CIMPANDE CA HELU | MBIMBILIYA—YOVOKA MU KU I NONGES
Mbimbiliya Yovoka Ku Vakua Ku Alulula Muzimbu Uayo
VUSONDE: Mbimbiliya ka ya zimanganene omo lia ku takiua cipue ku i luisa. Vunoni vamo vakua ku kopiala na vakua ku langulula va setekele ku alulula muzimbu uayo. Vintsimbu vimo, va setekele ku alulula mezi a Mbimbiliya a litombole na vilongesa viavo muomu ka va tondele ku tombuesa vilongesa viavo ku vize vi ya handeka Mbimbiliya. A ci talenu aa malungano:
-
Cihela ca ku lemesela: Mu kati ka miaka 400 na 200 ntsimbu tele Kilistu kanda eze ha mavu, vakua Samaliya omo va sonekele Pentateuco * va vuezele amo mezi ku Ezundu 20:17, “kaha u ka tunga mutula ha muncinda ua Ngelizime.” Vakua Samaliya va tsilielele nguavo Mbimbiliya i ka hakuila vutumbe vuavo vua ku tunga tembele ku “Muncinda ua Ngelizime.”
-
Cilongesa ca vanjambi vatatu: Mu miaka 300, Mbimbiliya tele ya hua ku i soneka, umo mukua ku tsiliela mu vanjambi vatatu ua vuezele amo mezi ku mukanda ua 1 Yoano 5:7. “muilu, Ise, Lizi na Cimbembesi ca ku lela: kaha vose va pua umo.” Aa mezi aco a himo mu visoneka via katete. Umo mukua tondesesa via Mbimbiliya ua lizina Bruce ngueni, “Fume mu sekulu 6, aa mezi aco a putuka ku soloka mu mikanda ya yingi mu lilimi Latin na [Latin] Vulgata.”
-
Lizina lia Njambi: Cingi ca vakua ku langulula Mbimbiliya, va kavangeya cilika ca vaYundeya ngeci va fumisa lizina lia Njambi mu Mbimbiliya. Va hingisa lizina lieni na vinkumbu ngeci mua “Njambi” na “Sukulu.” Evi vinkumbu viaco ka ve ku vi sanesa lika Sakatanga mu Mbimbiliya, vunoni ve ku vi sanesa vantu na vikuata vi ve ku pangesa mu ku lemesa ca makuli hamo na Satana.—Yoano 10:34, 35; 1 Kolintu 8:5, 6; 2 Kolintu 4:4. *
VATI VANTU KA VA HASELE KU ZIMANGANA MBIMBILIYA: Ca katete, Vutuhu vamo vakua ku kopiala Mbimbiliya ka va kele na vutongue, cingi cavo va puile va ku silikinia na liano. Mu kati ka miaka 600 ku tuala 1000 tele Kilistu ueza laza ha mavu, va Masorete va kopialele Visoneka via ciHevelu na ku tuhula visoneka vi va luka nguavo visoneka via va Masorete. Va kele na ku tanda mezi a va kele na ku kopiala na ku hituluka vuino nga kua kele ku sevuka. Hose ha va kele na ku uana ku sevuka, mu visoneka vi va kele na ku linga va sonekele ku mukulo. Va Masorete ka va tavele ku alulula muzimbu ua mu Mbimbiliya. Umo mulongesi ua sonekele ngueni, “Kuli vakevo ca puile mulonga ua kama ku alulula mezi a mu visoneka ku cizango.”
Ca mu civali, ku lana ca mikanda i va sonekele laza ce ku kuasa vakua ku tondesesa via Mbimbiliya ku nongonona hali ku sevuka. Ca ku muenako, vakuluntu va malombelo mu miaka ya yingi va kele na ku longesa nguavo visoneka via mu lilimi lia Latin vikevio via pua via vusunga mpundu. Nkuma ku mukanda ua 1 Yoano 5:7, va vuezako mezi a ku sevuisa ngue mu tua tumbula mu cimpande cino. Eci ku sevuka caco, ca soloka na mu Mbimbiliya ya ntsimana cikuma ya Ingles Versão Rei Jaime! Vunoni omo via putukile ku soloka visoneka vikuavo, vika via solokele? Bruce ua sonekele ngueni: “aa mezi a va vueza [ku 1 Yoano 5:7] mu visoneka vikuavo via ku laza a himo, ngeci mua via ku Silia, Armênia, Etiopia, Alavia, Eslavônia, vunoni a kele lika mu Latin.” Ngeci aa mezi aco va a tundisile mu Mbimbiliya ya Rei Jaime i va hituluka na vi Mbimbiliya vikuavo.
Chester Beatty P46, Mbimbiliya ya vipapiro ya ku miaka 200 E.C.
Vuno visoneka via ku laza vie ku solola ngecize muzimbu ua Mbimbiliya ka ua alulukile ni? Mu 1947 omo va uanene mazengununo ku Mar Morto, vakua ku tondesesa va hasele ku setekesa visoneka via ciHevelu via va Masorete na vize via solokele via ku soneka laza tele mua hiti likululazi lia miaka. Umo ua vakua civunga ca vakua ku tondesesa via mazengununo a ku Mar Morto ngueni, lizengununo limo lika “lia muesa ku litombola ca mizimbu iliho vutuhu mua hita likulukazi lia miaka, vamo vaYundeya kele na ku kopiala, va kopialele viose mua vusunga na vutongue.”
Mu cisete ca Mikanda ca Chester Beatty ku Dublin, Irlanda, mua kala vipapiro viemanena nkala livulu lia mu Mbimbiliya ku Visoneka via ciNgelengu, hamo na vimo visoneka via ku sekulu ya mu civali tele Kilistu ueza ha mavu. Va vi sonekele mu nima ya miaka 100 fume ha ya huila Mbimbiliya ku i soneka. Limo livulu nguayo, “vutuhu vipapiro via solola cifua ca sonekesi ya ku liseza-seza, navio naua via solola vusunga ku tuala ha sonekesi ya ku laza ya Mbimbiliya.”
“Tu li na vusunga nguetu ka kuesi muzimbu ua ku laza u va soneka mu vusunga ku hiana ou”
VIEZAMO: Ku lana ca mikanda ya ku laza, ka ca sevuisile Mbimbiliya houe vunoni ca kuasa linga i pue ya vusunga. Umo yala ua sonekele ha Visoneka via Vakua Kilistu via ciNgelengu ngueni, “Ka kuesi livulu lia ku laza lia hiana Mbimbiliya ku tuala ku vukaleho vua vuingi ha muzimbu ualio. Ka kuesi mukua ku lilongesa a viana ngueni ou muzimbu uayo ua tu hete na vutuntu.” Kaha ku tuala ha Visoneka via ciHevelu, umo mukua ku lilongesa ua handekele ngueni: “Tu li na vusunga nguetu ka kuesi muzimbu ua ku laza u va soneka mu vusunga ku hiana ou.”
