Nja semukile lia 22 ya Dezembro ya 1929 ku Noville, limo limbo lia lindende lia kele na mehia atanu na auana mu Ardenas belgas. Nje ku vuluka na ndzolela mu nja puile kanike na visemi vange ku mehia. Ca ku muenako, nange na ntsongo yange Raymond tua kele na ku kanda vangombe na ku kuasa ku tia mu lihia. Vantu muimbo, va kele na ku likuasa umo na mukuavo.

Vatata Emile na vanana Alice, va puile vakua Katolika. Kaha nkala calumingu, va kele na kuya ku igreja. Vunoni kampe mu 1939, vamo vamuanetu va puile vapioneru va fumine ku Inglaterra vezile muimbo lietu, ngeci vatata va putukile ku tambula mukanda Consolação (ive ku sana lelo nguavo Vingilenu!). Kaha vuasi-vuasi vatata va nonguenene vusunga vua kele mu mikanda yaco, ngeci va putukile ku tanda Mbimbiliya. Vatata mu va likelele kuya ku igreja, vakuetu va tua lihatele navo va putukile ku va luisa. Va setekele ku va kakateya linga va tualeleho ku pua vakua Katolika, kaha muzimbu uaco ua kele na ku katula hoi-hoi.

Ca nji vavalele ku mutima mu nja kele na ku mona vatata vali na ku hita mu visoti viaco. Vikevio via nji lingisile ku vundila kuli Njambi linga a kuase vatata ku tuala ha cimpande caco. Mua vusunga, nja vuile ndzolela omo vakuetu va tua lihatele navo va likelele ku luisa vatata. Ngeci via nji hele vusunga ngecize, Yehova ua pua mpundu “mukua ku ivua vivundilo.”

Lia 10 ya Maio ya 1940, ndzita ya putukile hakati ka vakua Nazi ku Alemanha na vakua Bélgica. Ngeci vantu vavengi va tinine mu cifuti ca Bélgica. Vusoko vuetu vua tininine ku sulu ya França. Kaha vintsimbu vimo, tua kele na ku hita ku vihela ku va kele na ku luila masualale vakua Alemanha na vakua França.

 Munima yaco tua hasele ku hiluka ku mehia etu, vunoni tua ka uanene cingi ca vitenga vietu va na vi pundu. Tua uaneneko lika katali ketu Bobbie. Vi tua lihitile navio via nji lingisile ku lihula nguange: ‘Vuno vika kua kela ndzita na tuyando?’

Ha ntsimbu yaco, muanetu Emile Schrantz a ua puile pioneru ua tu kaniamesele cikuma. Ku hitila mu Mbimbiliya ua tu kuasele ku tantekeya omo lia vika kua kela tuyando, kaha ua tu kumbuluile naua na vihula vikuavo. Ngeci mukemuo, vusamba vuange na Yehova vua kolele kaha nja kele na vusunga ngecize ua pua Njambi ua cilemo.

Ambe mu ya huile ndzita, vusoko vuetu vua hasele ku tualelelaho ku simutuila na Vakaleho veka. Mu Agosto ya 1943, muanetu José-Nicolas Minet ua hanene cimpande ku mehia etu. Uehuile nguendi: “Veya va tonda ku vambatiza?” Kaha vatata nange, tuemikile mavoko. Ngeci va tu mbatizile mu kandonga ka kele mu hiehi na lihia lietu.

Lia Dezembro ya 1944 masualale vakua Alemanha va lingile ndzita yavo ya ku manusuila mu Ndzita ya mu Civali ya mu Mavu Ose ku Europa Ocidental, i ve ku sana nguavo ndzita ya ku Bulge. Kaha ndzita ya kele na ku lihitila ku hiehi na ndzivo yetu, ngeci mukemuo tua lisuekele mu ndzivo mu ngonde imo. Tangua limo, mu nja tuhukile mu ku lisa tusitu, imo mbomba ya tuikile na ku pihisa cisete cetu. Kaha umo lisualale kaAmericano ua kele mu hiehi nange ua tambakanene ngueni: “Kulama oho!” Ngeci nja satukile na ku kulama ku mukulo uendi kaha ikeye ua hakele cikoko ha mutue uange linga a nji niunge.

Munima ya ndzita, tua hasele ku tualelelaho ku simutuila na vamo vamuanetu va kele ku imo 90 km netu, mu cikungulukilo ca ku Liège. Mu ku hita ca ntsimbu, tua hasele ku tumbika cimo civunga ca ci ndende ca ku lilongesa Mbimbiliya ku Bastogne. Kaha nja putukile ku panga ku seketa ya tala via ku tambula milambu, ngeci nja uanene vu kovelelo vua ku lilongesa Direito. Mu nima yaco, nja putukile ku pangela ku seketa ya nguvulu. Mu 1951 tua lingile cimo ciuano ca limbo ca ci ndende ku Bastogne. Ku ciuano caco, kua solokele vantu va ku pua cihita kaha ha kati kavo ha kele umo pioneiru ua ntuima, Elly Reuter. Ndumbuetu Elly  uendele 50 km ha kinga, linga a ka hete ku ciuano. Kaha mu ntsimbu yaco, tua putukile ku litantekeya. VaElly va tambuile cilanio ca kuya ku Sikola ya Ngiliande ku Estados Unidos. Ikeye ua sonekelele ku cikota ca kama, mu ku lombolola omo lia vika ua vianene cilanio. Kaha muanetu Knorr, uze ua kele na ku tuamenena vangamba va Yehova mu ntsimbu ize ua mu kumbuluile nguendi, tangua limo halumo mu ka lilongesa ku Ngiliande hamo na yaliove. Kaha tua liambatele mu Fevereiro ya 1953.

Mu muaka uze vene, yange na vaElly tua kungulukile ku ciuano ca limbo ca Sociedade do Novo Mundo ca hitile ku Nova Iorque, ku lipela Yankee. Kaha nja ka tantekeyeleko umo muanetu ua nji hele vimo vipanga via cili na ku nji lania kuya ku Estados Unidos. Munima ya ku vundila kuli Yehova ku tuala ha muzimbu uaco, kaha nange na vaElly tua hanguile ku viana vipanga viaco na ku hiluka ku Bélgica, mu ku ka kuasa kamo ka civunga ka vakua kuambulula va ku pua Likumi ku Bastogne. Mu muaka ua hateleko, Yehova ua tu vezikisile na muana ua yala, Serge. Vunoni ca vusiua, munima ya miaka itanu na ivali, Serge ua vavalele na ku heta ha kutsa. Mu ntsimbu yaco, tua muaniene mutima uetu kuli Yehova ku hitilila mu civundilo, kaha Yehova ua tu kaniamesele na lulavelelo lua cisangukilo.

Mu Outubro ya 1961, nja uanene vipanga via nji kuasele kupua pioneiru. Kaha mu litangua liaco vene, Mbetele ya ku Bélgica ya nji sanene ku telefone. Va nji huile nga citava nji pue kaniungi ua ku zinguluka. Ngeci nja ve huile nguange: “Ka citava tu pue vapioneiru ntsimbu kanda tu tave eci cilanio?” Kaha vamuanetu va tavele. Munima ya ku linga vupioneiru mu vingonde 8, tua putukile cipanga ca vuniungi mu Setembro ya 1962.

Munima ya ku kala miaka ivali mu cipanga ca vuniungi vua ku zinguluka, va tu laniene ku ka pangela ku Mbetele ya ku Bruxelas. Tua putukile ku pangelako mu Outubro ya 1964. Eci cipanga ca ciha ci tua tambuile, ca tu nehele vivezikiso via vingi. Kaha, Muanetu Knorr mua menekele Mbetele yetu mu 1965, va tu laniene tu pue mutamba ua vusoko vua Mbetele, nja komokele mua kama. Munima ya ntsimbu Yange na vaElly va tu laniene ku ya ku Sikola ya Ngiliande. Mezi a handekele muanetu Knorr imo miaka 13 ku nima a lipuisilemo! Munima ya ku manesa ku lilongesa, tua hilukile ku Mbetele ya ku Bélgica.

Mu ku hita ca miaka, nja kala na civezikiso ca ku hakuila mpoko yetu ya ku lemesa Njambi mu Europa na ku vihela vikuavo. (Filp. 1:7) Eci ca nji lingisile ku liuana citona meso na vakua nguvulu mu vifuti vi pulakana 55, vi va vindika vipanga vietu. Nga nji na liuana navo, mu cihela ca ku tsindika ha Vungazi vu nja lilongesa ku sikola, nje ku litumbula nguange “nji mukua ku pangela Njambi.” Vintsimbu viose nje ku lengeya ku tuamenena ca Yehova, muomu nja tantekeya ngecize “Mutima ua muangana u li mu livoko lia Yehova ngue vandonga  va mema: [Ikeye a hasa ku] u aluluisa kuose ku a na zange.”—Visi. 21:1.

Cimo cimona ka nje ku suva, ca pua ha litangua li nja likunguluile na umo muata ua ku Parlamento Europeu. Vintsimbu via vingi vi nja kele na ku pinga ku handeka nendi ka va kele na ku nji tavesa, vunoni tangua liaco ua tavele honi. Kaha ua nji lekele nguendi “Nji ku hana lika 5 minutu, ka nji vuezelelaho minutu na imo yahi.” Ngeci nja kotamene na ku putuka ku vundila. Mua nji muene nji na kotama, ua lisosomuene na ku nji ihula vika njili na ku linga. Ngeci nja mu kumbuluile nguange: “Nji na kala na ku santsela Njambi, muomu enu mua pua ngamba ya Njambi.” Kaha nguendi, “Vati omuo?” Ngeci nja mu lekesele Loma 13:4. Nkuma ua puile mukua Protestante ngeci eci cinimbu ca mu kuatele mua kama ku mutima. Omo lieci cinimbu, tua simutuilile honi 30 minutu, kaha ciuano caco cendele vuino. Ua hetele na ha ku handeka nguendi ua singimika mua kama vipanga vietu.

Mu ku hita ca miaka, vangamba va Yehova va sompa vimpande via vingi mu ku hakuila cifua ci tue ku muenamo via ku lihaka mu via mavu, via ku niunga vana nga visemi va litepa, via ku fueta lisimu na vikuavo. Kaha nja kala na civezikiso ca kama ca ku kuasa mu cingi ca vimpande viaco na ku limuena vati Yehova ua tu kuasa ku vi vula. Vakaleho va Yehova va vula vimpande vi pulakana 140 ku ndzango ya Corte Europeia dos Direitos Humanos!

Ku vi 1990, nja pangelele hamo na muanetu Philip Brumley, ua ku cikota ca kama, na muanetu Valter Farneti ua ku Itália mu ku hakuila mpoko yetu mu cifuti ca Cuba, muomu vipanga vietu tele va vi vindika. Nja sonekelele ku Embaxada ya Cuba mu Bélgica. Kaha nja ka likunguluile na muata u va tumine ku tala cimpande cetu. Mu ciuano cetu ca katete, ka tua hasele ku manusula visoti via lingisile linga Cuba i vindike vipanga vietu.

Munima ya ku vundila ku tuamenena ca Yehova, tua vundilile va tu tavesa ku tuma viMbimbiliya via ku pua 5.00 ku Cuba, kaha va tavele. ViMbimbiliya viaco, via ka hetele kaha va vi tepelele ku vamuanetu. Evi via tu muesele ngecize Yehova ua kele na ku vezikisa kapandi ketu. Kaha tua vundilile naua lisesa lia ku tuma viMbimbiliya 27.500. Nguvulu ya tavele naua. Mua vusunga, ku kuasa vamuanetu mu Cuba va tambule viMbimbiliya ca nji vuisile ndzolela ya kama.

Va nji tumine ku cifuti ca Cuba vintsimbu via vingi mu ku ka hakuila vipanga vietu. Omo lia mangendzi aco, nja hasa ku pua mundambo ua cili ua vakua nguvulu vavengi mu cifuti caco.

Mu 1994, mu va tsihile vaTutsi mu Rwanda, vantu va pulakana 1.000.000 va va tsihile. Kaha ca vusiua ku handeka ngecize, vamo vamuanetu na vandumbuetu navo va va tsihilile kumo. Mu nima ya ntsimbu ya indende, Civunga ca Vantuamena ca pingile cimo civunga ca vamuanetu ci tuale viuma via ku likuasa navio ku vamuanetu va mu cifuti caco.

Mu tua hetele mu Kigali, tua uanene RTO na vutulikilo vua mikanda yetu, viose va na vi tuvangana na vilianga. Va tu lekele naua mizimbu ikuavo ya vusiua ya vamuanetu va va timbangele na tutana. Vunoni tua vuile naua mizimbu ya ku kaniamesa ya vamuanetu va limuesele cilemo mu ntsimbu yaco. Ca ku muenako, tua liuanene na umo muanetu ua kaTutsi u va suekele mu cina mu matangua 28 kuli vumo vusoko vua vamuanetu va ku muyati ua Hutu. Mu cimo ciuano ca mu Kigali, tua lembeziekele vamuanetu na vandumbuetu va pulakana 900 na Lizi lia Njambi.

Munima yaco, tua zavukile nginga na ku kovela mu Zaire (lelo ve i tumbula nguavo Congo Kinshasa) mu ku tonda cimo civunga ca kama ca Vakaleho va tinine ku vimpaka via vakua ku tina mu mbonge ya Goma. Tua va tondele vunoni ka tua hasele ku va uana, ngeci tua vundilile Yehova a tu kuase ku va uana. Munima yaco tua muene umo muntu eza kuli yetu, ngeci tua muihuile nga a tantekeya Vakaleho va Yehova. Kaha ikeye nguendi “Eyo, nange vene nji Mukaleho. Me nji mi tuale ku civunga ca vamuanetu ve ku tu kuasa.” Mu nima ya ku likungulula na vamuanetu vaco, tua likunguluile honi na vakua ku tina va ku pua 1.600 mu ku va kaniamesa na ku va lembezieka na Lizi lia Njambi. Tua va tandelele naua mukanda ua Vakua Civunga ca Vantuamena. Mu mukanda uaco, mua kele aa mezi: “Tue ku mi kundika mu vivundilo ntsimbu yose, kaha tuli na vusunga ngecize Yehova ka ka mi seza na limo litangua liahi.” Mua vusunga, a tu kuatele mua kama ku mitima. Mezi aco a lipuisilemo mpundu. Lelo lino mu Rwanda muli honi Vakaleho va pulakana 30.000!

Munima ya miaka 58 hamo lika, mukua cilemo cange Elly ua tsile mu 2011. Yehova ue ku nji lembezieka mu nje ku liniengela kuli ikeye ku hitila mu vivundilo. Kaha vikuavo vie ku nji lembezieka via pua ku ambulula muzimbu ua cili.

Vutuhu nji na pulakana honi miaka 90, kasi nje kuambulula simano ku simano. Nja kala naua na civezikiso ca ku kuasa ku Departamento Legal ya kuno ku Mbetele ya Bélgica, na ku lekako vakuetu muzimbu uange na ku kaniamesa vakuendze va ku vusoko vuetu vua Mbetele.

Imo miaka 84 ku nima, nja lingile civundilo cange ca katete. Kaha vuze vua puile vuputukilo vua nji kuasa ku likuata vusamba vua kama na Yehova. Nje ku santsela mua kama kuli Yehova muomu, mu muono uange uose, ue ku halakana vivundilo viange.—Visa. 66:19. b