NJA semukile lia 10 ya Dezembro 1936, ku Wichita, mu mbonge ya Kansas, Estados Unidos. Tua semuka tu vatanu, kaha yange ua katete. Visemi vange, va William na Jean va puile vakua ku pangela Yehova na mutima uose. Va tata va puile umo ua vaze va va kele na ku sana nguavo ngamba ua civunga, matangua ano va pua ntuamena ua civunga ca vakuluntu va cikungulukilo. Va nana va lilongesele vusunga ku hitila muli kukuange, Emma Wagner. Kuku ua longesele vantu vavengi, ngeci mua va Gertrude Steele, uze ua puile misionaliu ku Porto Rico.  * (Talenu mezi a ku intsi.) Mua vusunga nja kele na malungano a engi a nja hasele ku temunuina.

Mu nja kele na miaka itanu, tangua limo, ku cimene ca Sapalalo, nja ile na vatata mu ku hana Vutala vua Kaniungi na Consolação (ya pua honi Despertai!) ku vantu va kele na ku hita mu tapalo. Ku matangua aze, vantu va kele na ku ya ku Ndzita ya Mavu ose ya mu Civali. Vunoni vatata ka va tavele ku ya ko. Umo ndotolo ua cinkolua ua tsopele va tata ngueni va li na munjunju ua ku ya mu ku lua ndzita. Kaha ndotolo ua suenene mu hiehi na vatata va litalele meso na meso, kaha ngueni: “Aci nji vete, ove cindele ua liova!” Nja vuile liova, vunoni nja komokele vatata. Muomu  vakevo kasi va tualeleleho ku hana mikanda ku vantu va kele na ku hita. Omo kua hitile umo lisualale, uze ndotolo ua tambekele, ngueni, “Mu lingeko mumo ou cindele ua vuoma ngeci!” Vunoni lisualale omo ua muene ngecize yala ua koluele, ua mu lekele ngueni, “Ya ku ndzivo u ka huime!” Kaha ndotolo na lisualale va ile. Nje ku santsela ku simpa ca hele Yehova kuli vatata. Va kele na vimbalaka vivali via ku tehuila vinkambu ku Wichita, kaha uze ndotolo ua kele na ku ya ko mu ku tehula vinkambu.

Mu nja puisile miaka 8, visemi vange va landesele ndzivo yavo na vivenda viavo kaha va tungisile kandzivo ka ha likalu. Ngeci tua ka kele muhiehi na mbonge ya Grand Junction, Colorado, kua tondekele vakua ku ambulula. Visemi vange va puile vapioneiru oku vakua ku lima na ku lisa vimuna. Na vukuasi vua Yehova hamo na ntuima i va lihakelele mu ku ambulula, kua putukile cikungulukilo. Lia 20 ya Junho 1948, va tata va nji mbatizile hamo na vamo va tavele vusunga, ngeci mua va Billie Nichols na mpueyavo. Kaha mu nima ya ntsimbu va puile kaniungi ua ku zinguluka, kaha muanavo na mpueyeni navo naua va lingilemo.

Tua kele na vavusamba vavengi cikuma-kuma vaze va pangelele Yehova na ndzili yavo yose, ngeci mua vusoko vua va Steele—va Don na va Earlene, va Dave na va Julia, na va Si na va Martha. Nja lemene cikuma ku simutuila navo via Mbimbiliya, kaha vakevo va nji kuasele manene. Va tu kuasele ku mona ngecize, tu hasa lika ku yoya muono ua cili nga tu tuameka via Vuangana mu muono.

Mu nja puisile miaka 19, nja kele na umo kavusamba kange ua lizina Bud Hasty, kaha ikeye ua nji laniene nji ye neni mu cipanga ca vupioneiru ku muhava ua Estados Unidos. Kaniungi ua ku zinguluka ua tu lekele ngueni tu ka ye ku mbonge ya Ruston, Louisiana, kua kele Vakaleho vavengi va holele mu lutsilielo. Ua tu lekele ngueni tu ka pue na ku linga viuano viose ambe nga uahi ezako. Tua vuaheselele cimo cihela ca ku likunguluila. Tua lingile viuano viose, vunoni vintsimbu vimo, yetu tuvavali lika tua keleko. Omo umo ua lingile vihula mukuavo co ua kumbuluile vihula viose, mukemuo mu tua kele na ku linga viuano vietu. Nga mutamba uaco u tondeka cimueso, tu vose tua kele na ku ya ha mutula, na umo uahi u tua puisile mbunga! Kaha, umo ndumbuetu ua putukile ku iza. Kaha munima ya ntsimbu, vamo vandongesi va Mbimbiliya hamo na vaze va holele mu lutsilielo navo va putukile ku kunguluka, kaha tua puile honi cikungulukilo.

Tangua limo, nange na va Bud tua uanene umo katekista ua Vulombelo vua Kilistu, kaha ikeye ua handekele vimo visoneka vintsa ka nja tantekeyele vuino. Ka nja livuile mua cili omo lievi ngeci nja hiluile mua cili ha viuma vi nja tsiliela. Mu simano imo, nja lilongesele na ku cinguezi ca vutsiki, linga nji uane vikumbululo ku vihula vieni. Ku lingamo ca nji kuasele ku kaniamesa vusamba vuange na Yehova, kaha nja vuile cizango ca ku ka liuana na mulongisi mukuavo.

Mu nima yevi, kaniungi ua ku zinguluka ua nji lombele nji nungulukile ku mbonge ya El Dorado, Arkansas nji ka kuase. Mu nja kele kuze, kasi nja pandele ku hilukila ku Colorado, linga nji ka lisolole ku cimo civunga ce ku hangula vakua ku ya ku vusualale. Tua ile vungendzi na vakuetu vapioneiru, kaha ku Texas tua ka uile na likalu ngeci likalu liange liose lia pihile. Kaha tua sanene umo muanetu, ua ku tu ambatele na ku tu tuala ku ndzivo yeni. Kaha mu tua ile mu ku kunguluka, vamuanetu va lekeleko vose vitanga vi tua lihitile navio, vamuanetu va tu vuilile ngozi ya kama cikuma kaha va tu hele tumo tuvimbongo. Vamuanetu va nji kuasele ku landesa likalu liange ha ndando ya $25 ndolale.

Tua hasele ku ya ku Wichita. Ku limbo lize, tua uanene vusoko vua umo kavusamba  kange ua lizina E. F. McCartney, u tua kele na ku sana Doc, va puile va pioneiru. Vana veni va vampasa, Frank na Francis, na lelo lino kasi va pua vavusamba vange va kama. Vakevo vakele na limo likalu lia laza kaha va nji landesalio $25 ndolale, ndando i nja landesele lize lia nongele. Olu lua puile lua mbangelo, lu nja muene Yehova a nji hana vi nja tondele, mu ku tuameka Vuangana mu muono. Mu vungendzi ovu, va McCartneys va nji lekesele umo ndumbuetu Bethel Crane ua ngozi. Va naye, va Ruth, Mukaleho ua ndzili mu ku ambululula ku limbo lia Wellington, Kansas, kaha va tualeleleho ku pua vapioneiru noho mu va puisile miaka 90. Kaha ka mua hitile muaka umo nange na va Bethel tua liambata mu 1958, na ku putuka vupioneiru ku El Dorado.

Tua tondele ku temunuina malungano a cili a tua lilongesele ku vunike, ngeci tua tavele nkala cipanga mu lukungulukilo lua Yehova. Va tu hanguile ku pua vapioneiru va ku lifuila ku Walnut Ridge, Arkansas. Tua vuile ndzolela ya kama, mu 1962 mu va tu laniene ku ya ku civunga ca vu 37 ca sikola ya Ngileande. Kaha tua viukilile mu tua muene ngecize va Don Steele navo va kele netu mu civunga caco. Mu nima ya sikola, nange na mpueyange va tu tumine ku Nairobi, Kenya. Tua vuile vusiua mu tua sezele Nova Yorke, vunoni tua vuile ndzolela mu tua kele ku vutulilo vua vindeke vua ku Nairobi na ku mona vamuanetu vezile mu ku tu tambula!

Mua hitile ntsimbu ya indende tua putukile ku lema ku ambuluila mu Kenya. Vantu va katete va tua longesa Mbimbiliya, va Chris na va Mary Kanaiya. Vakevo kasi va kala mu cipanga ca ku pangela Njambi ntsimbu yose ku Kenya. Mu muaka ua hateleko, va tu laniene ku ya ku mbonge ya Kampala, ku Uganda. Ku cifuti cize yetu tua ka puile vamisoinaliu vakatete. Via puile vintsimbu via tu vuisile ndzolela mpundu, muomu vavengi va kele na cizango ca ku lilongesa Mbimbiliya vuno va pua honi vamuanetu. Kaha, mu nima ya ku  kala mu Afrika miaka itatu na vimo vingonde, tua hilukile ku Estados Unidos mu ku ka niunga vusoko. Ca tu vuisile vusiua vua kama mu tua sezele Afrika ku hiana muze mu tua sezele Nova Yorke. Mu ku linga tua lemene cikuma vantu va mu Afrika tua kele na lulavelelo lua ku hiluka tangua limo.

Tua nungulukilile ku vucelo vua ku Colorado, kua kele visemi vetu. Mu nima ya kantsimbu kakandende, munetu ua katete, Kimberly, ua semuka kaha mua hita vingonde 17 mua semukile munetu mukuavo Stephany. Ku pua visemi cikeco ca puile citeli cetu ca seho ya kama. Tua lihakelele kapandi ka ku longesa vusunga vana vetu. Muomu tua tondele ku temunuina malungano a cili a va tu sililile vakuetu. Tua tantekeyelemo nguetu lungano lua cili lu hasa ku sambukila vana, vunoni eci ka ca lombolokele ngecize vana va ka kola mu ku pangela Yehova. Ce ku nji vuisa vusiua ku mona vantsongo vange va likelele kupangela Yehova. Vunoni nja lavelela nguange, va ka temunuina naua lungano luetu.

Tua vuile ndzolela ya kama ku lela vana vetu na ku lihakela kapandi ka ku pangela hamo mu ku pua vusoko. Mu ku linga tua yoyele mu hiehi na Aspen, ku Colorado, tua lilongesele kueha esqui linga, vintsimbu vimo tu pue na ku heha hamo. Eci ca tu hele vukovelelo vua ku simutuila na vana vetu omo tu linga hamo esqui. Tua kele na ku linga vimbalaka kaha na ku simutuila mu tua kele na ku ota tuhia navo. Vutuhu va puile vanike, va kele na kulinga vihula ngeci mua, “Vika nji ka linga omo nji ka kola?” na “Muntu ua cifua cika nja pande ku ka somboka?” Tua lihakelele kapandi ka ku longesa vana vetu va leme Yehova. Kasi tua va longesele ku kala na vutumbe vua ku pua vakua ku ambulula va ntsimbu yose na ku liambata lika na uze a li na vutumbe vuaco. Kaha tua va longesele naua ku ivuisisa ngecize ka ca puile ca cili ku somboka mu vunike. Ngeci tua va lekele nguetu, “Aci tatenuko noho mu puisa miaka 23.”

Etu tua temunuinine lungano lua visemi vetu mu ku lihakela kapandi ka ku ya mu ku kunguluka na mu ku ambulula ntsimbu yose. Tua kele na ku lania vamo va puile vakua ku ambulula va ntsimbu yose veze ku ndzivo. Kaha naua tua kele na ku simutuila ha vati tua lemene cikuma vipanga via vu misionaliu. Tua tondele nguetu tu vose tangua limo tu ka ye ku Afrika. Vana vetu va vampuevo va tondele ku lingamo mpundu.

Ka tua likelele ku lilongesa mu vusoko. Tua kele na ku linga vimueso ha vimo vi hasa ku ka soloka ku sikola, kaha vanike va kele na ku lipuisa Vakaleho va kumbulula vihula vietu. Va lemene cikuma ku lilongesa mu cifua eci, kaha ca va kaniamesele. Vunoni mu va kolele, vintsimbu vimo ka va lemene via ku lilongesa mu vusoko. Tangua limo, ka nja kele na cizango ca ku lilongesa mu vusoko ngeci nja va lekele nguange va ka kose. Va vuile vusiua  vua kama ngeci va lilile muomu va tondele ku lilongesa. Ngeci tua muene nguetu nkuma tua kele na ku va kuasa mpundu va kale na ndzolela ya ku lilongesa via Yehova. Mu ku hita ca ntsimbu, va lemene ku lilongesa, ngeci va livuile ku zituka mu ku tuleka ko visinganieka viavo. Ntsimbu imo ca tu kaluuile ku vevua va viana ku tava cimo cilongesa ca mu Mbimbiliya. Vunoni ca tu kuasele ku tantekeya mpundu vi va kele na ku ivua. Mu nima ya ku hilula navo, va lemene ku tava masiko a Yehova.

Miaka i tua lelele vana vetu ya hitile vuasi-vuasi. Na vukuasi vua Njambi hamo na vimamuna via mu lukungulukilo, tua lingile cose mu ku va longesa ku lema Yehova. Tua santselele cikuma mu va putukile vipanga via vupioneiru mu nima ya ku mana sikola, kaha va lingileko mumo linga va litale avo vavene. Va nungulukilile ku nganda ya Cleveland, Tennessee, hamo na vandumbuetu veka vavali linga va ka pangele kuze kua tondeka vakua ku ambulula vavengi. Tua vuile vusona vua kama, vunoni tua vuile ndzolela ya kama muomu va kele na ku pangesa miono yavo mu cipanga ca ntsimbu yose. Nange na va Bethel tua putukile naua vupioneiro, ku lingamo ca tu asiuisile ku pua na ku lendela kaniungi ua ku zinguluka na panga ku viuano via kama.

Vana vetu ntsimbu tele kanda va nungulukile ku Tennessee, va ka menekele Mbetele ya ku Londres, Inglaterra. Kaha Stephany mua puisile miaka 19 ua tantekeyele umo muanetu ua mukuendze ua ha Mbetele ua lizina Paul Norton. Mu vungendzi vukuavo, Kimberly ua tantekeyele mukuendze ua lizina Brian Llewellyn. Stephany mua puisile miaka 23, ua somboka kuli Paul. Kaha mu nima ya muaka, Kimberly omo ua puisile miaka 25 neni ua somboka kuli Brian. Mua vusunga va liniungile noho va puisile miaka 23. Tua vuile ndzolela ya kama omo lia vamala va va hanguile.

Vana vetu va tu lekele nguavo yetu na va kukuavo tua puile malungano a cili kuli vakevo mu ku ‘tuameka Vuangana vua Njambi,’ vutuhu va hitile mu vitanga via ku hona vimbongo. (Mateo 6:33) Mu Abril ya 1998, Paul na Stephany va va laniene ku sikola ya Ngileande mu civunga ca mu 105, kaha va va tumine ku ka pangela ku Malaui, mu Afrika. Tua vuile ndzolela ya kama-kama muomu vana vetu va kele na ku pangesa muono uavo mu njila ya cili.

Mu Janeiro ya 2001 va nji sanene ku fone ngue mu nja handeka ha vuputukilo. Muanetu Marais, ntuamena ya seketa ya Vipanga via ku langulula, ua handekele ngueni vamuanetu va kele na ku vuahesa imo sikola ya ku kuasa vakua ku langulula mu mavu ose linga vevuisise vuino Inglês. Va tondele nji ka pue umo ua valongisi, vutuhu nja kele na miaka 64. Nange na va Bethel tua vundilile vukuasi kuli Yehova ha cilanio caco kaha na ku ivua vimo vimamuna via visemi. Vutuhu va kulupile cikuma kaha ka va tondekele vukuasi vuetu, kasi vakevo va tondele tu ye. Nja va sanene naua kaha nja va lekele nguange ku tava eci citeli ci ka nji vuisa ndzolela ya kama.

Kaha vanana va va uanene na vuvezi vua cancer. Nja va leka nguange nange na ndumbuange Linda tu kala hembo linga tu va tale. Vunoni va nana ka va tavele kaha nguavo, “Nga mu likela, ka nji kala vuino.” Mukemuo naua mua livuile Linda. Tua va sangalele cikuma kapandi ka va lihakelele, na vukuasi vua va hanene vamuanetu va kele ku cihela cize. Mu nima ya litangua limo tua nungulukilile ku Centro Educacional da Torre de Vigia (Watchtower Educational Center), ku Paterson,  va Linda va nji sanene na ku nji leka nguavo vanana va na tsi. Ngue mu va tu kaniamesele laza, tua lihakelele kapandi ka ku lingamo.

Cilanio ca ku ka pangela ku Mbetele ya ku Malaui ca tu vuisilile ndzolela ya kama, muomu kukekuo ku va kele na ku pangela vana vetu na vamala vavo. Tua viukilile cikuma ku kala hamo naua. Kaha, tua ka linga cipanga ca ku longesa ku Zimbabue na ku Zambia. Mu nima ya miaka itatu na vimo vingonde mu ku longesa, tua hilukile naua ku Malaui mu ku ka soneka mizimbu ya vimona via Vakaleho va hitile mu ku va yandesa ca kama muomu ka va lihakele mu vimpande via mavu. *—Talenu mezi a ku intsi.

Mu 2005 tua vuile naua vusiua mu ku seza Afrika. Tua hilukile naua ku ndzivo ku mbonge ya Basalt, Colorado, tua ka lingile naua vipanga via vupioneiru. Kaha mu 2006, va Brian na Kimberly va nungulukilile ha mu hiehi netu linga va ka niungileko vana vavo vavali vampuevo, Mackenzie na Elizabeth. Na lelo lino va Paul na Stephany kasi va li ku Malaui, kuze kua pangela mu Civunga ca vakuluntu va Mbetele. Vuovuno nji puisa miaka 80, kaha ce ku nji vuisa ndzolela ya kama mu nje ku mona kapandi ka ve ku lihakela vakuendze na vahumbe ni vana vavampuevo mu ve ku tala vuino viteli viavo ngue mu nja lingile. Mu ku lihakela kapandi ka ku temunuina malungano a cili a va tu sila vakuetu, vana vetu na vatekuluetu. Mua vusunga evi via tu vuisile ndzolela ya kama.