1, 2. (a) Vuhenge vuka ua hitile Navote na vana veni? (b) Vifua vika vivali tu hilula mu cilongesa cino?

VAMO vamala vavali vakua vupi va vangeyele umo yala mulonga ua kama cikumakuma, ua ku sahula Njambi na muangana. Vunoni va handekele makuli. Vutuhu ngoco yala uaco va na mu tuika mulonga kaha va na mu hana cihiso ca ku-tsa. A ci singaniekenu vati va vuile vantu va lema vuviuke, mu va muene uze yala na vana veni va va asanga mavue na ku ku-tsa! Eci kati cisimo ca ngoco. Via solokele mpundu kuli umo ngamba ya Yehova ua lizina Navote, ua yoyele ku ntsimbu ya sikile Muangana Ahave mu Isaleli.​—1 Vamiangana 21:11-13; 2 Vamiangana 9:26.

² Mu cilongesa cino, tu hilula via solokele Navote. Kaha tu lilongesa naua via cimo cisevuka ca kama ca lingile umo mukuluntu mu cimo ca vikungulukilo via katete via Vakua  Kilistu. Aa malungano avali a ka muesa vati ku likehesa na cizango ca ku ecela via tondeka nga tu tonda ku tambuluisa vuoloke vua Yehova.

3, 4. Navote ua puile muntu ua ku fua vati, kaha vika ua vianene ku landesa citungu ceni ca viniu kuli Ahave?

³ Navote ua tualeleleho ku ononoka Yehova vutuhu cingi ca vaIsaleli va kele na ku kava lungano lua ku pihia lua Muangana Ahave na Lisano ueni Yezevele. Va lemesele Mbale njambi ua makuli kaha ka va singimikile Yehova ni masiko eni. Vunoni Navote ua hakele seho ku vusamba vueni na Yehova ku hiana na muono ueni.

⁴ Tandenu 1 Vamiangana 21:1-3. Omo Ahave ua tondele ku landa citungu ca viniu ni a mu hane citungu ceka ca cili, vunoni Navote ka tavele. Omo lia vika? Ua lomboluele na kasingimiko ngueni: “Yehova a nji vindikeco, nji hie vusuana vua kuli vatata kuli ove.” Navote vua vianene vutumbe vua Muangana Ahave muomu lisiko lia Yehova lia vindikile vaIsaleli ku landesa vusuana vua vusoko ku miaka yose. (Leviticus 25:23; Numbers 36:7) Mua vusunga, Navote uononokele Yehova.

5. Vika ua lingile Yezevele linga a tambule citungu ca Navote?

⁵ Omo Navote ua vianene ku landesa citungu ceni ca viniu, Muangana Ahave na mpueyeni va lingile vupi vua kama. Linga a tambule citungu, Yezevele ua lekele vantu vavali va vangeye Navote umo mulonga ka lingile. Ngeci Navote na vana veni va va tsihilile. Vati Yehova ua lingile ku tuala hali ovu vuhenge vua kokele mponde?

6, 7. Vati Yehova ua muesele ngecize ua lema vuoloke, kaha omo lia vika viuma viaco via lembeziekele vavusoko na vavusamba va Navote?

⁶ Vuasi-vuasi Yehova ua tumine Eliya kuli Ahave. Eliya ua lekele Ahave ngueni ua puile cizi na mukua ku tsiha vantu. Vati ue ku lingile Yehova? Yehova ua handekele ngueni Ahave na mpueyeni, hamo lika na vana veni va ka va tsiha, ngue mu va tsihile Navote na vana veni.​—1 Vamiangana 21:17-25.

⁷ Vusoko na vavusamba vua Navote va liniengele cikuma viuma via lingile Ahave. Vunoni Yehova ua muene vuhenge vuaco na ku linga vuoloke mumo vuasi-vuasi. Mua vusunga evi via lingile Yehova via lembeziekele mitima yavo. Vunoni ku likehesa na lutsilielo luavo via hitile mu vieseko omo lia viuma via hateleko.

8. Vati ua lingile Ahave mua vuile muzimbu ua Yehova, kaha vika viezilemo?

⁸ Omo Ahave ua vuile via kanene ku linga Yehova, “ua tavuile vizalo vieni, na ku zala cikeleya ha ntsitu yeni, na ku likela ku lia, na ku kosa ha cikeleya, na ku enda ka vundendendende.” Ahave ua likehesele! Vika  viezilemo? Yehova ua lekele Eliya ngueni: “Muomu a likehesa ku meso ange, ka nji ka neha vipi vize ku matangua eni; vunoni ku litangua lia muaneni nji ka neha vipi ovio ha ndzivo yeni.” (1 Vamiangana 21:27-29; 2 Muangana 10:10, 11, 17) Yehova, mukua ku “eseka mitima” ue ku mona mpundu vuntu vuetu, ha muesele cikeketima kuli Ahave.​—Visimo 17:3.

9. Omo lia vika ku likehesa ca kuasele vavusoko na vavusamba va Navote?

⁹ Omo vavusoko na vavusamba Navote va vuile nguavo vusoko vua Ahave ka va vu hana kasitiku noho Ahave na tsi, ca puile ceseko ca mu lutsilielo kuli vakevo. Vunoni ku likehesa ca hasele ku va kuasa ku niunga lutsilielo luavo. Omo lia vika? Muomu ku likehesa ca va kuasele ku tualelelaho ku tsiliela muli Yehova, oku va na kulahela ngecize ka ci tava Yehova a linge vuhenge. (Tandenu Ndeutelonomi 32:3, 4.) Ku lutue, vavusoko va Navote va ka kala na civezikiso ca ku mona ku kusanguka ca Navote na vana veni. Mua vusunga, Navote na vana veni va ka va muesa vuoloke vua ku tantuluka. (Yombi 14:14, 15; Yoano 5:28, 29) Mukua ku likehesa a tantekeya ngueni “Njambi a ka neha vipanga viose ku  vusompelo, hamo na viose via ku suekesa, cipue cikeco ca viuka, cipue cikeco ca pihia.” (Ekelesiaste 12:14) Yehova mue ku sompesa, ue ku hilula ha viuma ka tu hasa ku tantekeya. Ngeci mukemuo ku likehesa ci tu kuasa linga kati tu zimbalese lutsilielo luetu muli Ikeye.

10, 11. (a) Viuma vika vi hasa ku eseka vuoloke vuetu? (b) Mu njila ika ku likehesa ci ka tu niunga?

¹⁰ Vati mu ka linga nga vakuluntu va na lingi cimo cihangula ka ca mi lombolokele ni ka ca mi ile ku mutima? Ca ku muenako, vati mu ka linga nga yenu ni muntu u mua lema a zimbalesa viteli vieni mu lukungulukilo? Vati nga mukua ndzivo yenu, muanenu, ni kavusamba kenu va mu uisa mu cikungulukilo, vunoni enu ka mua tavele na cihangula ci va na lingi vakuluntu? Vati mu ka linga nga mu mona ngecize vakuluntu va na sevuka ku muesa cikeketima kuli umo muanetu na vulumuine? Evi viuma vi hasa ku eseka lutsilielo luetu muli Yehova na cifua ca tumbikilamo viuma mu lukungulukilo. Vati ku likehesa ci ka mi niunga nga mu hita mu viuma ngeci muevi? Tu hilulenu vinjila vivali.

¹¹ Ca katete, nga tu va ku likehesa tu ka tava ngecize ka tu tantekeya mizimbu yose ku tuala ha cimpande caco. Amba tu singanieka nguetu tu tantekeya viose ku tuala ha cimpande caco, kasi Yehova ikeye lika a tantekeya vi li mu mutima ua muntu. (1 Samuele 16:7) Nga tu vuluka evi, tu tava ngecize ka tu hasa ku mona ni ku ivuisisa viose kaha tua pande ku sungamesa visinganieka vietu. Ca mu civali, nga tu mona ni tu hita mu vuhenge, ku likehesa ci ka tu kuasa ku ononoka na ku lavelela na lukakatela noho Yehova a ka sungamese vuhenge vuaco. Mbimbiliya nguayo: “Va ka mona via cili vaze va vuila Njambi vuoma.” Kaha naua nguayo: “Vunoni mukua vupi ka li ka mona via cili, cipue ka li ka lanesa matangua eni.” (Ekelesiaste 8:12, 13) Nga tu tualelelaho ku likehesa, tu ka tambula viveziso kati yetu lika vunoni vose va na kala mu cimpande caco.​—Tandenu 1 Petulu 5:5.

12. Vika tu lilongesa vuovuno, kaha omo lia vika?

¹² Vakua Kilistu va ku livanga ku Antioka ya ku Silia va hitile mu ceseko ku tuala ha ku lihekesa cavo na cizango cavo ca ku ecela. Ci hasa ku tu kuasa ku ivuisisa omo lia vika Yehova ue ku pangesa vantu ka va tantulukile vutuhu ngoco ke ku kokolola vitume vieni.

13, 14. Viteli vika ua kele navio kapostolo Petulu, kaha vati ua muesele ngecize ua puile ua ku simpa?

¹³ Kapostolo Petulu ua puile mukuluntu u va tantekeya vuino Vakua Kilistu vavengi ku sekulu ya ku livanga. Ua puile kavusamba ka Yesu kaha va mu kundikile viteli via kama. (Mateo 16:19) Ca ku muenako, mu muaka ua 36, Petulu va mu tumine ku ka ambuluila kuli Koloneliu na vakua ndzivo yeni. Omo lia vika eci cipanga ca puile  ca ku lifuila? Muomu Koloneliu ka puile kaYundeya; ua puile Mukua Vifuti ua ku hona ku lovoka. Omo Koloneliu na vaze va kele mu ndzivo yeni va tambuile sipilitu santu, Petulu ua nongonuene ngecize citava ku va mbatiza ku pua Vakua Kilistu. Ua handekele ngueni: “Umosi a hasa ku vindika mema, linga kati tu mbatiza ava, vakevo va na tambula sipilitu santu ngue yetu vene, ni?”—Vilinga 10:47.

¹⁴ Mu muaka ua 49, vapostolo na vakuluntu mu Yelusalema va likunguluile va mone nga citava Vakua Kilistu ka va puile VaYundeya va pue na ku lovoka ni kuahi. Ku ciuano caco, Petulu na ku simpa cose ua vuluisile vakuluntu ngueni ua muene mpundu Vakua Vifuti va tambula sipilitu santu. Mua vusunga, via muene Petulu via kuasele civunga ca vantuamena ku linga cihangula. (Vilinga 15:6-11, 13, 14, 28, 29) Citava Vakua Kilistu vaYundeya na vaze ka va puile vaYundeya va santsele cikuma ku ku simpa ca Petulu mu ku ambulula uze muzimbu. Mua vusunga ca puile ca casi Vakua Kilistu ku kulahela muli Petulu muomu ua puile mukua lutsilielo kaha ua ku hia!​—VaHevelu 13:7.

15. Vati ua sevukile Petulu ku Antioka ya ku Silia? (Talenu cikupulo ca ku vuputukilo.)

¹⁵ Mu nima ya ciuano ca ku Yelusalema, Petulu ua ile ku Antioka ya ku Silia. Mua kele kuze ua likatele imo ntsimbu na vamuanaye Vakua Kilistu ka va puile vaYundeya. Mua vusunga va lemene ku lilongesa ku mana na vutongue vua Petulu. Vunoni halumo va komokele na ku ivua vusiua mu va muene na likela ku lia navo. Petulu ua hungumuine vakuavo vaYundeya, ngeci mua Mbanambasa, linga navo va likele. Omo lia vika ou mukuluntu ua ku hia mu cikungulukilo ua sevukile ngecize? Cisevuka ceni nga ca tepele cikungulukilo. Kaha ca seho ya kama, vika tu hasa ku lilongesa ku cipenga ca Petulu, nga umo mukuluntu a tu vuisa vusiua na vilinga ni mezi eni?

16. Vati va sungamesele Petulu, kaha vihula vika vi katukaho?

¹⁶ Tandenu Ngalata 2:11-14. Petulu ua vuile vuoma vua vantu. (Visimo 29:25) Petulu ua tantekeyele vati Yehova ua kele na ku muenamo Vakua Kilistu ka va puile vaYundeya. Vutuhu ngoco, ua vuile vuoma ngueni halumo vaYundeya va tundile ku Yelusalema va mu sembulula mu ku likata na Vakua Kilistu ka va puile vaYundeya. Vunoni kapostolo Paulu ua payele Petulu ngueni ua muesele civembulu. Omo lia vika? Muomu Paulu ua vuile Petulu a hakuila Vakua Kilistu ka va puile vaYundeya ku ciuano ca mu Yelusalema mu muaka ua 49. (Vilinga 15:12; Ngalata 2:13) Vati va lingile Vakua Kilistu ka va puile vaYundeya omo lia vize via va lingile Petulu? Vuno va suntsukile ni? Vuno Petulu ua zimbalesele viteli vieni mu lukungulukilo omo lia ku sevuka ceni ni?

17. Vati ku ecela ca Yehova ca kuasele Petulu?

¹⁷ Petulu ua puile mukua ku likehesa kaha ua tavele cimamuna ca Paulu. Visoneka ka via muesele ngecize Petulu ua zimbalesele viteli vieni mu cikungulukilo. Vunoni mu nima yaco, va mu huiminine ku soneka mikanda ivali ya mu Mbimbiliya. Kaha mu mukanda ueni ua mu civali ua sanene Paulu ngueni “muanetu i tua leme.” (2 Petulu 3:15) Citava cipenga ca Petulu ca vuisile vusiua vua kama kuli vaze Vakua Kilistu ka va puile vaYundeya. Vunoni Yesu, mutue ua cikungulukilo, ua tualeleho ku mu pangesa. (Efeso 1:22) Vamuanetu mu cikungulukilo va kele na vukovelelo vua ku tambuluisa Yesu na Ise mu ku ecela Petulu. Tua kulahela nguetu na umo uahi ua tavele ku suntsuka omo lia cipenga ca muntu ka tantulukile.

18. Mu vintsimbu vika tua pande ku tambuluisa vuoloke vua Yehova?

¹⁸ Mu vikungulukilo via katete via Vakua Kilistu ka mua kele vakuluntu va ku tantuluka, na vuno vene mu vikungulukilo ka mua kele vakuluntu va ku tantuluka. Mbimbiliya nguayo: “Etu vose tue ku suntsuka na viuma via vingi.” (Tiango 3:2) Aa mezi a asi ku a tava, vunoni vati mu ka linga nga umo muanetu a mi vulumuina yenu mpundu? Mu ka tambuluisa vuoloke vua Yehova ni? Ca ku muenako, vati mu ka linga nga umo mukuluntu a handeka amo mezi a muesa kahangu? Vuno mu ka suntsuka, nga umo mukuluntu handeka ngoco amo mezi a mi vuisa vusiua ni a mi vavala ku mutima? Mu ka singanieka nguenu muanetu uaco ka pandele ku pua mukuluntu ni mu ka lavelela na lukakatela, Yesu, mutue ua cikungulukilo, a ku sungamese viuma? Mu ka tuala mana ku cisevuka, ni mu ka vuluka miaka ya ingi yali nayo muanetu uaco mu vusunga? Nga muanetu na mi vulumuina, a tualelelaho ku pua mukuluntu ni va mu vueza ku viteli mu cikungulukilo, mu ka viukilila neni ni? Nga mu tava ku mu ecela, mu ka muesa ngecize mue ku tambuluisa vuoloke vua Yehova.​—Tandenu Mateo 6:14, 15.

19. Kapandi kaka tua pande ku lihakela?

¹⁹ Mu ku linga tua lema vuoloke, mua vusunga tua lavelela na ndzolela ya kama litangua lia ka tundisako Yehova vuhenge vuose vue ku koka Satana na mavu eni. (Isaya 65:17) Vunoni omo ntsimbu yaco kanda i hete, nga tu hita mu vumo vuhenge, tu tavenu na ku likehesa cose nguetu halumo ka tua tantekeyele mizimbu yose ku tuala ha cimpande. Kaha na ku ecela na mutima uose vaze va tu vulumuina. Nga tu lingamo, tu ka tambuluisa cifua ce ku muenamo Yehova vuoloke.