingles. Kaha naua ku tundisa mu Ingles ku tuala mu malimi aco. Nja kele na ku santsela cikuma ku kapandi ka va kele na ku lihakela vaze vamuanetu vakua ku langulula, muomu va tu kuasele ku ivuisisa vuino visoti vi va kele na ku lihita navio vamuanetu na vandumbuetu va va zivale.

Mu ntsimbu ize Afrika do Sul, tele ili mu nguvulu ya apartheid. Nguvulu yaco ya tepele vantu kuliya na vikanda viavo, ka va pandele ku tunga hamo ni ku liendasana. Vamuanetu va va zivale va pandele lika ku handeka malimi avo, ku ambulula mu malimi avo, kaha na kuya ku vikungulukilo via malimi avo.

Ka nja hasele ku tantekeya vamuanetu va va zivale vavengi, muomu vikungulukilo vi nja kele na ku pangela via mu Ingles lika. Vunoni ha ntsimbu ino, nja kele na vukovelelo vua ku tantekeya vuino vamuanetu va va zivale na visemua viavo. Nja tantekeyele visoti vi va kele na ku pinda navio vaze vamuanetu omo lia vizila na viuma vi va tsiliela vantu omo lia malombelo. Vamuanetu va pandele ku simpa linga kati va kave vizila via vakua mavu, cikuma-kuma nga vavusoko na vantu muimbo va va luisa. Ku membo vantu va kele mu vuhutu vua kama. Vavengi ka va lilongesele cikuma, vunoni va singimikile Mbimbiliya.

Nja kele na civezikiso ca kuya muaya vindzango, mu ku hakuila ku zituka ci tua kele naco mu ku lemesa na ku viana ku lihaka mu via mavu. Ca kaniamesele lutsilielo luange ku mona ku simpa na lukakatela lu va muesele vanike va puile Vakaleho mu va va sekuile ku sikola omo lia ku viana kuimba muaso ua cifuti na vivundilo via ha visikola.

Vamuanetu va mu kamo ka cifuti ka va lukile mu ntsimbu ize nguavo Swazilandia, (lelo lino Eswatini), va kele na ku pinda na citanga ceka. Mua tsile Muangana Sobhuza ua mu civali, vantu vose mu cifuti va va sikile ku linga vimo vilika via cisemua mu ku linienga kutsa ca muangana. Vamala vose va pandele ku likongovola mu mitue, vampuevo co ku tehula vinkambu linga vi hihe. Vamuanetu va vianene ku linga vize vilika via likuatele na ku lemesa vakulu, ngeci va va luisile. Lukakatela luavo kuli Yehova, lua tu vuisile ndzolela ya kama. Tua lilongesele via vingi ku tuala ha lutsilielo, lukakatela na ntsintsa kuli vamuanetu va va zivale, kaha eci ca kaniamesele cikuma lutsilielo luetu.

Mu 1981 va nji hiluisile naua ku vutuhuilo vua mikanda, linga nji ka kuase ku cipanga ca ku tondesesa vati tu hasa ku pangesa vikomputador mu cipanga ca tuhula. Cifua ca ku tuhuilamo mikanda mu mavu ose ca kele na ku aluluka. Umo yala ua hele ku Mbetele limo likina lia ku tuhuisa mikanda linga tu eseke ku lipangesa vuana. Ngeci mu cihela ca makina 9 a tua kele na ku tuhuisa nauo mikanda, tua hingisilemo makina 5 a kama, a vuasi mu ku tuhula. Kaha Mbetele ya vuezeleko naua limo likina likuavo lia kama ku hiana aze 5. Ku tuhula mikanda ca putukile kuenda vuasi, havueni!

Ku pangesa vikoputador mu ku tuhula, ca tu kuasele ku nongonona vingila via viha via ku pangelamo mikanda na imo programa i va sana nguavo MEPS (Sistema Eletrônico de Editoração Multilíngue.) Tekinologia ya kolele vuasi tunde kuze ku lumakina lua laza lua tu lingisile ku tunda ku Canadá ku ya ku Afrika do Sul, ku neha ku aze makina a aha. (Isaya 60:17) Ku ntsimbu ize, mu vuuana vuetu tua ambatele vampuevo va cili va kuhia mu lutsilielo va puile vapioneiro. Nange na muanetu Bill kasi tua tualeleleho ku kala ha Mbetele, vunoni vamuanetu Ken na Dennis va putukile masoko na ku yoyela ku hiehi na Mbetele.

Vipanga ha Mbetele via putukile ku livuezelela. Mikanda yetu va putukile ku i langulula na ku i tuhula mu malimi a kele na ku livuezelela ku sua kumo, kaha na ku i tuma mu vifuti vieka. Ngeci mukemuo, kua tondekele cihela ceka ha ku tungila Mbetele ya kama. Vamuanetu va tungile Mbetele yeka ku cihela ca cili ca ku cihava ca Johannesburg, kaha va i kundikile ku 1987. Tua vuile ndzolela ya kama ku pua mutamba ua cize ku kola cose, kaha naua nomu lia ku pua umo ua vakuluntu va Mbetele ya ku Afrika do Sul mu miaka ya ingi.

Mu 2001, nja komokele cikuma mu va nji laniene ku ka pua umo ua vakuluntu va Mbetele ya ku Estados Unidos. Yetu vene tua puile va ku livanga, mu va tumbikile civunga caco. Vutuhu tua vuile vusiua vua ku seza vipanga vietu na vavusamba ku Afrika do Sul, vunoni tua vuile naua ndzolela ya ku putuka muono ua uha ku vusoko vua Mbetele ya ku Estados Unidos.

Vunoni naua tua lisosomuene ku seza vaniotomueno muomu tele va na kulupa. Ku Nova Iorgue kua puile ku laako cikuma kaha nga ca tu puililile ca cikalu ku va niunga. Ngeci vanyali yange 3, ni nguetu, vantsongo ya mukuetu va lihanene mu ku kuasa vaniotomueno ku muvila mu visinganieka na ku kambongo ka ku likuasa nako. Va handekele nguavo: “Etu ka tu hasa naua ku kovela mu cipanga ca ntsimbu yose, vunoni nga tu niunga vanana, kaha tu kuasa yeni vakuetu mu limo mu tualeleleho.” Tue ku va santsela cikuma ku kapandi kavo.

Evi visinganieka viaco, vikevio naua via muesele yaya na mpueyeni vaze va kala ku Toronto, Canadá mu ku niunga vanana muomu tele vatate va toka laza. Ha ntsimbu yaco tele ve ku niunga vanana mu miaka i tuvakana 20. Tua santselele cikuma ku cilemo na ngozi vi va muesele kuli vanana noho ha va tokelele, tele tu ci li tu va vaha ku Nova Iorque. Ca pua civezikiso ca kama, ku kala na vavusoko vaze va lihana mu ku alulula miono yavo, linga va hase ku lituika vimo viteli vize vie ku pua via vikalu vintsimbu vimo.

Mu imo miaka, cipanga cange ku Estados Unidos, ca puile ku vutuhuilo vua mikanda, kaha tekinologia i na livuezelela cikuma na ku asiua. Mu miaka ino, nja putuka ku pangela ku Seketa ya Tala via ku Landa-Landa. Ca pua ku vezika ca kama mu miaka 20 i na hiti ngeci, ku pua mutamba ua ino Mbetele ya kama ngecize. Ya kala na vakua Mbetele va ku pua 5.000, ku vuezako na vamuanetu ve ku iza mu ku tu kuasa va ku pua 2.000!

Miaka 60 ku nima, nga ka nja singaniekele nguange tangua nja ku kala kuno ku nji li. Mpueyange Laura ua pangela hamo nange mu miaka yose eyi na mutima ueni uose. Mua vusunga muono uetu ua tu tovala cikuma. Tua haka seho ya kama ku vipanga via ku liseza-seza vi tua tambula, vamuanetu va tua panga navo, hamo lika na vaze vose va tua uana ku viMbetele vi tua hita-hita. Mu ku linga nja tuvakana miaka 80 va nji tepulula ku vipanga, muomu kuli vamuanetu vavengi vanike kuli yange kaha va vutongue, va hasa ku vi puisamo.

Mukua visamo ua sonekele ngueni: “Ca vezika cifuti cize Njambi yaco Yehova.” (Visa. 33:12) Mezi aco a vusunga! Nje ku santsela cikuma mu ku pua mutamba ua ndzolela i va kala nayo vangamba va Yehova.