Nga tu tanda muzimbu ua ku tanga ca viuma ku Njenisisi, tu ka uanako ngecize Njambi ua lekele yala ua katete Andama ngueni: “Ku miti yose ya muihia u hasa ku lia ngoco: vunoni ku muti ua ku tantekeyela nevi via viuka nevi via vipi, kati u ka lieko: muomu ku litangua olio omo u ka liako u ka tsa cili vene.” (Njenisisi 2:16, 17) Aa mezi a muesa mpundu ngecize nga Andama uononokele lisiko lia Njambi nga ka tsile, vunoni nga ua tualeleleho ku yoyela mu citungu ca Endene.

Andama tele nga ua hanguile ku ononoka na ku yoya miaka yose, vunoni ua sembuluile lisiko lia Njambi na ku lia ku vusuka vu va mu vindikile, omo mpueyeni Eva ua mu hanenevuo. (Njenisisi 3:1-6) Visoti viezile mu lisino lia Andama kasi vie ku tu yandesa na lelo lino. Kapostolo Paulu ua vi lomboluele ngueni: “Ngoco vene ngue hali yala umo lika, vupi vua kovelele hano ha mavu, na ku-tsa ha vupi; kaha ngecize ku-tsa ci na hete ku vantu vose muomu vose va na lingi vupi.” (Loma 5:12) Mua vusunga ou “yala umo lika” ikeye Andama. Ambaco vupi vua puile vuka? Kaha omo lia vika vua kokelele vantu ku ku-tsa?

Via lingile Andama​—ni nguetu ku muesa lisino ku lisiko lia Njambi​—vikevio vupi. (1 Yoano 3:4) Kaha fueto ya vupi ya pua ku-tsa, ngue mua lekele Njambi kuli Andama. Nga Andama na mbuto yeni ve ku ononokele lisiko lia Njambi, nga ka va lingile vupi kaha nga ka va makelele ku-tsa. Muomu Njambi ka tangele vantu linga va tse vunoni linga va yoye​—cipue miaka yose.

 Ngue mu ya handeka Mbimbiliya “ku-tsa ci na hete ku vantu vose.” Ngeci na umo a hasa ku linga vimpata uahi. Vuno ku li umo mutamba ua muvila ua muntu ue ku tualelelaho ku yoya mu nima ya ku tsa ni? Va vengi nguavo, eyo, kaha lizina lia mutamba uaco likelio muono. Vunoni ku handeka ngoco ca pua ku vangeya Njambi nguetu uongele Andama. Vati omuo? Muomu nga umo mutamba uetu ue ku tualelelaho ku yoya mu nima ya ku tsa, kaha ku-tsa ka ca puile fueto ya vupi ngue mua handekele Njambi. Vunoni Mbimbiliya nguayo: “Njambi ka li ku hasa ku handeka makuli.” (VaHevelu 6:18) Mua vusunga, Satana ikeye ua handekele makuli mua lekele Eva ngueni: “Ka mu ka tsa cili vene.”​—Njenisisi 3:4.

Evi vi katula cihula eci, Nga cilongesa ca muono ka ue ku tsa ca pua ca makuli, kaha vika mpundu vie ku soloka ha muntu nga a tsa?

Muzimbu ua ku tanga ca viuma ua ku Njenisisi ua handeka nguauo: “Kaha Yehova Njambi ua mungile muntu na mpumputa ya livu, kaha ua huiminine mu mazulu eni muku ua muono; kaha muntu ua himpukile mukua muono.” Lizi “mukua muono” va li langulula ku lizi lia ciHevelu néfesh, kaha lia lomboloka “mukua ku huima.”​—Njenisisi 2:7.

Ngeci mukemuo Mbimbiliya ya muesa mpundu ngecize vantu ka va va tangele na muono ka ue ku tsa. Vunoni muntu ikeye mpundu ua pua “mukua muono.” Ngeci mukemuo mu hasa ku tanda Mbimbiliya ya mutuntu, ka mu ka uanamo lizi “muono ka ue ku tsa.”

Nga Mbimbiliya ka ya longesele ngecize vantu va kala na muono ka ue ku tsa, kulihi vakua malombelo a engi va tundisa cilongesa caco? Cikumbululo tu ci uana nga tu hilula via ku Ingito ya laza.

Umo kaNgelengu mukua ku soneka mizimbu ua lizina Heródoto, ua ku sekulu 5 T.K.K.E., ua handekele ngueni vakua Ingito vakevo “va putukile cilongesa ca muono ka ue ku tsa.” Kaha Vakua Mbambilone ya laza navo va tavele cilongesa caco. Omo Alesandele ua Kama ua vulile vifuti via ha kati ka Afrika, Asia na Europa, mu 332 T.K.K.E., vakua filosofiya ya ciNgelengu va sambeyele eci cilongesa, ngeci mu ntsimbu ya indende ca lisanduokele mu Vuangana vua Ngelesia vuose.

Mu sekulu ya ku livanga, amo malombelo avali a tsimanene cikuma, vaEsene na vaFaliseo, va longesele nguavo muono ue ku ovoka mu nima ya ku tsa ca muvila. Encyclopédia Judaica nguayo: “VaYundeya va putukile ku tava cilongesa ca muono ka ue ku tsa mu va putukile ku yoya na vaNgelengu, cikumakuma ku hitila mu filosofiya ya Platão.” Kaha Josefo, umo kaYundeya mukua ku soneka mizimbu ua ku sekulu ya ku livanga, ua kundikile eci cilongesa, kati ku Mbimbiliya vunoni “ku lutsilielo lua vamo vana va vaNgelengu.” Kaha kuli ikeye mizimbu yaco va i kunguluile kuli vakua visimo via ngoco.

Kaha omo cisemua ca vaNgelengu ca tualeleleho ku lisanduoka, Vakua Kilistu va makuli navo va tavele eci cilongesa ca vakua mavu. Mukua ku soneka mizimbu ua lizina Jona Lendering, ua handekele ngueni, “Cilongesa ca Platão ca muesele ngecize vimbembesi via kele ku cihela ca cili vunoni via kala honi ha mavu a vuhenge, ca asiuisile ku pandakana vilongesa via Platão na via Vakua Kilistu.” Ngeci cilongesa caco va ci tavele ku kovela mu vitembele via “Vakua Kilistu” na ku ci puisa ca seho ya kama cikuma.

Ku sekulu ya ku livanga, kapostolo Paulu ua mamuine ngueni: “Ku zintsimbu zia ku kotokela, vamosi va ka tanguka ku ku-tsiliela, na ku halakana ku vimbembesi via ku sevuisa na ku zimpande zia vandemone.” (1 Timoteo 4:1) Aa mezi ali na ku lipuisamo mpundu! Cilongesa ca muono ka ue ku tsa ca pua cimo ca “zimpande zia vandemone.” Ka ca tundile mu Mbimbiliya, vunoni ca tunda ku malombelo a laza a vakua mavu na ku vifilosofiya.

Ce ku tu vuisa ndzolela ku tanda mezi a Yesu, a handekele ngueni: “Mu ka tantekeya vusunga na vusunga vu ka mi patula.” (Yoano 8:32) Mu ku tantekeya mpundu vusunga vua mu Mbimbiliya, tue ku patuka ku vilongesa na vilinga vie ku sahula Njambi vi ve ku sambeya vakua malombelo a engi hano ha mavu. Cikuavo naua, vusunga vua mu Lizi lia Njambi vue ku tu patula ku visemua na vizila vi va tsiliela vantu ku tuala ha ku-tsa.​—Talenu cikasa “ Vatsi va Kala Kulihi?”

Sakatanga uetu ka tondele vantu va yoye lika miaka 70 ni 80 ha mavu, kaha va ka yoye miaka yose ku cihela ceka houe. Vutumbe vueni tunde ha katete, vua pua vantu va yoye miaka yose hano vene ha mavu mu ku pua vana veni va ku ononoka. Ovu vutumbe vua kama ngeci, vua pua cifua ca mueselamo Njambi cilemo ku vantu, kaha na umo uahi a hasa ku vu vindika. (Malakiya 3:6) Ngeci mu ku tu hana vusunga vua lulavelelo luaco, mukua visamo va mu huiminina ku handeka ngueni: “Vakua vuviuke va ka suana cifuti, kaha va ka kalamo ku miaka na miaka ya ya-ye.”​—Visamo 37:29.