AA MEZI a laza a handekele Muangana ua mana Solomone, a muesa mu vusunga cifua ci ve ku livuilamo vantu ku tuala ha ku-tsa. Fumeko, vantu va kala na cizango ca kama ca ku yoya ntsimbu ya laha. Mu ku linga vantu ka ve ku hasa ku vula ku-tsa kaha naua muono ua uihi cikuma, ve ku lengeya mua ku yoyela miaka ya yingi. Mua vusunga, kua kala mizimbu na visimo via vingi, via handeka ha vantu ve ku tonda lihungu lia ku lahesa muono.

Ca ku muenako, Gilgamesh ua puile muangana ua ku Suméria. Vantu ve ku ta mizimbu ya yingi ku tuala ha muono ueni. Umo ua mizimbu yaco nguauo, Gilgamesh, ua handekele ngueni ua ile vumo vungendzi vua vusonde vua kama mu ku tonda lihungu lia ku vula ku-tsa. Vunoni ka hasele ku uana lihungu liaco.

Ku sekulu ya mu 4 T.K.K.E., vamo vakua siensia va ku China va shingasanene umo musozi u va lukile nguavo vihemba via muono (elixir), u va tsilielele nguavo u hasa ku lingisa muntu ku yoya miaka yose. Musozi uaco va u pangele mu ku pandakana mercúrio na arsénio. Vunoni nguavo musozi uaco ua lile vamiangana vavengi va mu China. Kaha naua tunde mu miaka ua 500 T.K.N ku tuala 1.500 T.K.N, vamo vakua siensia va ku Europa va setekele ku tua Olu na ku i puisa via-ku-lia, muomu va tsilielele nguavo mu ku linga olu ka citava ku i nongesa, i hasa ku lahesa muono ua muntu.

Lelo lino, vakua ku lilongesa via muono na vakua ku lilongesa via vifua vi ve ku suana vana ku visemi, vali na ku fuitangana mu ku tonda ku tantekeya vika ve ku kulupila vantu. Ngeci mua vaze vakua ku tonda “vihemba via muono,” ku fuitangana ca ava vakua siensia ca muesa ngecize vantu kasi va cili na cizango ca kama ca ku uana vihemba via ku saka vukulupe na ku-tsa. Vuno vika honi vieza mu ku tondesesa caco?

Vakua siensia ve ku lilongesa via viselula via mu muvila ua muntu, va hana vinguli 300 mu ku lombolola vika tue ku kulupila na ku-tsa. Mu miaka ino vakua siensia va na hasa ku lahesa muono ua viselula via tusitu na vantu. Evi via lingisa vamo vampite ku fueta vimbongo kuli vakua siensia va tondesese omo lia vika tue ku tsila. Vati vakua siensia ve ku linga eci ku tondesesa caco?

Ku seteka ku vueza ku vulaha vua muono. Vamo vakua ku lilongesa via muono va tsiliela nguavo tue ku kulupa omo lia vimo vie ku lingika ku imo mitamba  ya vicromossoma, i va luka nguavo vitelómero. Vitelómero vie ku niunga mizimbu ya kala mu viselula vietu nga viselula viaco vi li na ku lisemunuina. Vunoni nkala ntsimbu i vie ku lisemunuina viselula, vitelómero vie ku hiha. Ngeci mu nima ya ntsimbu, viselula vie ku likela ku lisemunuina mu muvila, kaha tue ku putuka ku kulupa.

Mu muaka ua 2009, Elizabeth Blackburn, na civunga ceni va tambuile cilunguiso omo lia cipanga cavo mu siensia. Muomu va uanene tumo tuviuma (enzimas) tue ku lingisa vitelómero linga kati vi hihe vuasi, kaha eci ce ku simbuisa ku kulupa ca viselula. Vutuhu ngoco, ava vakua siensia vaco va litavelele nguavo vitelómero “ka vie ku linga vikomoueso, ni nguetu ka vie ku lahesa miono ya vantu ku pulakana haze ha ye ku lengela lelo lino.”

Ku alulula viselula linga vi suileho naua ku panga, ikeyo njila ikuavo i vali na ku pangesa vakua siensia mu ku imika ku kulupa. Nga viselula vi na kulupa cikuma kaha muze mu vi lisemunuina, vi hasa ku tuma mizimbu yeka ku viselula vie ku luisa mavezi. Eci ce ku koka ku zimbanga, na ku lingisa muvila ku ivua vo-vo ntsimbu yose, kaha na ku kokela vantu mavezi akuavo. Vuovuno vamo vakua siensia ku França va tundisile vimo viselula mu mivila ya vamo tusinakazi na ku vi alulula linga vi suileho lueka naua ku panga, vamo tusinakazi vaco tele va na tuvakana laza ha miaka 100. Kaha Jean-Marc Lemaître, ntuamena ua vakua siensia vaco, ua handekele ngueni cipanga cavo ca muesa ngecize “citava ku lingisa mivila ya vantu linga kati i kulupe naua.”

Cingi ca vakua siensia ve ku handeka nguavo vutuhu kuli vihemba via ku liseza-seza via ku saka vukulupe, vunoni na umo muntu a hasa ku vueza ku vulaha vua muono uahi. Mua vusunga, tunde ku miaka ya 1800, vantu va na putuka ku yoya miaka ya yingiko kamandende. Vunoni evi via soloka muomu vantu va na tepululako ku vumbondo, kaha naua kuli vihemba vie ku niunga vantu ku misongo na vihemba vikuavo vie ku kanguisa mavezi. Vamo vakua ku lilongesa via vifua vi ve ku suana vana ku visemi, nguavo mu ku mona cavo, mu miaka ino, vulaha vua muono vu na hete vene ha vu na pande ku heta.

Kaha imo miaka 3.500 ku nima, mukua ku soneka Mbimbiliya Mosesa ua litavelele ngueni: “Matangua a miaka yetu a na pu miaka makumi atanu na avali, Cipue omo zindzili miaka makumi atanu na atatu; [vunoni ya sula na] ku fuitangana na vusiua lika; Muomu [ye ku] hita vuasi, kaha tu pululuka kueka.” (Visamo 90:10) Mua vusunga, cipue nga vantu va tonda vihemba vieka na vieka, vunoni vulaha vua muono kampe vu tualelelaho vene ha miaka ya tumbuilile Mosesa.

Vunoni vamo tusitu na imo miti ve ku yoya miaka ya yingi. Ca ku muenako vamo vambati ve ku yoya miaka i tuvakana 150. Kaha imo miti (embondeiro) ye ku yoya makulukazi a miaka. Nga tu setekesa vulaha vua miono yetu vantu na vua vamo tusitu na miti ngeci mueyi, halumo tu hasa ku lihula nguetu, ‘Vuno kuli yetu miaka 70 lika na 80 vene kunahu ni?’