1. Omo lia vika ka ci tu komouesa ku tantekeya ngecize vakua mavu ka va likulahelele umo na mukuavo?

 VAKUA mavu ka va tantekeya naua iya va na pande ku kulahela. Muomu vantu va va pande ku kulahela ngeci mua, vakua mingoso, vakua pulitika na vakuluntu va malombelo, ve ku va futula ku mitima. Kaha ce ku va kaluuila naua ku kulahela vavusamba, vandambo ni vene vavusoko. Vunoni evi ka via pandele ku tu komouesa. Muomu Mbimbiliya ya polofetele laza nguayo: “Ku matangua aze a ku kotokela . . . , vantu va ka pua . . . vakua ku tuaha [na] vakua vungungu.” Evi via pua vifua vie ku muesa Njambi ua mavu ano, uze ka citava cipue kamandende ku mu kulahela.— 2 Tim. 3:1-4; 2 Kol. 4:4.

2. (a) Iya tu hasa ku kulahela na mutima uose? (b) Vika va hasa ku lihula vamo?

² Vunoni etu Vakua Kilistu tu tantekeya ngecize citava tu kulahele muli Yehova na mutima uose. (Yele. 17:7, 8) Tuli na vusunga ngecize ua tu lema kaha ka ka ‘seza’ vavusamba veni na limo litangua liahi. (Visa. 9:10) Tu hasa naua ku kulahela muli Kilistu Yesu muomu ua hele muono ueni mu ku tu kula. (1 Pet. 3:18) Kaha tua limuena etu vavene ngecize Mbimbiliya ye ku hana vimamuna via cili. (2 Tim. 3:16, 17) Ngeci mukemuo, tuli na vusunga ngecize citava ku kulahela muli Yehova, Yesu, na Mbimbiliya. Vunoni vamo va hasa ku lihula nguavo: Amba co vamuanetu mu cikungulukilo, navo citava ku va kulahela mu vutuntu ni? Nga mukemuo, vati tu hasa ku lingamo?

3. Civezikiso cika ca ku lifuila tua kala naco? (Mako 10:29, 30)

³ Yehova ua tu hangula ku pua mutamba ua vusoko vua vantu ve ku mu lemesa mu mavu ose. Aci singaniekenu ha civezikiso caco na vukuasi vu tue ku uanaho! (Tandenu Mako 10:29, 30.)  Mu mavu ose, tua kala na vamuanetu va lema Yehova ngeci muetu, kaha ve ku lihakela kapandi ka ku yoya muaya vitume vieni. Vutuhu kati vakua cisemua cetu, ka ve ku handeka lilimi lietu ni ku zala ngeci muetu, kasi tua va lema mua kama, ambe mu tue ku va tantekeya lua katete. Kaha mueka tua lema ku kala navo mu ku lemesa hamo lika Tatetu ua muilu.—Visa. 133:1.

4. Omo lia vika tua tondeka vamuanetu?

⁴ Ino ikeyo ntsimbu, i tua pande ku likata cikuma na vamuanetu. Muomu, vintsimbu vimo ve ku tu kuasa ku ambata viteli vietu. (Loma 15:1; Ngal. 6:2) Kaha ve ku tu kaniamesa naua tu tualeleho ku pangela Yehova na ku kaniama mu lutsilielo. (1 Tes. 5:11; VaHe. 10:23-25) Aci singaniekenu vati tue ku livuile ca ku hona vamuanetu ni nguetu cikungulukilo mu ku tu kuasa ku lua na vitozi vetu—Satana na mavu eni a api. Cikuavo naua, vuovuno Satana na vantu veni va ka luisa vangamba va Njambi ku lutue. Mua vusunga, mu ntsimbu yaco, ku kala na vamuanetu ku mukulo uetu ci ka tu kuasa mua kama!

5. Omo lia vika vamo ce ku va kaluuila ku kulahela vamuanetu?

⁵ Vunoni vamo ce ku va kaluuila ku kulahela muli vamuanetu. Omo lia vika? Halumo muomu va lekele umo muzimbu uavo ua vusueke kuli umo muanetu kaha ikeye ua u sanduola ni ka puisilemo via likuminyine. Ni halumo umo muanetu ua handekele ni ku linga vimo via va vavalele mua kama ku mutima. Mua vusunga, ku hita mu vitanga ngeci muevi, ce ku tu kaluuisa ku kulahela muli vakuetu. Vunoni vika vi hasa ku tu kuasa ku kulahela muli vamuanetu?

6. Vati cilemo ci hasa ku tu kuasa ku kulahela muli vakuetu? (1 Kolintu 13:4-8)

⁶ Cilemo cikeco luvula lua kulahela muli vakuetu. Ua ku livanga ua Kolintu 13, ua muesa vifua via vingi via cilemo, vize vi hasa ku tu  kuasa ku kulahela vamuanetu ni ku va kulahela lueka naua nga va na sevuka. (Tandenu 1 Kolintu 13:4-8.) Ca ku muenako, cinimbu 4 nguaco “cilemo cili na lukakatela, ci li na ngozi.” Yehova ue tu muesa lukakatela cipue vene mu tue ku vulumuna. Ngeci mukemuo, netu tua pande ku muesa lukakakatela kuli vamuanetu ambe nga va na tu handeka ni ku tu linga viuma vie ku tu vuisa matoto. Cinimbu 5 ca vuezako nguaco: “[Cilemo] ka ce ku tenuka, ka ce ku singanieka via vipi.” Ka tua pandele “ku singanieka via vipi,” ni nguetu, ku tanda visevuka viose via vamuanetu, linga ku lutue tua ku va hisilevio naua. Ekelesiaste 7:9 ya muesa ngecize ka tua pandele “ku zangula mu ku tenuka.” Ngeci mukemuo, ca pua cili ku kava cimamuna ca ku Efeso 4:26, nguayo: “Litangua kati li lahuke na vutenu vuenu.”

7. Citume cika ca ku Mateo 7:1-5 ci hasa ku tu kuasa ku kulahela muli vakuetu?

⁷ Cuma cikuavo ci hasa ku tu kuasa ku kulahela muli vamuanetu ca pua ku va mona ngue mue ku va muenamo Yehova. Ikeye ua va lema, kaha ke ku tandanga vipi viavo. Netu ka tua pandele ku lingamo. (Visa. 130:3) Vunoni tua pande ku tuala mana ku vifua viavo via cili, na ku vuhasi vuavo vua ku linga via cili. (Tandenu Mateo 7:1-5.) Kaha ka tue ku va singaniekela via ku vihia muomu cilemo “ci tsiliela viuma viose.” (1 Kol. 13:7) Aa mezi ka a lombolokele ngecize Yehova ua tonda tu kulahele vamuanetu ngoco houe. Vunoni ua lavelela tu va kulahele, muomu ve ku lihakela kapandi ka ku muesa ngecize citava ku va kulahela. b

8. Vati mu hasa ku lilongesa ku kulahela vamuanoko?

⁸ Ku kulahela muli vamuanetu ce ku ambata ntsimbu. Vati tu hasa ku lilongesa ku lingamo? Mu ku lihakela kapandi ka ku va tantekeya. Ku simutuila navo ku viuano. Ku likuminia ku tuhuka navo mu lihia. Kaha na ku va muesa lukakatela, muomu mu ku lingamo tue ku va hana vukovelelo linga va muese ngecize citava ku va kulahela. Ca ku muenako, nga vuovuno mu na litantekeya na umo muanetu, ku vuputukilo mu hasa ku hangula mizimbu ika mu mu leka. Vunoni omo vusamba vuenu vuya na ku kola, mu hasa ku livua ku zituka ku mu leka vize mpundu vi li ku mutima uenu. (Luka 16:10) Vatico nga umo muanetu u mua kulahelele na lingi vimo vi na tsihi lukulahelo luaco? Kati mu tsihe vuasi-vuasi vusamba neni. Aci hitisenumo ntsimbu. Kaha kati mu tavese vilinga via muntu umo, vi mi lingise honi ku singaniekela via ku vihia vamuanetu vose. Ngeci mukemuo, ku tuala hali evi, tu hilula amo malungano a cili a vangamba va Yehova va ku laza, va tualeleho ku kulahela muli vakuavo, vutuhu vamo va tsihile lukulahelo luaco.

9. (a) Vati Hana ua tualeleho ku kulahela cifua ca tumbikililemo viuma Yehova vutuhu ua muene visevuka via vaze va kele ku lutue? (b) Vika muzimbu ua Hana u na mi longesa ku tuala ha ku kulahela cifua ce ku lingilamo Yehova viuma? (Talenu ha cikupulo.)

⁹ Muevuaho laza vusiua omo lia vilinga via umo muanetu ua kala na viteli ni? Nga mukemuo, ku hilula lungano lua Hana ci hasa ku mi kuasa. Ku ntsimbu ize, Eli ikeye ua puile sasendote ua kama, ni nguetu mukua ku tuamenena cifuti cose ca Isaleli mu ku lemesa Yehova. Vunoni vusoko vueni ka vua puile lungano lua cili. Vana veni vaze va kele na viteli mu lukungulukilo, va kele na ku linga viuma via ntsuamua na vupangala. Vutuhu ngoco, ise ka va sungamesele ngue mu ca pandele. Vunoni Yehova ka niekele Eli viteli ha ntsimbu ize vene. Vutuhu ngoco, Hana ka likelele ku lemesela ku tavenakulu mu ntsimbu ya keleko Eli. Tangua  limo omo Hana ua kele na ku lekako Yehova visoti vieni ku hitila mu civundilo, Eli ua singaniekele ngueni na pende. Ngeci ua mu payele ca ku hona ku mu talesesa vuino. (1 Sam. 1:12-16) Vutuhu ngoco, Hana ua likuminyine ngecize nga a ka kala na muana ua yala, a ka mu neha mu ku pangela ku tavenakulu, na ku mu kundika kuli Eli. (1 Sam. 1:11) Vuno vana va Eli kasi va tondekele ku va sungamesa ni? Eyo, Yehova ua lingilemo ha ntsimbu i ca tondekele. (1 Sam. 4:17) Kaha ua lunguisile Hana na muana ua yala, Samuele.—1 Sam. 1:17-20.

10. Vati Muangana Ndaviti ua tualeleho ku kulahela muli vakuavo vutuhu va muendele vungungu?

¹⁰ Va miendaho laza vungungu kuli umo kavusamba ua kama ni? Nga mukemuo, ivuenu muzimbu ua Muangana Ndaviti. Ndaviti ua kele na umo kavusamba keni Ahitofele. Vunoni omo muaneni Avisalome ua tondele ku mu nieka Vuangana, Ahitofele ua lipandakanene na Avisalome mu ku Alulukila Ndaviti. Mua vusunga Ndaviti ua limuene ku vindama ca kama omo muaneni na kavusamba keni va muendele vungungu! Vutuhu ngoco, Ndaviti ka likelele ku kulahela muli vakuavo. Ua tualeleho ku kulahela umo kavusamba ueka, lizina lieni Husayi. Kaha Ndaviti ka sevukile ku kulahela muli Husayi. Muomu Husayi ua vianene ku kovela mu vungungu vua Avisalome na Ahitofele. Kaha ua hakele vene na muono ueni mu vusonde mu ku kuasa Ndaviti.—2 Sam. 17:1-16.

11. Mu njila ika umo ngamba ya Navale ua muesele ngecize citava ku mu kulahela?

¹¹ Tu hilulenu naua muzimbu ua umo ngamba ya Navale. Ndaviti ua muesele ngozi na ku niunga vangamba va umo kaIsaleli, lizina lieni Navale. Mu nima ya ntsimbu, Ndaviti ua vundilile uze mpite Navale a mu tumeko vimo via-ku-lia cipue via vindende lika, linga a likuase navio na masualale veni. Vunoni Navale ua vianene. Ngeci Ndaviti ua nienguele na ku likuminia ku tsiha vamala vose va ku ndzivo ya Navale. Umo ngamba ua tantekeyele via muzimbu uaco, ua ka lekeleko Avingaile, mpuevo na Navale. Mu ku linga neni ua kele ku ndzivo yaco, uze ngamba ua tantekeyele ngueni Avingaile lika ue ku hasele ku muohiela. Ka tondele mua ku tinina, vunoni ua kulahelele ngecize Avingaile a hasa ku lingako vimo mu ku sungamesa citanga caco. Ua kulahelele muli Avingaile muomu  ua tantekeyele ngueni mpuevo uaco ua puile mukua liano. Kaha cili vene uze ngamba ka sevukile mu ku kulahela muli Avingaile. Muomu Avingaile ua simpile na ku ka suangeleya Ndaviti linga kati a puisemo vutumbe vueni. (1 Sam. 25:2-35) Avingaile ua kulahelele ngecize Ndaviti a ka muesa ku votsika.

12. Vati Yesu ua muesele ngecize ua kulahelele mu vandongesi veni, vutuhu va puile vakua ku sevuka?

¹² Yesu ua kulahelele vandongesi veni vutuhu va kele na vipenga. (Yoa. 15:15, 16) Omo Tiango na Yoano va vundilile Yesu a ka va hanguile vihela via ku lifuila mu Vuangana, Yesu ka va muene ku pua tuvinga mu sukuma cipue ku va viana ku pua vandongesi veni. (Mako 10:35-40) Mu nima ya ntsimbu vandongesi veni vose va mu tinine ku vutsiki vu va mu kuatele. (Mat. 26:56) Vunoni Yesu ka likelele ku va kulahela. Kaha vutuhu ua tantekeyele vipenga viavo, kasi “ua va lemene na ha ku kotokela.” (Yoa. 13:1) Mu nima ya ku sanguka ceni, Yesu ua kundikile vaze vandongesi veni 11 viteli via kama, ngeci mua ku tuamenena cipanga ca ku ambulula na ku niunga vampanga veni. (Mat. 28:19, 20; Yoa. 21:15-17) Yesu ka sevukile mu ku kulahela vaze vamala. Muomu va tualeleho ku puisamo cipanga cavo na ku ntsongo ya miono yavo hano ha mavu. Mua vusunga, Hana, Ndaviti, ngamba ya Navale, Avingaile na Yesu, va tu sila lungano lua cili ku tuala ha ku kulahela mu vantu ka va tantulukile.

13. Vika vi hasa ku tu kaluuisa ku kulahela muli vakuetu?

¹³ Vuno mua lekaho laza umo kavusamba muzimbu ua vusueke, kaha mu nima ya ntsimbu mu tantekeya ngecize na u sanduola ni? Ce ku koka vusiua vua kama. Ntsimbu imo umo ndumbuetu ua lekele muzimbu ua vusueke kuli umo mukuluntu mu cikungulukilo. Kaha lia mukuavo, mpuevo ya mukuluntu uaco ua sanene uze ndumbuetu ku telefone mu ku mu kaniamesa. Eci ca muesele ngecize uze mukuluntu ua lekeleko mpueyeni. Ngeci mukemuo, ka ci komouesa ku tantekeya ngecize uze ndumbuetu ca mu kaluuilile mua kama ku putuka ku kulahela naua uze mukuluntu. Ndumbuetu uaco tu mu sangala cikuma, muomu ka hilukilile mu nima, vunoni ua ka vundilile vukuasi ku mukuluntu ueka. Kaha mukuluntu uaco ua mu kuasele linga a lilongesele ku kulahela lueka naua mu vakuluntu.

14. Vika via kuasele umo muanetu ku putuka ku kulahela lueka naua mu vakuavo?

¹⁴ Umo muanetu ua vuilile vakuluntu vavali mu cikungulukilo matoto a kama, kaha ua likelele ku va kulahela. Vunoni ua putukile ku singanieka ha mezi a handekele umo muanetu ya singikimikile ha amo mezi a asi vunoni ha seho ya kama, ngueni: “Satana ikeye citozi cetu, kati vamuanetu.” Ngeci muanetu uaco ua singaniekele mua kama ha mezi aco, na ku vundilaho. Kaha mu nima ya ntsimbu, ua hasele ku lihamba na vaze vakuluntu vavali.

15. Omo lia vika ku putuka ku kulahela lueka naua vamuanetu ce ku ambata ntsimbu? Hanenu cimueso.

¹⁵ Mua zimbalesaho laza cimo citeli mu cikungulukilo ni? Ku hita mu citanga caco ce ku vavala mua kama ku mutima. Ndumbuetu Grete na vanaye va puile Vakaleho va lukakatela mu ku luisa ca vakua Nazi mu 1930, ku Alemanha. Kaha ikeye ua kele na civezikiso ca ku kopiyala Vutala vua Kaniungi na ku vu tepela kuli vamuanetu. Vunoni omo vamuanetu va nongonuene ngecize ise ya ndumbuetu uaco ua puile mukua ku luisa vusunga, va niekele ndumbuetu Grete citeli caco. Nguavo halumo ise a ka leka muzimbu uaco kuli vakua ku luisa. Ovu vua puile lika vuputukilo vua vieseko via ndumbuetu Grete. Mu ku hita ca Ndzita ya mu Civali ya Mavu Ose, vamuanetu ka va kele ku hana naua vikopia via Vutala kuli Ndumbuetu Grete na vanaye, kaha va likelele ku handeka navo nga va na liuana mu tapalo. Evi via va vavalele  mua kama ku mutima. Ndumbuetu Grete ngueni mu ku linga via mu silile vitamba via kama ku mutima, ca mu kaluuile mua kama ku putuka ku kulahela naua vaze vamuanetu. Vunoni mu nima ya ntsimbu ua muene ngecize citava Yehova na vecela, ngeci neni ua pandele ku lingamo. c

16. Omo lia vika tua pande ku vula nkala vioua vie ku tu lingisa kati tu kulahele muli vamuanetu?

¹⁶ Nga mua hita mu visoti vie ku vavala ku mutima ngeci muevi, sukulukambu lihakelenu kapandi ka ku putuka naua ku kulahela muli vamuanoko. Ku lingamo ci hasa ku ambata ntsimbu, vunoni ndzili yenu ka i kaya mu ngoco. Ca ku muenako, nga mu nali vimo vi na mi lingi mua ku vihia, mu ka lihakela kapandi ka ku hangula vuino via-ku-lia, vunoni ka mu ka likela ku lia. Na vuno vene, ka tua pandele ku tavesa vimo viuma via ku vihia vi va tu linga vamo vamuanetu, vi zeyese lukulahelo luetu muli vakevo. Muomu tu tantekeya ngecize vamuanetu vaco navo ka va tantulukile. Kaha nga tu lihakela kapandi ku putuka ku va kulahela naua, tu ka yoya mu ndzolela, na ku tuala mana ku viuma vi tu hasa ku linga, mu ku vueza ku cimbembesi ca ku likulahela mu cikungulukilo.

17. Omo lia vika ku kulahela vamuanetu ca pua ca seho, kaha vika tu ka simutuila mu cilongesa ci na hatako?

¹⁷ Mu mavu a Satana va vandende ve ku likulahela. Vunoni etu tu hasa ku kulahela mu civunga cose ca vamuanetu, muomu tua lilema umo na mukuavo. Ku likulahela mu cifua eci, ce ku vueza ku ndzolela na ku ku likata cetu mu ntsimbu ino, kaha naua ci ka tu kuasa mu visoti vi tua lavelela ku lutue. Vatico nga muntu u mua kulahelele ua tsiha lukulahelo luenu muli ikeye? Lihakelenu kapandi ka ku mona viuma mu cifua ce ku vi muenamo Yehova. Pangesenu vitume via mu Mbimbiliya kaha lingenu cose mu leme vamuanoko na ku lilongesela ku malungano a mu Mbimbiliya. Tu hasa ku vula vusiua vua ku mutima uetu, na ku putuka ku kulahela naua vamuanetu. Kaha omo tu lingamo, tu ka kala na civezikiso ca ku kala na vavusamba va ‘hiana muanetu ku ku kakatela.’ (Visi. 18:24) Vunoni ku likulahela ka ca puile ca sinia limo lika. Ngeci mukemuo, mu cilongesa ci na hatako tu ka simutuila ku tuala ha vati tu hasa ku lihakela kapandi ka ku lingisa vamuanetu va tu kulahele.