MBIMBILIYA KA YA PUILE LIVULU LIA SIENSIA, VUNONI YA HANDEKELE VIA SIENSIA VIHITA VIA MIAKA KU NIMA TELE VANTU KANDA VA VI TANTEKEYE. TU CI TALENU VIMO VIMUESO.

Vuno mavu na melu a kele na vuputukilo ni?

Vakua siensia va tsimana va kele na ku kumbulula ha toma nguavo houe. Vunoni lelo lino ve ku tava nguavo cili vene melu na mavu via kele na vuputukilo. Mbimbiliya ya muesa laza ovu vusunga vuaco.​—Njenisisi 1:1.

Vati a fua mavu?

Ku laza, cingi ca vantu va kele na ku singanieka nguavo mavu a pua a ku lipasa. Ku sekulu ya mu citanu T.K.K.E., vakua siensia va vaNgelengu va handekele nguavo mavu a puile a muvundungulu. Vunoni ntsimbu tele kanda va ci hete ha ku tantekeya ovu vusunga—mu sekulu 8 T.K.K.E.​—mukua ku soneka Mbimbiliya ua lizina Isaya ua handekele via “muzingulule ua mavu,” mu ku tumbula cifua cao.​—Isaya 40:22.

Vuno melu nao a hasa ku vola ni?

Mukua siensia ua kaNgelengu Aristóteles, uze ua yoyelele ku sekulu ya mu ciuana T.K.K.E., ua kele na ku longesa ngueni ku vola ca viuma ce ku lingika lika ha mavu, vunoni melu na viuma via kalamo ka vie ku aluluka cipue ku vola. Vantu va tsilielele mu cilongesa caco miaka ya yingi. Vunoni mu sekulu 19, vakua siensia va tumbikile cilongesa ci ve ku sana nguavo Entropia. Cilongesa caco ca muesa ngecize viuma viose vi hasa ku vola, cipue via muilu ni via ha mavu. Umo ua vakua ku siensia va sambeyele eci cilongesa ua puile Lord Kelvin. Vunoni ua muene vi ya handeka Mbimbiliya ku tuala ha melu na mavu nguayo: “Akeo ose a ka kula ngue vuzalo.” (Visamo 102:25, 26) Kelvin ua tsilielele vi ya muesa Mbimbiliya nguayo Njambi a hasa ku niunga viuma via tanga linga kati vi vole.​—Ekelesiaste 1:4.

Vika vie ku kuatesa viuma via kala ha vukambuila ngeci mua mavu ano etu?

Aristóteles, ua longesele ngueni viose via kala ha vukambuila via kele mu kati ka cuma ca ku livundungula, kaha viose via litokakana ku cimo na cikuavo, kaha naua ngueni mavu a kele mu kati ka viuma vikuavo. Ku sekulu 18 T.K.N., vakua siensia va hetele ha ku tava nguavo vintangantanga na viuma vikuavo via muilu via kele vene helu lia ngoco. Vunoni nga tu tanda mu livulu lia Yombi, lize lia ku sekulu 15 T.K.K.E., tu ka monamo ngecize Sakatanga “a sukika mavu na hamo hahi.”​—Yombi 26:7.

MBIMBILIYA KA YA PUILE LIVULU LIA HANDEKA VIA KU SAKA, VUNONI LIA KALA NA VIMO VITUME VIA HIANA SEHO KU TUALA HA CIHINDU.

Ku tuala vavezi kua lika liavo.

Masiko a Mosesa a sikile ngecize vaze va kele na mavezi a mbumba va pandele ku va tuala kua lika liavo. Va ndotolo va putukile ku pangesa eci citume ha kati ka miaka 500 ku tuala 1500, citume cize ce ku kuasa cikuma na lelo lino.​—Levitiku, tupitulu 13 na 14.

Ku tana ku mavoko mu nima ya ku kuata civimbi.

Na ku ku hua ca sekulu 19, vakua ku saka va kele na ku kuata vivimbi kaha ku tundoho na ku saka naua vantu—ca ku hona ku tana ku mavoko. Ku lingamo ca kele na ku koka ku-tsa ca va vengi. Vunoni, Masiko a Mosesa a sikile laza nguao muntu uose ua kuatele ku civimbi ua lizualesele. A lekesele naua ngecize va pandele ku pangesa mema mu ku lisambuesa ku cizilika caco. Mua vusunga evi vizilika via kuasele cikuma ku cihindu.—Numelu 19:11, 19.

Ku mbila mazilo ku laako.

Muaka ku muaka, kue ku tsa vanike va ku tuvakana vihita vitanu via makulukazi omo lia mavezi a ku pulukala, cikumakuma omo lia ku hona ku kala ku laako na vihambuka via vantu. Masiko a Mosesa a muesele ngecize vihambuka via vantu va pandele ku vi sikila na livu, ngeci via kele ku laako na vindzivo via vantu.—Ndeutelonomi 23:13.

Ntsimbu ya ku tuala muntu ku mukanda ni ku vamba.

Masiko a Njambi nguao nkala muana ua yala va pandele ku mu tuala ku mukanda ni ku vamba mu litangua lia mu citanu na atatu. (Levitiku 12:3) Maninga e ku panga vuino mu muvila ua kakeke cikumakuma mu simano ya ku putukila ya muono ueni. Ku laza, ntsimbu tele vihemba via cili via ku sakelamo vantu kanda vi ci kaleko, ku hitisamo simano linga va tuale muntu ku mukanda ca puile ca cili muomu ca niungile miono ya va vengi.

Ku likata ca kala ha kati ka cihindu ca mu visinganieka na cihindu ca ku muvila.

Vakua ku tondesesa via cihindu na vakua ku lilongesavio nguavo ku kala na vifua via cili ngeci mua ku viukilila, ku lavelela, kaha na cizango ca ku ecela vaze ve ku tu vulumuina, vie ku kuasako mumo ku cihindu. Mbimbiliya nguayo: “Mutima ua ku santsuka ukeuo cihemba ca ku viuka; vunoni cimbembesi ca ku vatuka ci umisa vitsiha.”​—Visimo 17:22.