1, 2. (a) Vati matepeso a li na ku livuezelela ha mavu? (b) Vihula vika tu kumbulula mu cilongesa cino?

UMO NDOKAZI ua ku cikulo ca Europa ua handekele ngueni, “Fume ku vunike vuange nja kele lika na ku mona vuhenge. Ngeci nja vianene pulitika ya mu cifuti cetu, kaha nja putukile ku kuasa vakua ku luisa nguvulu. Mu miaka ya ingi nja puile lipangala lia umo mukua ku luisa nguvulu.” Umo muanetu ua ku cikulo ca Afrika ua lomboluele via mu lingisile ku lema luozi, ngueni: “Nja tsilielele ngecize muyati uetu ua hianene miyati yose hano ha mavu, kaha naua nja kovelele ku cimo cikota ca pulitika. Va tu longesele ku tsiha vitozi vetu na makunga, cipue vene vakua muyati uetu vaze va kele na ku kuasa cikota ceka ca pulitika.” Umo ndokazi ua kala mu cimo cifuti ca ha kati ka Europa, ua litavelele ngueni: “Nja puile mukua kahangu, kaha nja zindile uose mukua cifuti ceka ni mukua vulombelo vueka.”

² Lelo lino kasi kua kala vantu vavengi va kala na visinganieka ngeci muevi vi va kele navio laza ava vamuanetu vatatu. Ano matangua vantu vavengi ve ku linga luozi ni vene ku lua ndzita omo lia pulitika. Vantu ve ku muesa kahangu ni ku yandesa  vakua ku tunda mu vifuti vieka. Cili vene, ngue mu ya polofetele laza Mbimbiliya, ku matangua ano a ku kotokela vantu “ka ci tava ku va kanda.” (2 Timoteo 3:1, 3) Vati honi Vakua Kilistu va hasa ku tualelelaho ku likuata kumo, vutuhu vakua mavu va li na ku tualelelaho ku litepesa? Tu hasa ku lilongesa via vingi ku lungano lua Yesu. Ku ntsimbu ya kele hano ha mavu, vantu va kele na ku litepesa omo lia pulitika. Mu cilongesa cino tu ka kumbulula vihula vitatu: Omo lia vika Yesu ua vianene ku lihaka mu vivunga via pulitika? Vati Yesu ua muesele ngecize vantu va Njambi ka va pandele ku lihaka mu via pulitika? Kaha na vati Yesu ua tu longesele ngecize ka tua pandele ku pua vakua luozi?

3, 4. (a) Ku matangua a Yesu, vika va tondele cingi ca vaYundeya? (b) Vati visinganieka viaco via kovelele na muli vandongesi va Yesu?

³ Cingi ca vaYundeya va a kele na ku ambuluila Yesu, va tondele cikuma ku patuka ku ku sika ca Vakua Loma. Cimo civunga ca pulitika ca vaYundeya, ci va sanene nguavo vaZelote, ca sambeyele cikuma evi visinganieka mu vantu. Cingi ca vaZelote, ntuamena uavo ua puile umo mukua Ngalileya lizina lieni Yundasa, kaha neni ua yoyele ku ntsimbu ya Yesu. Yundasa ua puile mesiya ua visaki ua kele na ku hungumuna vantu vavengi. Josefu, umo mukua mizimbu ua vaYundeya, ua handekele ngueni Yundasa uaco ua kele na ku songangeya vantu va luise nguvulu ya Loma, kaha ua kele na ku sahula vose va tavele ku fueta lisimu kuli vakua Loma ngueni, “vakua liova.” Vunoni mu nima ya ntsimbu vakua Loma va hasele ku tsiha Yundasa. (Vilinga 5:37) Vamo vaZelote va putukile vene na ku linga luozi mu ku puisamo vizango viavo.

⁴ Cingi ca vaYundeya va kele na ku lavelela cikuma ku-iza ca Mesiya. Muomu va singaniekele nguavo Mesiya a ka va patula kuli vakua Loma na ku puisa lueka naua Isaleli cifuti ca ngolo ya kama. (Luka 2:38; 3:15) Vavengi va tsilielele nguavo Mesiya tangua a ka tumbika vuangana mu Isaleli, kaha mu vie ku lingikile, vaYundeya vose va kele mu vifuti vieka nga ve ku hilukile mu Isaleli. Ambe vene Yoano Mukua ku Mbatiza neni uehuile Yesu ngueni: ‘Yove vene uze u tua lavelela ngecize a Keza, ni tu lavelele ueka?’ (Mateo 11:2, 3) Halumo Yoano uehuile ngoco muomu ka kele na vusunga nga Yesu ikeye vene a ka patula vaYundeya ni ku keza ueka naua. Mu nima ya ntsimbu vandongesi vavali va liuanene na Yesu mu njila ya ku Emau, tele na sanguka. Navo va handekele nguavo va lavelele ngecize Yesu ikeye a patula Isaleli. (Tandenu Luka 24:21.) Kaha naua mu nima ya ntsimbu, vapostolo vehuile Yesu nguavo: ‘Muangana, u ka hiluisa vuangana mu Isaleli ku ntsimbu ino vene ni?’​—Vilinga 1:6.

5. (a) Omo lia vika Vakua Ngalileya va tondele Yesu a pue muangana uavo? (b) Vati Yesu ua sungamesele visinganieka viavo?

⁵ VaYundeya va singaniekele nguavo Mesiya a ka manusula visoti viavo. Ngeci vakua Ngalileya va tondele va puise Yesu muangana uavo. Muomu va singaniekele nguavo a ka pua muangana ua hiana vamiangana vose. Ikeye naua, ua kele na vungazi vua ku handeka, ua kanguisile vavezi, kaha ua hasele na ku lisa vakua ndzala. Tangua limo mua lisile vantu va ku pua 5.000, vantu va komokele cikuma. Vunoni Yesu ua nongonuene vutumbe vuavo. Mbimbiliya nguayo: “Ngoco vene omo Yesu ua tantekeyele ngue va hiangele  ku iza na ku mu kuata na ngolo, va mu puise Muangana uavo, ua sosolokele naua ku muncinda kua lika lieni.” (Yoano 6:10-15) Lia mukuavo, mu va lingile vantu ngue va na tulu mutima kamandende, Yesu ua va lomboluelele ngueni kezile mu ku va kuasa ku visoti via ku ntsitu, vunoni mu ku va longesa via Vuangana vua Njambi. Ngueni: ‘Kati mu pangele via-ku-lia vize vie ku nonga, vunoni via-ku-lia vize vi ka tualelelaho ku miaka ya ya-ye.’​—Yoano 6:25-27.

6. Vati Yesu ua muesele ngecize ka tondele ku pua mukua pulitika ha mavu? (Talenu cikupulo ca ku vuputukilo.)

⁶ Mu kua lisupile ntsimbu ya indende linga va mu tsihe, Yesu ua nongonuene ngecize vandongesi veni va singaniekele nguavo a ka pua muangana mu Yelusalema. Yesu ua va telele cisimo ca vimina (vimbongo via olu) linga a va kuase ku ivuisisa ngecize ka ka pu muangana mu Yelusalema. Cisimo caco ca puile ca umo “muangana” ni nguetu Yesu, uze ua pandele ku ya vungendzi mu ntunda ya laha. (Luka 19:11-13, 15) Kaha Yesu ua lekele naua Muangana ua Loma Pilato ngecize ka lihakele mu via pulitika ya mavu. Pilato uehuile Yesu ngueni: “Ove u Muangana ua vaYundeya, ni?” (Yoano 18:33) Pilato uehuile ngoco muomu halumo ua kele na liova ngueni Yesu a songangeya vantu va alulukile nguvulu ya Loma. Vunoni Yesu ua mu kumbuluile ngueni: “Vuangana vuange kati vua hano ha mavu.” (Yoano 18:36) Yesu ua vianene ku lihaka mu pulitika, muomu ua tantekeyele ngecize a ka pua Muangana muilu. Ua handekele ngueni cipanga ceni ha mavu ca puile ku ‘ambulula vukaleho vua vusunga.’​—Tandenu Yoano 18:37.

7. Omo lia vika ci hasa ku pua ca cikalu ku viana ku lihaka mu via pulitika, ambe mu mutima uetu lika?

⁷ Yesu ua tantekeyele cipanga ca kele naco. Netu nga tu ivuisisa cipanga ci va tu hana, tu ka viana ku lihaka mu via pulitika, ambe mu mutima uetu lika. Vunoni vintsimbu vimo kati ca casi. Umo kaniungi ua ku zinguluka ngueni vantu va ku cihela ceni va li na ku ila  honi mueka. Va lema cikuma cifuti cavo kaha ve ku singanieka nguavo nga mukua cifuti cavo mpundu a va sika kaha miono yavo i ya ku lutue. Ua vuezeleko ngueni: “Vunoni ce ku vuisa ndzolela ku mona ngecize vamuanetu va likuata kumo mu ku tuala mana ku ku ambulula muzimbu ua Vuangana. Va lavelela Njambi a ku manusule vuhenge vuose na visoti vikuavo viose.”

8. Ku matangua a Yesu, vaYundeya va kele na ku hita mu vuhenge vuka?

⁸ Vantu mu ve ku mona ku livuezelela ca vuhenge, ve ku lihaka cikuma mu pulitika, nguavo halumo i tepululako vimo. Ku matangua a Yesu, cimpande ca ku fueta lisimu ca lingisile vavengi ku lihaka mu pulitika. Vikevio via lingisile Yundasa Mukua Ngalileya ku alulukila nguvulu ya Loma muomu ya kele na ku sonekesa vantu linga va va kakateye ku fueta lisimu. Kua kele masimu a ku liseza-seza a engi a va pandele ku fueta vantu, lisimu lia vupite, lia mehia, na lia vindzivo. Kaha naua vakua ku tambula lisimu liaco va puile vakua lizangamena, eci ca vuezelele cikuma ku citanga caco. Vintsimbu vimo va kele na ku fueta vamo vakua nguvulu linga va va hake ha cipanga ca ku tambula lisimu, kaha mu va kovelaho, va zangamene vantu. Vikevio via lingisile Sangeo, mukuluntu ua vakua ku tambula lisimu mu Yeliko, ku pua mpite.​—Luka 19:2, 8.

9, 10. (a) Vati vitozi va Yesu va setekele ku mu kovelesa mu via pulitika? (b) Vika tu lilongesa ku cikumbululo ca Yesu? (Talenu cikupulo ca ku vuputukilo.)

⁹ Vitozi va Yesu va setekele ku mu hakamo neni mu cimpande ca ku fueta lisimu. Va mu ihuile nga citava va pue na ku fueta lisimu li va kakateyele ku nkala kaYundeya uose. (Tandenu Mateo 22:16-18.) VaYundeya mueka va zindile lisimu liaco, muomu lia va vuluisile ngecize kasi va puile vandungo va Loma. Vaze vakua ku hakuila pulitika ya Helonde, va singaniekele nguavo nga Yesu a va vindika ku fueta lisimu, kaha va ka mu vangeya ku pua citozi ca nguvulu ya Loma. Vunoni nga a va tavesa, kaha vantu va ka likela ku mu kava. Vati ua lingile Yesu?

¹⁰ Yesu ua muesele mana muomu ka tavele ku lihaka mu cimpande caco. Ua kumbuluile lika ngueni: “Ngoco vene mu hienu Sezale viuma via Sezale; na Njambi viuma via Njambi.” (Mateo 22:21) Vutuhu Yesu ua tantekeyele ngecize vakua ku tambula lisimu va puile vakua lizangamena, ka tualeleko mana. Vunoni ua tualele mana ku cuma ci ka manusula visoti viose via vantu, Vuangana vua Njambi. Olu lua pua lungano lua kama lua tu sila Yesu. Netu ka tua pandele ku lihaka na kumo ku cikota ca pulitika cahi, ambe cikota caco ci soloka ngue ce ku linga via cili ku hiana vikuavo. Vakua Kilistu ve ku tuala mana ku Vuangana vua Njambi na ku vize vie ku hangula Njambi ku pua via cili. Ngeci mukemuo, ka tua pandele ku lihaka mu vimpande via vuhenge vue ku hita ha mavu ni ku vu paya, houe.​—Mateo 6:33.

11. Vati tu hasa ku kuasa vakuetu va uane vuoloke vua vusunga?

¹¹ Cingi ca Vakaleho va Yehova va hasa ku litundisa visinganieka viose via pulitika mu mitima. Ca ku muenako, umo ndokazi ku Grã-Bretanha tele kanda a lilongese vusunga, ua lilongesele Sociologia ku sikola ya kama, kaha eci ca mu lingisile ku lema ku simutuila cikuma via pulitika. Kaha ua handekele ngueni: “Nja tondele ku luila mpoko yetu vazivale muomu va tu yandesa cikuma. Vutuhu nja kele na ku vula vimpande, mu nima yaco kasi  nja vuile ku pihia ku mutima. Ka nja nongonuene ngecize linga kahangu ka hue ha mavu, noho ku tundisa visinganieka viaco mu mitima ya vantu. Kaha mu nja putukile ku lilongesa Mbimbiliya nja muene ngecize nkuma nja pande ku putukila vene mu mutima uange.” Kaha ndokazi ua cindele ikeye ua mu kuasele ku alulula mutima. Ua vuezeleko naua ngueni: “Hano honi nja pua pioneiro ua ntsimbu yose mu cikungulukilo ca lilimi lia tuveveve, kaha nje ku lilongesa honi ku ambuluila vantu va vifua viose.”

12. Ku “cimbaluila” cika Yesu ua mamuine vandongesi veni?

¹² Ku ntsimbu ya Yesu, vakuluntu va malombelo va kele na ku lihaka mu via pulitika. Ca ku muenako, livulu Muono ua Tangua na Tangua mu Palestina ku Ntsimbu ya Kilistu (Daily Life in Palestine at the Time of Crist) ngualio vaYundeya va litepele mu vivunga via malombelo, via lifuile vene na vikota via pulitika. Ngeci Yesu ua mamuine vandongesi veni ngueni: “Zangamenu, liniungienu ku cimbaluila ca vaFaliseo na cimbaluila ca Helonde.” (Mako 8:15) Mu ku tumbula Helonde, halumo ua kele na ku handeka via vakua ku hakuila cikota ca Helonde. Civunga cikuavo ca tumbuile, ca puile vaFaliseo, vaze va tondele vaYundeya va patuke ku nguvulu ya Loma. Livulu lia Mateo lia muesa naua ngecize Yesu ua mamuine vandongesi veni kuli vaSanduseo. VaSanduseo vakevo va tondele Loma i tualeleleho ku sika muomu ya kele na ku va haka ha vihela via vukama. Yesu ua mamuine vandongesi veni va liniunge ku “cimbaluila,” ni nguetu vilongesa vievi vivunga vitatu. (Mateo 16:6, 12) Kaha ca seho ku tantekeya ngecize Yesu ua hanene eci cimamuna mu nima ya vantu ku seteka ku mu puisa muangana.

13, 14. (a) Vati vimpande via pulitika na malombelo vie ku koka mbuanja na vuhenge? (b) Vika ca puila vuhenge ku linga luozi, ambe nga va tu muesa vuhenge? (Talenu cikupulo ca ku vuputukilo.)

¹³ Nga vulombelo vu likovelesa mu pulitika, vintsimbu via vingi ce ku koka mbuanja. Yesu ua longesele vandongesi veni ku litundisa mu vutuntu mu via pulitika. Eci naco ca lingisile vamo vasasendote va kama na vaFaliseo ku tonda ku tsiha Yesu. Muomu va kele na liova nguavo vantu va putuka ku mu halakana kaha va likela ku va kava. Nga vantu va kava Yesu, kaha vakevo va ka zimbalesa vukama vuavo mu vulombelo na mu pulitika. Va handekele nguavo: “Nga tu mu eca ngoco ngecize, vose va ka mu tsiliela: kaha vaLoma va keza, va ka tu punda muhela uetu, na muyati uetu.” (Yoano 11:48) Ngeci sasendote ua kama Kayafase ua lingile vutumbe vua ku tsiha Yesu.​—Yoano 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kayafase ua lavelele ku toke, ngeci ua tumine masualale va kuate Yesu. Vunoni Yesu ua tantekeyele vutumbe vuaco. Ngeci ua lekele vandongesi veni va ambate imo mikuale. Mikuale ivali ya puilemo mu ku va longesa cuma ca kama mu muono. (Luka 22:36-38) Kaha tangua liaco vene ku vutsiki,  civunga cezile mu ku kuata Yesu, vunoni Petulu ua nienguele cikuma omo lia vuhenge vuaco ngeci ua somuene mukuale na ku piangula lituitui lia umo uavo. (Yoano 18:10) Vunoni Yesu ua lekele Petulu ngueni: “Somekamo naua mukuale uove mu cikanda [cindalo] cauo: muomu vose va kuata mukuale va ka nonga na mukuale.” (Mateo 26:52, 53) Cilongesa cika ca seho ya kama Yesu ua longesele vandongesi veni? Ngueni ka va pandele ku lihaka mu via mavu. Vikevio via vundilile Yesu vimo viola ku nima ku vutsiki vuze vene. (Tandenu Yoano 17:16.) Njambi ikeye lika ali na mpoko ya ku luisa vuhenge.

15, 16. (a) Vati Lizi lia Njambi lia kuasa vamo vakua Kilistu ku litenga ku luozi? (b) Ku litepa cika ue ku mona Yehova nga a tala ha mavu?

¹⁵ Vikevio via lilongesele uze ndokazi ua ku cikulo ca Europa. Ngueni: “Nja mono honi ngecize luozi ka lue ku manusula vuhenge. Muomu vaze ve ku tonda vuoloke mu ku linga luozi, cingi cavo ve ku-tsa. Kaha vakuavo ve ku tundisaho ku yoya na nkulundundu ku mutima. Nja vuile ndzolela ya kama mu ku lilongesa mu Mbimbiliya ngecize Njambi ikeye lika a hasa ku neha vuoloke vua vusunga ha mavu. Ukeuo muzimbu u nje ku ambulula honi mu miaka 25.” Muanetu ua ku cikulo ca Afrika ua mbilile likunga lieni na ku kala honi na “mukuale ua Sipilitu” ni nguetu Lizi lia Njambi. (Efeso 6:17) Vuovuno ue ku ambulula muzimbu ua ciyulo ku vantu va vifua viose, ke ku tala ku muyati. Kaha uze ndokazi ua mu kati ka Europa, mu nima ya ku pua Mukaleho ua Yehova, ua sombokele kuli muanetu ua ku muyati ua zindile. Vose ava vamuanetu vatatu va aluluile miono yavo mu cifua eci muomu va tonda ku lifua na Kilistu.

¹⁶ Ca pua ca seho ku alulula muono uetu mu cifua eci! Mbimbiliya nguayo vantu va pua ngue mema a kalunga eku lua ntsimbu yose kaha ka eku vata. (Isaya 17:12; 57:20, 21; Ku-Solola 13:1) Pulitika ye ku sangumuna vutenu vua vantu, ku va tepa, na ku koka luozi. Vunoni etu tu vakua ciyulo kaha tua likuata kumo. Yehova mue ku tala matepeso a kala ha kati ka vakua mavu, mua vusunga ue ku viukilila cikuma ha ku mona ku likata ca vantu veni.​—Tandenu Zefania 3:17.

17. (a) Mu vinjila vika vitatu tu hasa ku sambeyelamo ku likata cetu? (b) Vika tu ka lilongesa mu cilongesa ci na hatako?

¹⁷ Mu cilongesa cino, tu na lilongesa ngecize tu hasa ku sambeya ku likata cetu mu vinjila vitatu: (1) Tua tsiliela ngecize Vuangana vua Njambi vu ka sungamesa vuhenge vuose, (2) ka tue ku lihaka mu via pulitika kaha (3) tue ku viana ku linga luozi. Vunoni cuma cikuavo ci hasa ku haka mu vusonde ku likata cetu ca pua kahangu. Mu cilongesa ci na hatako, tu ka tantekeya vati tu hasa ku vula kahangu ngue mu va lingile Vakua Kilistu va ku livanga.