Nja semukilile ku Holanda mu 1948. Mu muaka ua hateleko vusoko vuetu vua nungulukilile ku São Paulo, Brazil. Visemi vange mueka va lemene via Njambi, ngeci ku vinguezi tua kele na ku tandela hamo Mbimbiliya mu vusoko, mu nima ya kulia. Mu 1959 tua nungulukile naua, vunoni tua ka kele honi ku Massachusetts, Estados Unidos.

Vatate va kele na ku fuitangana mua kama mu ku tonda via ku lisuka navio, muomu tua puile 8 ha ndzivo. Va lingile vipanga ngeci mua, ku enda mangendzi a mingoso, ku vunda vitapalo, na ku impreza ya vindeke. Tu vose mu vusoko tua viukilile mua kama, mu va putukile ku pangela ku impreza ya vindeke, muomu tua putukile kuya ku vifuti via vingi.

Mu nja kele ku sikola, vintsimbu via vingi nja kele na ku lihula nguange, ‘Vika nji ka linga mu nji ka kola?’ Vamo vavusamba vange va hanguile kuya ku sikola ya kama, vakuavo ku vusualale. Vunoni ange via vusualale houe, muomu ka nja lemene hoi-hoi. Cikuma-kuma luozi, mueka nja lu zinda. Ngeci nja hanguile kuya ku sikola ya kama, linga kati nji ye ku vusualale. Vutuhu ngoco mu kati kange mpundu, nja tondele ku kuasa vakuetu, muomu nja muene nguange vikevio vi hasa ku nji vuisa ndzolela mu muono.

Ku sikola ya kama, nja lemene ku lilongesa via muono ua vantu (Antropologia), muomu nja tondele ku tantekeya kuiko ua tunda muono. Va tu longesele via Evulusao na ku tu kakateya ku vi tsiliela. Vunoni vimo vilongesa viaco ka via nji lombolokele, muomu vakua siensia nguavo vilongesa viose via pande ku sungama na ku kala na vukaleho. Vutuhu ngoco, Evulusao ka ya kele navio.

Ha sikola yetu, ka va kele na ku tu longesa via ku kala na vilinga via cili. Vunoni va kele na ku tsindika mua kama ha ku manusula sikola yaco mu njila yose oyo. Vilika, senga na ku seteka vidroga, via nji vuisile ndzolela, vunoni mu ntsimbu ya indende. Ngeci nja kele na ku lihula nguange, ‘Vuno vutumbe vua muono vukevuo vene ovu ni?’

Kaha nja nungulukilile ku Boston na ku ka lisonekesa ku sikola ya kama ya mu mbonge yaco. Linga nji hase ku fueta-fueta vimbongo via kele na ku tondeka ku sikola, nja tondele kacipanga ka ku linga ha matangua a ku huima. Kukekuo ku nja ka tantekeyelele Vakaleho va Yehova. Ku vipanga viaco, umo mukuetu ua nji lekele via vupolofeto vua ‘vintsimbu vitanu na vivali’ vua ku Ndaniele 4. Kaha ua nji lekele ngecize tuli ku matangua a ku kotokela. (Ndan. 4:13-17) Mu ntsimbu ya indende, nja nongonuene ngecize, nga nji tualelelaho ku pua na ku simutuila via cifua eci nou mukuetu, ci ka tondeka nji alulule muono uange. Ngeci nja putukile ku mu tina-tina.

Ku sikola ya kama, nja putukile ku linga vikursu vize vie ku nji vuaheselele ku cipanga ca ku lihana, ci nja tondele ku ka linga ku Amerika do Sul. Nja singaniekele nguange ku lihaka mu vipanga via ku kuasa vantu vuana, ci ka nji vuisa ndzolela ya vusunga mu muono. Vunoni nja nongonuene ngecize cipue vene vipanga viaco navio ka vie ku hana vutumbe mu muono. Kaha mu ku linga nja futukile ku mutima, nja silile sikola ya kama ha kati.

Mu Maio ya 1970, nja nungulukilile ku Amsterdão, Holanda, nji ka pangele ku impreza ya vindeke i va kele na ku pangela vatate. Omo lia vipanga viaco nja kele na ku endangana mangendzi a engi, muaya Afrika, viAmerika, Europa na Asia. Mu ntsimbu ya indende, nja nongonuene ngecize, kuose-oko ku u ila hano ha mavu visoti kampe vimo lika vene, kaha nou ali na ku hasa ku vi manusula vuino vene uahi. Ngeci cizango ca ku tonda ku lingako vimo via seho mu muono, ca nji hiluisile ku Boston, nja ka lisonekesa lueka naua kuze ku sikola ya kama ku nja kele.

Vunoni mu nja ka heteleko, kasi nja muene ngecize viuma vi nji tonda mpundu mu muono, ka njesi na ku vi uana. Ha nja kele nduu, ngeci njehuile mulongisi uange ua antropologia, a nji leke mua ku lingila. Cikumbululo ceni ca nji komouesele, ngueni: ‘Ku likela sikola vika? Likele sikola ya kama.’ Nji ivue cimamuna caco, puelelele. Ngeci nja likele sikola yaco.

Vunoni kasi vene nja livuile vungoco, ngeci nja hanguile ku likata na cimo civunga ca vakua ku hakuila ciyulo na cilemo, ci va lukile nguavo flower-power. Nange na vamo vavusamba tua putukile kuenda muaya Estados Unidos, kaha tua ka hetele na ku Acapulco, Méxiku. Tua yoyele na vantu va kele na ku viana masiko ose na ku yoya lika mu nai cizango cavo, va va lukile nguavo vahippie. Vunoni mu ntsimbu ya indende lika, nja nongonuene ngecize yoyesi yavo, nayo ka ye ku neha ndzolela ya vusunga mu muono. Muomu nja muene ngecize vantu vaco va sulile na visaki na vungungu.

Mu ntsimbu yaco, cizango ci nja kele naco ku vunike, ca putukile ku nji hilukila. Nja tondele ku enda mangendzi mu kalunga ndonga, vunoni kati kuenda ngoco, nja tondele ku pua mpundu kapitau ua vuato vuaco. Linga nji puisemo cizango caco nja pandele ku kala na vuato vuange mpundu. Kaha mu ku linga umo kavusamba kange, Tom, neni ua kele na cizango caco, tua likuminyine ku linga mangendzi aco mumo lika. Tua tondele ku uana imo nkundu ya cili ngue Citungu, linga tu ka yoyeleko ca ku hona ku lisosomua na masiko a vantu.

Nange na Tom tua ile ku Arenys de Mar, ya kala ku hiehi na Barcelona, mu Espanha. Mu tua ka hateleko, tua landele vumo vuato vua mutoli, vua 9,4 metru, vu va lukile nguavo Llygra. Ngeci tua putukile ku vuezelela-vuezelela tuose tua tondekeleko, linga kati tu ka kale na vitanga mu kalunga. Kaha mu ku linga vungendzi vuetu ka vua puile vua vuasi-vuasi, tua tundisile mutoli ua vuato, linga mu cihela caco tu ambatelemo mema akuavo a ku nua. Vunoni linga tu hase ku kondolola vuato, tua tokekeleko vilapo vivali via 5 metro. Amba vuose tua katukile vungendzi vuetu mu ku talekesa ku cifuti ca Seychelles, mu kalunga ndonga ua ku India. Vutumbe vuetu vua puile kuya na ku kavesa cikulo ca Afrika, na ku Cape of Good Hope, ku Afrika do Sul. Linga kati tu zimbale mu kalunga ndonga, tua pangesele vintangantanga, vimapa, mavulu na tukuavo-tukuavo mu ku tu tuamenena. Ku tantekeya mpundu ha cihela cika tua kele na ku endela mu vungendzi, ca nji komouesele cikuma.

Vunoni mu ntsimbu ya indende, tua tavele nguetu nkuma vuze vuato kati vua mu tulunga ndonga. Muomu mu kua katukile mahundzi a kama, vuato vuaco vua putukile ku kovela mema a engi, kampe 22 litru mu ola imo lika. Ngue mu nji na handekele ku vuputukilo, nja putukile ku ivua liova lia kama. Ngeci lua katete mu muono uange, nja vundilile. Nja lekele Njambi nguange, nga ka tu sala muno mu kalunga, kaha nji ka lihakela kapandi ka ku mu tantekeya vuino na ku mu pangela. Kaha mahundzi a likelele, ngeci nange nja tondele ku linga cose nji puisemo vi nja sikile Njambi.

Mu tua kele vene mu kalunga, nja putukile ku tanda Mbimbiliya. Aci singaniekenu muli ha kati-kati ka Menditelaniu, mu mona vantsi va ku liseza-seza kaha kuose ku mu tala mema veeeku. Havueni kati ku komouesa! Kaha ku vutsiki co, nja komokele ku lana ca vintangantanga muilu. Mua vusunga, ku tala vize viuma via cili ngecize, ca nji hele vusunga ngecize kua kala umo Njambi ua haka seho ku vantu.

Mu nima ya vimo visimano mu kalunga, tua hetele ku cikuma ca Alicante, ku Espanha, kaha tua tondele ku landesa vuato vuaco, linga tu lande vueka vua cili. Vunoni ha ku uana muntu ua ku vu landa, havueni muane, ku heliangela. Muomu vua puile vua laza, ka vuesi na mutoli, kaha vua ku tuika-tuika. Vunoni co, ya puile ntsimbu ya cili ya ku tanda Mbimbiliya.

Mu nja tualeleleho ku tanda Mbimbiliya, nja putukile ku mona ngecize livulu liaco likelio li hasa ku tu kuasa ku yoya mu ndzolela ya vusunga. Nja komokele cifua ca casi ci ya lomboluelamo Mbimbiliya via ku pua muntu ua cili, na ku kala na vilinga via cili. Nja komokele naua omo lia vika cingi ca vantu, ngeci muange, vutuhu tue ku litumbula ku pua Vakua Kilistu, vunoni ka tue ku niunga vi ya handeka Mbimbiliya.

Nja lihakelele kapandi ka ku sungamesa muono uange, ngeci nja likelele vidroga. Nja singaniekele nguange, ‘Mua vusunga, citava kua kala vantu ve ku  lihakela kapandi ka ku ononoka vitume via Mbimbiliya.’ Ngeci nja lihakelele kapandi ka ku va tonda. Lua mu civali mu muono, nja vundilile Njambi a nji kuase ku va uana.

Nja muene nguange, ci li ku lutue nji hilule malombelo vumo ku vumo, noho ha nji ka uanena vulombelo vua vusunga. Mu nja kele na ku lizenga-zenga mu mbonge ya Alicante, nja kele na ku mona vitembele via vingi. Kaha mu ku linga cingi cavio via kele na tumponia, ca puile ca casi ku vi hakela ku mukulo.

Tangua limo nja tumamene ku mukulo ua kalunga ndonga, ku hiehi na cikuma, oku nji tanda Tiango 2:1-5, ize ya tu mamuna kati tu muese kahangu, mu ku lema lika vampite. Mu nja kele na ku hiluka ku vuato vuetu, nja muene imo ndzivo va na sonekaho nguavo: “Ndzivo ya Vuangana ya Vakaleho va Yehova.”

Ngeci nja singaniekele nguange, ‘Ava navo kanda nji ci va hilule vuino. Mana nji ci veseke, nji mone vati va nji tambula. Ngeci nja kovelele mu Ndzivo ya Vuangana, mikono-kono, na muezi, kaha na kalasa ka ku tavuka. Vutuhu ngoco, mukua ku tambula vantu, ua nji tualele ha cituamo ha kele umo kasinakazi ua mpuevo, kaha na cizango cose kasinakazi uaco ua nji kuasele ku uana mikanda i va kele na ku tumbula ku mutula. Mu nima ya ciuano, cifua ci va nji menekelelemo mbunga yose ca nji komouesele cikuma. Umo Mukaleho ua nji laniene ku ndzivo yeni, linga tu ka simutuile via Mbimbiliya, vunoni nja mu kumbuluile nguange, “Tangua nja ku iza muane.” Ka nja tondele kuyako, muomu nja tondele nji ci manusule ku tanda Mbimbiliya yose. Vutuhu ngoco nja putukile ku kunguluka ku viuano viose.

Mu nima ya vimo visimano, nja ile ku ndzivo ya uze Mukaleho, kaha ua kumbuluile vihula viange viose ku tuala ha Mbimbiliya. Mu nima ya simano imo, ua nji hele cipete ca ku sula ca vizalo via cili. Kaha ua nji lekele ngueni, ‘Ivene vizalo viaco ali mu kamenga, omo lia ku ononoka lisiko lia Mbimbiliya lia ku lilema umo na mukuavo na ku viana ku lilongesa ndzita. (Isaya 2:4; Yoa. 13:34, 35) Tunde tangua lize, nja kele honi na vusunga ngecize, nji na uana vi nji na kala na ku tonda: Vantu ve ku linga cose mu ku ononoka masiko a mu Mbimbiliya! Vutumbe vuange vua alulukile, kati naua ku uana nkundu ya cili, vunoni ku lilongesa Mbimbiliya mu ku lova. Ngeci nja hilukile naua ku Holanda.

Nja ka hetele ku Groningen, mu Holanda, mu nima ya matangua 4. Mu nja ka heteleko nja tondekele vipanga linga nji uane via ku likuasa navio. Ngeci nja ka lisonekesele kuli umo mukua ku songa mavaya. Vunoni ha lipapelo lia vihula ha kele cimo cihula nguaco, ‘Mu vakua vulombelo vuka?’ Nja sonekaho nguange, nji “Mukaleho ua Yehova.” Vunoni ivene  vipanga mua talele ha lipapelo liaco cihanga ceni ca alulukile. Kaha ngueni: “Tangua nja ku mi sana.” Vunoni lelo mpano a lingamo.

Ngeci nja ile kuli mukua ku songa ueka, kaha va nji pingile vidiploma via ku sikola na mapapelo akuavo a vipanga vi nja lingaho laza. Nja mu lekele nguange, vipanga vi nja lingile ku nima, via puile ku vuahesa vumo vuato vua mavaya. Nja komokele cikuma mua nji lekele ngueni, ‘Citava u putuke ku panga ku cinguezi ca lelo. Vunoni ka nji tondo ku nji kokela vitanga. Muomu nji Mukaleho ua Yehova, kaha nje ku yoya muaya vitume via Mbimbiliya.’ Ngeci nja mu talele, kaha nguange, “Nange nji Mukaleho!” Vunoni ua tantekeyele ngueni visaki, muomu ku nji tala, lumuezi fuaku na lumankambu mu mutue. Ngeci ua nji lekele lika ngueni, “Nji putuka ku ku longesa Mbimbiliya.” Ngeci nja tavele na ndzolela. Kaha via nji lombolokele honi omo lia vika uze mukua ku songa ua katete ka nji sanene naua. Yehova ua kele na ku nji hana vizango via mutima uange. (Visa. 37:4) Nja pangele na uze muanetu muaka ua mutuntu, oku a nji longesa Mbimbiliya. Mu nima yaco va nji mbatizile mu Janeiro ya 1974.

Mu nima ya ngonde imo lika, nja putukile cipanga ca ciha, vupioneiro, kaha ca nji nehela ndzolela ya kama. Mu ngonde ya hateleko nja nungulukilile ku Amsterdão, nji ka kuase ku cimo civunga ca ciha ca espanhol. Nja vuile ndzolela ya kama ya ku endesa vilongesa via Mbimbiliya mu espanhol na putu. Mu Maio ya 1975, nja tambuile civezikiso ca ku pua pioneiro ua ku lifuila.

Tangua limo, umo ndumbuetu ua lizina Ineke, ua puile pioneiro ua ku lifuila, ua nehele umo ndongesi yeni ua ku Bolivia kaha ue ku handeka espanhol ku ciuano cetu ca espanhol. Mu nima yaco, tua putukile ku litantekeya na ndumbuetu Ineke ku hitila mu mikanda. Kaha mu ntsimbu ya indende, tua nongonuene ngecize vizango vietu vimo lika. Ngeci tua liambatele mu 1976 kaha tua tualeleleho mu vupioneiro vua ku lifuila na mu 1982, mu va tu laniene ku sikola ya Ngileande numelu 73. Tua komokele na ku viukilila cikuma mu va tu tumine ku ka pangela ku Kenya mu Afrika. Tua ka pangeleleko miaka 5 mu mbonge ya Mombasa. Vunoni mu 1987, va tu tumine ku Tanzania, muomu tele cipanga cetu va na likela ku ci vindika mu cifuti caco. Kaha tua ka kelemo miaka 26, amba tu hiluke naua ku Kenya.

Ku kuasa vantu vakua mitima ya cili, va lilongese Mbimbiliya ca tu hana vutumbe mu muono. Ca ku muenako, ndongesi yange ua katete mu Mombasa, ua puile umo yala u nja uanene mu cipanga ca ku ambuluila ku mbunga. Nja mu hele mikanda ivali, kaha ngueni, ‘Mu nji ka i manusula, kaha nji ka linga vati?’ Mu simano ya hateleko nja putukile ku lilongesa neni Mbimbiliya, mu livulu Poderá Viver Para Sempre no Paraiso na Terra. Kaha tele vuovuno li na tuhuka mu ciSwahili. Mu nima ya muaka umo va mu Mbatizile kaha ua putukile vupioneiro vua ntsimbu yose. Tunde oho, neni na mpueyeni, va kuasa vantu kampe 100, va hete ha ku lihana na ku mbatizimu.

Mu njevuisile vutumbe vua muono, nja livuile ngue uze mukua mingoso ua kele na ku linga mangendzi. Mua uanene livue lia seho, ua lingile cose mangana a kale nalio. (Mat. 13:45, 46) Nja tondele ku pangesa muono uange, mu ku kuasa vakuetu va uane vutumbe mu muono. Hamo lika na mpueyange, tua limuena vati Yehova ue ku vezikisa vantu mu ku va hana vutumbe mu muono.