Kaha mu nja putukile vupioneiro, muono uaco ua nji tovalele ku hiana na muze mu nja singaniekele. (Efe. 3:20) Mu tonda nji mi lekeko via muzimbu uaco? Me nji mi tangeleuo tunde ku vuputukilo vua muono uange.

Nja semukilile ku Berlin, Alemanha, mu 1939, tele mu na hiti vingonde via vindende lika tunde ha ku putuka ca Ndzita ya mu Civali ya Mavu Ose. Ku vumanusuilo vua ndzita yaco, mu 1945, vindeke via ndzita via putukile ku uisila vimbomba via vingi mu Berlin. Tangua limo, va uisilile vimbomba muimbo lietu, vunoni nange na ntsongo yange ua mpuevo hamo lika na visemi vetu tua hasele ku tinina mu vina via vutinino vua vimbomba. Vutuhu ngoco, vusonde vua vimbomba vua hianene cikuma ngeci tua tininine kuimbo li va semukilile vanana ku Erfurt.

Vanana va putukile ku tonda cikuma vusunga. Ngeci va tandele mavulu a Filosofiya na kuya mu malombelo a ku liseza-seza, vunoni ka va vu uanene. Mu 1948, Vakaleho va Yehova vezile ha ndzivo yetu mu ku ambulula. Ngeci vanana va va laniene ku kovela mu ndzivo, kaha va putukile ku va linga vihula via vingi. Mu mua hitile kampe ngue ola imo lika, va lekele ntsongo yange nguavo, “Munange nja uana vusunga!” Mu nima ya amo matangua, vanana, nange na ntsongo yange tua putukile ku kunguluka mu Erfurt.

Mu 1950 tua hilukile ku Berlin, kaha tua putukile kuya ku cikungulukilo ca Berlin-Kreuzberg. Mu nima ya ntsimbu tua nungulukilile naua ku limbo lieka mu mbonge ya Berlin vene, ngeci tua putukile kuya mu cikungulukilo ca Berlin-Tempelhof. Mu ku hita ca ntsimbu, vanana va va mbatizile, vunoni ange nja ci kele na ku kuata-kuata mu masinde. Omo lia vika?

Ka nja kolele cikuma mu lutsilielo muomu nja puile nji muekulu. Vutuhu nja kele na ku tuhuka mu lihia na vamuanetu, mu miaka ivali yose ka nja handekele na muntu na umo uahi. Vunoni viuma via alulukile omo nja putukile ku likata na vamuanetu va muesele ku simpa ca kama mu ku lemesa Yehova. Vamo va kele mu vimpaka via kayando via Vakua Nazi, vakuavo va kele mu tumenga ku Alemanha Oriental. Vamo  va hakele ku zituka cavo mu vusonde, mu ku tuala-tuala mikanda yetu ku Alemanha Oriental. Malungano avo a nji kuatele cikuma ku mutima. Kaha nja lihuile nguange nga vakevo va hakele muono uavo na ku zituka cavo mu vusonde omo lia Yehova na vamuanaye, nange nja pande ku lihakela kapandi ka ku vula ku holoka cange.

Nja putukile ku vula ku holoka cange mu nja ile ku cipanga ca ku lifuila ca ku ambulula mu 1955. Mu mukanda O Informante, * Muanetu Nathan Knorr ua handekele ngueni, cipanga caco cikeco ca kama cikuma ci lua viukisile lukungulukilo. Kaha ngueni nga vakua ku ambulula vose va linga cipanga caco, “ngonde ino ikeyo i ku kala ku ambulula ca kama cikuma mu mavu ose.” Cili vene mezi eni a lipuisilemo! Ka mua hitile ntunda ya kama nja lihanene kuli Yehova, kaha va tu mbatizile mu 1956, hamo na vatata na ntsongo yange. Vunoni mu nima ya ntsimbu ya indende, nja pandele naua ku linga cihangula cikuavo ca kama.

Mu miaka ya yingi, nja tantekeyele ngecize ku pua pioneiro cikeco cipanga ci nja tondele ku linga mu muono, vunoni nja kele na ku ci nakuila ku lutue. Ha katete nja tondele ku lilongesa via ku landa viuma na ku landesa kuli vakua mingoso mu vifuti vieka. Mu nima ya ku lilongesavio, nja tondele ku lingako mingoso yaco mu imo miaka linga nji kale na vutongue. Ngeci, mu 1961, nja tavele cipanga ku Hamburg, ku cikuma ca kama mu Alemanha yose. Omo vipanga viaco via putukile ku nji kovela mu maninga, nja nakuilile ku lutue cipanga ca ntsimbu yose mu lukungulukilo. Vati nje ku lingile?

Nje ku santsela cikuma Yehova mu ku pangesa vamuanetu va cilemo va nji kuase ku tuameka via mu lutsilielo. Cingi ca vavusamba vange va putukile vupioneiro, eci ca puile lungano lua kama kuli ange. Cikuavo naua, Muanetu Erich Mundt, uovokele ku cimo cimpaka ca vipanga via kayando, ua nji kaniamesele ku tsiliela muli Yehova. Ua nji lekele ngueni ku vimpaka via vipanga via kayando, vamuanetu va kulahelele ku ngolo yavo vavene, mu nima ya ntsimbu va zeyele mu lutsilielo. Vunoni vaze va tsiliele mu vutuntu muli Yehova va hasele ku kolesa na ku pua vingundzi via kama mu cikungulukilo.

Kaha naua Muanetu Martin Poetzinger, uze ua puile mukua Civunga ca Vantuamena mu nima ya ntsimbu, ua tualeleho ku kaniamesa vamuanetu, ngueni, “Ku simpa vukevuo vupite vua kama vu mu hasa ku kala navuo!” Mu nima ya ku hilula ha mezi aco, nja likelele vipanga na ku putuka vupioneiro mu Junho ya 1963. Cikeco cihangula ca cili cikuma ci nja lingile! Mu nima ya vingonde vivali, tele na ku putuka ku tonda vipanga vieka kanda, va nji laniene ku pua pioneiro ua ntsimbu yose. Mu nima ya miaka ya indende, Yehova ua nji vezikisile mu njila ka nja lavelelele cipue ku lota. Va nji laniene ku Sikola 44 ya Ngileande.

“Kala na ntsintsa mu cipanga ci ua tambula” cikeco cimo ca vilongesa via kama vi nja lilongesa, cikuma-kuma kuli vamuanetu Nathan Knorr na Lyman Swingle. Va tu kaniamesele ku kolesa mu nkala cipanga ci tu tambula, cipue nga ca cikalu. Muanetu Knorr ua handekele ngueni: “Mu ka tuala mana ku vika? Ku mazilo, ku tumbatua, cipue ku vuhutu? Ni mu ka tuala mana ku miti, ku vintemo na ku vihanga via ndzolela? Lilongesenu ku lema vantu!” Tangua limo omo Muanetu Swingle ua kele na ku lombolola omo lia vika cingi ca vamuanetu ve ku likela vuasi vipanga vi ve ku tambula, masozi a putukile ku hita, kaha ka hasele naua ku handeka. Ngeci ua vatuisilile cimpande ceni, linga vi ci hite. Amba vuose ua ku ci manusuile. Vize via nji kuatele cikuma ku mutima, ngeci nja likuminyine nguange nji ka kolesa mu cipanga cange muomu ka nji tondo ku vuisa Yesu ni vamuanaye ku pihia ku mutima.—Mat. 25:40.

Ha litangua li tua tambuile mapapelo a muesele vifuti vi va tu tumine, vamo vamuanetu va ku vusoko vua Mbetele va tu ihuile kulihi va na tu tumu. Kaha muntu ku muntu ua tumbuile ku cifuti ci va na mu tumu. Kaha vaze vamuanetu va ha Mbetele va handekele via cili ku tuala ha cifuti caco. Vunoni mu nja tumbuile cifuti ci va nji tumine, nguange: “Congo (Kinshasa)” vose kulu, kaha mu nima yaco nguavo: “Mu Congo? Yehova a kale nove!” Muomu ku miaka ize, Congo (Kinshasa) ya tsimanene mu mizimbu, omo lia ndzita, vumbanditu na vakua ku litsihanga. Vutuhu ngoco nja tualele mana ku vize vilongesa via  kama vi nja lilongesele mu Sikola ya Ngileande. Mu nima ya amo matangua a andende tunde ha ku linoneka cetu mu Setembro ya 1967, va tu tumine ku Congo, Kinshasa, nange na vamuanetu Heinrich Dehnbostel na Claude Lindsay.

Mu tua ka hetele ku Kinshasa, tua lilongesele Francês mu vingonde vitatu. Kaha tua ile mu ndeke ku Lubumbashi, i va lukile laza nguavo Elisabethville, ku cikulo ca Congo ku hiehi na ngamba ya Zambia. Tua kele mu ndzivo ya vamisionaliu mu kati ka mbonge yaco.

Mu ku linga, ku vihela via vingi via mu Lubumbashi na umo ua ambuluilileko uahi, tua vuile ndzolela ya ku pua vantu va katete ku ambuluilako. Mu ntsimbu ya indende, vandongesi va Mbimbiliya va tu lanenene cikuma. Kaha tua ambuluilile naua ku vakua nguvulu na kuli vamo vapulisia. Cingi cavo va muesele kasingimiko ka kama ku Lizi lia Njambi na cipanga cetu ca ku ambulula. Swahili likelio lilimi li va handekele cikuma vantu mu mbonge ize, ngeci nange na Claude Lindsay tua lilongeselelio. Mu nima ya ntsimbu ya indende, va tu tumine mu cikungulukilo ca Swahili.

Vutuhu tua lihitile na vimona via cili via vingi, vunoni tua hitile naua mu visoti. Vintsimbu via vingi, masualele va ku penda va kele na ku tu pindisa oku na mata avo, kaha vapulisia naua va kele na ku tu nehela hoi-hoi mu ku tu vangeya viuma ka tua lingile. Tangua limo cimo civunga ca vapulisia ca kovelele na mbuanja ha ndzivo ya vamisionaliu ha tua kele, tele tu na likungulula mu cimo ca viuano vietu. Va tu kuatele na ku tu tuala ku cikota ca kama ca vapulisia, kaha va ka tu mbuetekele ha mavu noho ha ola ya 22 ku vutsiki, amba va tu ecele.

 Mu 1969, Va nji hanguile ku pua kaniungi ua ku zinguluka. Limbo li va nji hanene ku meneka, lia puile ngue ku makela liunda lia mu Afrika. Nja kele na ku enda viola via vingi ha mikono mu vinjila via vicapi-capi na muila ua laha. Ha limbo limo lia mu musenge ha nja ka tulilile, umo kasumbi na tupiyo veni va kosele muintsi lia muhela uange. Na limo litangua liahi nji ka suva cifua ca kele na ku nji niangumuinamo uze kasumbi, mua kele na ku keketeya nkala cimenemene. Kati kalua ua kele na ku linga havueni. Nje ku vuluka na ndzolela vintsimbu vi nja kele na ku simutuila via Mbimbiliya na vamuanetu oku tu sikama ku coto ku vutsiki.

Cimo ca visoti via kama vi tua luile navio ca puile ku pinda na vamuanetu va makuli va kele na ku kuasa vakua civunga ca Kitawala. * Vamo va hetele vene na ku mbatizimu kaha va va hanguile ku pua vakuluntu mu vikungulukilo. Vunoni cingi ca vaze ‘vioua via mavue’ va va lauluile kuli vamo vamuanetu va vusunga. (Yun. 12) Mu nima ya ntsimbu, Yehova ua lelesele vikungulukilo, kaha vusunga vua kolele mu cifua ca ku komouesa mu cifuti cose.

Mu 1971, va nji laniene ku ka pangela ha Mbetele ku Kinshasa, kaha nja ka pangele ku viseketa via ku liseza-seza, ngeci mua seketa ya ku lisonekela mikanda na vikungulukilo, seketa ya tala via mavulu etu na vikuavo. Ku Mbetele nja lilongesele mua ku endesela vipanga vietu mu cifuti ca kama kaha mua kala visoti via vingi. Vintsimbu vimo mikanda i tua kele na ku tuma mu vindeke ya kele na ku ambata vingonde amba i ka hete. Muomu mu nima ya ku endela mu ndeke va kele na ku i hana naua kuli vakua ku sunga mato. Kaha mato aco a kele na ku enda visimano via vingi, muomu cingi ca vindonga via cifuti caco via sula mankanda. Vunoni vutuhu tua hitile mu visoti evi na vikuavo, tua hasele ku puisamo vipanga.

Nja komokele cikuma ha ku mona vamuanetu va vuahesa viuano via muhato via kama vutuhu ka kua kele vimbongo via vingi. Va kele na ku sita vihela via viuano na muila ua laha na ku tsokola mafuika a kama ku a puisa mitula, na ku zenga mikuta ya muila ku pua vituamo. Va kele na ku tunga vindzivo via luvungu na ku vi ambela na visalo via ku tunga na mahongo, kaha visalo vikuavo va vi puisile vimesa. Kaha va kele na ku pangesa viondzi muomu ka va kele na vimbambo. Mua vusunga ku kaniama ca vaze vamuanetu va vamala na va vampuevo ca kele na ku nji komouesa cikuma. Nja va lemene cikuma. Mu va nji tumine ku cifuti ceka nja va vuilile vusona vua kama!

Mu 1974, va nji tumine ku Mbetele ya ku Kenya. Nja ka uaneneko vipanga via kama, muomu Mbetele ya mu Kenya ya kele na ku tuamenena vipanga vietu mu vifuti vi tuvakana 10. Mu vimo vifuti viaco vakua nguvulu va vindika vipanga vietu. Vintsimbu via vingi va nji tumine ku ka meneka vimo vifuti viaco, cikuma-kuma Etiopia. Ku cifuti caco, vamuanetu va kele na ku hita mu visoti via vingi na ku va luisa. Cingi cavo va va luisile na vukenia na ku va haka mu tumenga. Vunoni va kolesele muomu va kakatelele kuli Yehova na kuli umo na mukuavo.

Mu 1980, muono uange ua alulukile mu cifua ca ku tovala mu nja ambatele ndumbuetu Gail Matheson. Ua pua mukua Canada, kaha tua kele mu sikola imo lika ku Ngileande. Ikeye va mu tumine ku Bolivia. Vunoni tua kele na ku lituma mikanda. Kaha mu nima ya miaka 12 tua ka liuanene naua ku Nova Yorke. Mu nima ya ntsimbu ya indende, tua ka liambatele ku Kenya. Nje ku santsela cikuma mpueyange muomu ue ku mona viuma na meso a lutsilielo na ku viukilila na vize via kala navio. Kasi ua pua mukuasi uange ua cilemo.

Mu 1986, nange na mpueyange va tu tumine mu vipanga via ku zinguluka oku naua tele nji umo ua Vakuluntu va Mbetele. Cipanga cetu ca vuniungi vua ku zinguluka ca tondekele ku pangela ku vifuti vikuavo, vi ya kele na ku tuamenena Mbetele ya Kenya.

Nje ku vuluka na ndzolela mu tua kele na ku liviukisila ciuano ku Asmara (mu Eritrea), mu 1992, tele vipanga vietu kanda va ci vi vindike. Vunoni ca vusiua, tua uanene cimo cipapela ca ku vihia-vihia, ha mbandza ca ciliko vunoni mu kati ca ku vihia. Ha cihela caco hakeho ha tua pandele ku lingila ciuano. Vunoni nja komokele ha litangua lia ciuano vamuanetu va vuahesele mu kati ku pua cihela ca cili ca ku  lemeselamo Yehova. Vamuanetu vavengi va nehele vintanga via ku fuika-fuika hose haze ka hesi vuino. Ciuano ca tu tovalele kaha kua solokele vantu 1.279.

Cipanga ca vuniungi vua ku zinguluka ca tu kaluuilile cikuma muomu ku vindzivo vi tua kele na ku tulila kati ku liseza-seza. Ntsimbu eyi mu tulila mu ndzivo ya cili ku mukulo ua kalunga, ntsimbu ikuavo mu ka tulila ku kandzivo ka ku tunga na shapa kaha kandzivo ka ku likuasela ka kele ha 100 metru na ndzivo. Vunoni ku nkala cihela ci tua kele, vi tue ku vulukako cikuma matangua a tua kele na ku fuitangana mu lihia na vapioneiro na vakua ku ambulula va ntuima. Mu va tu tumine ku cifuti ceka, tua sile vavusamba va tua lemene cikuma, kaha tua kele na ku va vuila vusona vua kama.

Kaha ku miaka ya 1980 na 1990, vakua nguvulu va tavesele vipanga vietu mu vifuti via vingi via kele muintsi lia Mbetele ya ku Kenya. Ngeci cingi cavio via liimanenene, muomu namuo va tungililemo viMbetele. Mu 1993, va tu tumine ku seketa yetu ya mu Addis Ababa, Etiopia. Mu cifuti caco vipanga vietu va vi vindikile mu miaka ya yingi, vunoni tele va na vi tavesa honi.

Yehova kasi ali na ku vezikisa cipanga cetu mu Etiopia. Cingi ca vamuanetu va putukile vupioneiro. Kampe 20% ya vakua ku ambulula va pua vapioneiro va ntsimbu yose tunde mu 2012. Cikuavo naua, visikola via Vuangana vie ku longesa vutongue ku vamuanetu, kaha va na tungu Vindzivo via Vuangana vi tuvakana 120. Mu 2004, vusoko vua Mbetele vua nungulukilile ku Mbetele ya iha, kaha ha cihela caco ha kala naua imo Ndzivo ya Viuano ye ku kuasa cikuma.

Mu ku hita ca miaka, nange na mpueyange tua likuata vusamba vua kama na vamuanetu va vamala na va vampuevo ku Etiopia. Ndzandzu na ngozi yavo vie ku tuya ku mutima. Mu miaka ino tue ku pinda na cihindu, ngeci va tu nunguluila ku Mbetele ya ku Europa Central. Kuno vamuanetu ve ku tu niunga na cilemo, vunoni tue ku ivua vusona vua vavusamba vuetu ku Etiopia.

Tua limuena na meso etu vati Yehova ua kolesa cipanga ceni ku vihela vi tua hita. (1 Kol. 3:6, 9) Ca ku muenako, mu nja ambuluilile vamo vakua Rwanda va pangelele ku vuhindilo vua Nkengelezi mu Congo, tele na umo muzimbu ua vakua ku ambulula ue ku tundilila ku Rwanda uahi. Vunoni lelo lino, mu cifuti cose muli vamuanetu va ku pua 30.000. Kaha mu 1967, mu Congo (Kinshasa) mua kele vakua ku ambulula va heta ku 6.000. Lelo lino va na tuvakana 230.000, kaha mu 2018 vantu va tuvakana 1 milhão va ile ku Mulalelo ua Muangana. Mua vusunga, vifuti viose via kele muintsi lia Mbetele ya mu Kenya, numelu ya vakua ku ambulula ya livuezelela ku tuvakana 100.000.

Mu miaka i tuvakana 50 ku nima, Yehova ua pangesele vamuanetu va ku liseza-seza mu ku nji kuasa linga nji kovele mu cipanga ca ntsimbu yose. Vutuhu kasi nje ku pinda na ku holoka cange, vunoni nja lilongesa ku tsiliela mu vutuntu muli Yehova. Kaha vi nja lihitile navio mu Afrika, via nji kuasa ku pua mukua lukakatela na ku viukilila na viuma vi nji li navio. Nange na mpueyange tue ku komoka vamuanetu va vampuevo na va vamala omo lia vuhuanga vuavo, ku kolesa mu vieseko, na lukulahelo luavo muli Yehova. Nje ku santsela cikuma kuli Yehova omo lia ngozi yeni ize ka ya tu pandele. Mua vusunga vivezikiso via Yehova via hiana viose vi nja lavelelele.—Visa. 37:4.