ASILIA, ya puile vuangana vua kama mu mavu ose mu muaka ua 670 T.K.K.E., Imo saiti nguayo: “Vuangana vuaco vua tundile ku Sipulu ku vutokelo, na ku Irão ku vucelo. Kaha ntsimbu imo, na Ingito nayo ya puile mutamba ua vuangana vuaco.” (The British Museum Blog) Cikota ca vuangana vuaco, ca puile mbonge ya Ninivayi, kaha ikeyo ya puile mbonge ya kama cikuma mu mavu ose. Mua kele vitungu via cili via vingi, vinganda via kama via ku komouesa, kaha na vindzivo via kama via ku tulikila mavulu. Amo mezi a va sonekele ha vivumbe via mbonge ya kama ya Ninivayi, a muesele ngecize Muangana Assurbanipal ua kele na ku lihalesa ngeci mua vamiangana vakuavo va mu Asilia, ngueni: “Nji muangana ua mavu.” Ku ntsimbu ize Asilia na Ninivayi, via solokele ngue na umo a hasa ku vi vula uahi.

Vutuhu ngoco, omo Asilia ya hetele ha ntuitui yaco ku viose, kapolofeto ua Yehova Zefaniya ua polofetele ngueni: “[Yehova a ka] enieka Asilia, kaha a ka puisa Ninivayi mpambo ya ngoco, ya ku uma ngue zindinda.” Kaha Nahume kapolofeto mukuavo ua Yehova, ua polofetele ngueni: “Pupenu vize via palata, pupenu vize via olu . . . [Ninivayi] a li mupulungua, ua vuhuolohuohuo, ua ngoco. . . . Vose va ka ku tala va ka ku tina, na ku handeka nguavo, Ninivayi na nonga.” (Zef. 2:13; Nah. 2:9, 10; 3:7) Ku ivua vupolofeto ngeci muovu, halumo ca lingisile vantu ku lihula nguavo: ‘Naana, tangua vu ka lipuisamo vene ovu? Asilia ya pua ngungu ya vangungu, kuli muntu a hasa ku i vula?’ Vunoni vize vi va kele na ku viana cikuma vantu, vikevio vene via solokele.

Vunoni ku ntsongo ya muaka 600 T.K.K.E., Asilia va i vulile kuli vakua Mbambilone na vakua Mende. Mu nima ya ntsimbu Ninivayi, ya himpukile ngundu kaha vantu va i suvile. Kaha kuliya na umo mukanda, vantu va tundile mu mbonge yaco, ngeci ya lisikilile. Mu nima yaco, vantu va kele na ku tantekeya via Ninivayi ku hitila mu Mbimbiliya lika. (The Metropolitan Museum of Art in New York) Kaha imo saiti nguayo, ku vuputukilo vua miaka 1800 “na umo uahi ua tantekeyele nga ize mbonge ya kama cikuma mu Asilia, kuya kele mpundu ni kuahi.” (Biblical Archaeology Society Online Archive) Vunoni ku heta mu muaka 1845, umo mukua ku hinda mu vingundu Austen Henry Layard, ua putukile ku hinda ha cihela ha kele mbonge ya Ninivayi. Viuma vi va situla ha cihela caco, via muesa ngecize Ninivayi ya puile mbonge ya ku tsimana.

Ku lipuisamo mu vutuntu ca vupolofeto vua handekele via Ninivayi, ce ku kaniamesa lutsilielo luetu ngecize vupolofeto vua mu Mbimbiliya ku tuala ha mavuangana aliko lelo lino, navuo vu ka lipuisamo.—Ndan. 2:44; Ku-So. 19:15, 19-21.