MU tantekeya ku tanda ciHevelu ca mu Mbimbiliya ni? Halumo kuahi. Citava halumo kanda mu ci mone na Mbimbiliya ya ciHevelu. Vunoni mu hasa ku vueza cilemo cenu ku Mbimbiliya yenu nga mu tantekeya via umo mulongisi ua ku sekulu 16, Elias Hutter na viMbimbiliya vivali via ciHevelu via tuhuile.

Elias Hutter ua semukile mu 1553 mu Görlitz, imo mbonge ya indende ya ku Alemanha, ya kala ku hiehi na ngamba ya Polónia na República Cheka. Elias ua lilongesele amo malimi a ku Asia ku Sikola ya kama ya Luterana ku Jena. Mua puisile lika miaka 24, va mu hanguile ku pua mulongesi ua kama ua lilimi lia ciHevelu ku Leipzig. Mu ku pua mukua ku sungamesa vilongesa, ua sokoluele sikola mu Nuremberg kua hasele ku longesa ciHevelu, ciNgelengu, ciLatin na ciAlemanha mu miaka iuana. Ku ntsimbu ize ka kua kele sikola ikuavo ya hasele ku lingamo.

Mu 1587, Hutter ua tuhuile mutamba ua Mbimbiliya u va tumbula nguavo Testamentu ya Laza mu ciHevelu. Mbimbiliya yaco va i lukile nguavo Derekh ha-Kodesh, lia ku tundisa ku Isaya 35:8 kaha lia lomboloka “Njila ya ku Lela.” Ku vuaha ca masona aco ca lingisile vantu ku handeka nguavo “cifua cayo cose ca muesa ku viuka ca Mbimbiliya yaco.” Vunoni via lingisile eyi Mbimbiliya ku pua ya seho cikuma via puile cifua ci ya kuaselelemo vandongisi ku lilongesa lilimi lia ciHevelu.

Linga mu ivuisise seho ya Mbimbiliya ya Hutter, singaniekenu ha vitanga vivali vi va kele navio vakua ku lilongesa omo va setekele ku tanda Mbimbiliya mu ciHevelu. Ca katete, masona a puile a akalu kaha a ku soneka mu cifua ceka, ca mu civali, masona a va tokeka ku lutue na ku nima ya mezi a lingisile mezi ku pua a akalu ku a nongonona. Ca ku muenako, tu hilulenu ha lizi lia ciHevelu נפשׁ (mu masona etu lia pua néfesh) kaha lia lomboloka “muono.” Ku Ezekiele 18:4 lizi liaco lia putuka na masona ה (ha), a lomboloka “umo,” ngeci lia panga lizi lia mutuntu הנפשׁ (han·néfesh), ni nguetu “[umo] muono.” Nga muntu ka vi tantekeya vuino, a hasa ku singanieka ngueni lizi (han·néfesh), lia litepa na lizi נפשׁ (néfesh), nkuma houe.

Linga a kuase vandongesi veni, Hutter ua kele na ku tuhula mikanda mu cifua cimo ca ku komouesa. Ua tuhuile amo mezi a ku sula, akuavo a ku hulula.  Ua tuhuile lizi mpundu mu masona a ku sula. Kaha masona a ku vueza ku nima na ku lutue ua tuhuile a ku hulula. Aa mana a kuasele vandongisi ku tantekeya lizi mpundu lia ciHevelu, kaha eci ca va kuasele ku lilongesa lilimi liaco. Tradução do Novo Mundo da Escrituras Sagradas​—Com Referências nayo ya pangesa aa mana aco ku matota. * Lizi mpundu va li lavesa, vunoni mezi a ku vuezako kuahi. Mezi a va na hitisa muvuva ha vifikula vi li helu via muesa cifua ca masona a pangesele Hutter mu Mbimbiliya yeni ya ciHevelu ku Ezekiele 18:4, kaha na masona a ya pangesa Mbimbiliya ya Tradução do Novo Mundo​—Com Referências ha litota.

Hutter ua tuhuile naua mutamba ukuavo ua Mbimbiliya u va luka nguavo Testamentu ya Iha, mu malimi 12. Mbimbiliya yaco va i tuhuile mu 1599 ku Nuremberg kaha va luka nguavo Poliglota de Nuremberg. Hutter ua tondele ku tuhula naua Visoneka via ciNgelengu via Vakua Kilistu mu ciHevelu. Vunoni ua handekele ngueni cipue nga ue ku “fuetele vupite vua vuingi cikuma” mu ku i tonda kasi nga ka i uanene. * Ngeci ua putukile ku i langulula ikeye ivene ku tundisa mu ciNgelengu ku tuala mu ciHevelu. Ua hakele ku mukulo vipanga vieni viose, ngeci ua hasele ku manusula ize Mbimbiliya mu muaka umo lika!

Vati ya fuile Mbimbiliya ya Visoneka via ciNgelengu mu ciHevelu ya tuhuile Hutter? Umo mukua ku lilongesa ua ku tsimana mu sekulu 19, Franz Delitzsch, ua sonekele ngueni: “Mbimbiliya yeni ya mu ciHevelu ya muesa ngecize uevuisisile vuino ciHevelu. Ca cikalu ku uana muntu ueka ha kati ka Vakua Kilistu uevuisisile ciHevelu ngeci mueni. Kaha Mbimbiliya yeni kasi ya kala na seho ku tandamo, muomu ku laza ikeye mpundu ua hasele nkala lizi ngue mu lia pande.”

Hutter ka puile mpite omo lia cipanga ceni ca ku langulula; ci moneka ngue vantu ka va landele cikuma viMbimbiliya vieni. Vunoni vipanga via lingile via kala na seho ya kama kaha vi na kuasa vantu mu miaka ya yingi. Ca ku muenako, Testamentu ya Iha ya ciHevelu ya tuhuile, va i hitulukile na ku i tuhula lueka mu 1661 kuli William Robertson kaha naua kuli Richard Caddick mu 1798. Mua languluile ku tundisa mu ciNgelengu ca laza, Hutter ua languluile vuino mazina Kyʹri·os (Muangana) na The·osʹ (Njambi) ngueni “Yehova” (יהוה, JHVH) haze ha kele mezi a ku Visoneka via ciHevelu ni haze ha muene ngueni va na tumbula Yehova. Evi via pua via seho ya kama, muomu vutuhu viMbimbiliya via vingi via Testamentu ya Iha ka via pangesele lizina lia Njambi mpundu, Mbimbiliya ya Hutter ya lipangesa, eci ca vueza ku vusunga vua pande ku lingisa ku hiluisa lizina lia Njambi mu Visoneka via ciNgelengu via Vakua Kilistu.

Nkala litangua li mu ka mona lizina lia Njambi, Yehova, mu Visoneka via ciNgelengu via Vakua Kilistu, kati mu ka suve Elias Hutter na viMbimbiliya vieni via ciHevelu via ku komouesa.