Nja semukile mu 1935 ku Darlaston, Inglaterra. Ku cihela caco, kua kele vifabrika via vikungu na vifabrika vikuavo via kele na ku tuhula muisi ua ku zivala ua uingi, ngeci va lukileko nguavo Black Country (Cifuti ca ku Zivala). Mu nja puisile miaka 4, visemi vange va putukile ku lilongesa Mbimbiliya na Vakaleho va Yehova. Kaha mu nja hetele ha vunkavala nja tavele vusunga na ku nji mbatiza mu 1952, tele nji li na miaka 16.

Kaha ha ntsimbu yaco naua, nja putukile ku panga ku imo fabrika ya kama mu ku pua mukua ku soneka. Fabrika yaco ya kele na ku panga vikuata via ku pangesa na mavoko kaha na vikungu via ku mendelo. Cipanga caco nja ci lemene mua kama.

Tangua limo, nja pandele ku linga cihangula ca kama. Kaniungi ua ku Zinguluka ua nji laniene linga nji pue na ku endesa Cilongesa ca Livulu mu Cikungulukilo ca mu cikungulukilo cetu ku Willenhall. Vunoni nja kele na citanga. Ha ntsimbu yaco, nja kele na ku kungulukila mu vikungulukilo vivali. Mu kati ka simano nja kele na ku kungulukila ku Bromsgrove ku hiehi na vipanga viange. Kaha ku ntsongo ya simano nja kele na ku kungulukila mu cikungulukilo cetu vene ku Willenhall. Bromsgrove ya kele ha 32 kilometru na Willenhall.

Omo lia cizango cange ca ku tonda ku kuatesa lukungulukilo lua Yehova, nja tavele cilanio ca kaniungi. Vutuhu omo liaco nja pandele ku likela cipanga cange ci nja lemene mua kama. Vunoni ku tavesa Yehova a sungamese vinjila viange, ca nji lingisa ku yoya muono ua cili cikuma. Ka nje ku liveya cihangula ci nja lingile na limo litangua liahi.

Mu nja kele na ku kungulukila ku Bromsgrove, nja tantekeyele umo ndumbuetu ua cili, kaha ua lema via mu lutsilielo, lizina lieni Anne. Tua liambatele mu 1957, kaha tua pangela hamo lika mu vupioneiro vua ntsimbu yose na vua ku lifuila, mu vuniungi vua ku zinguluka na ha Mbetele. Mpueyange ue ku pua ndundzi ya ndzolela mu muono uange uose.

Mu 1966, va tu laniene ku sikola ya Ngileande numelu 42. Mu nima yaco, va tu tumine ku Malawi,  ya tsimana ku pua mutima ua Afrika omo lia vantu va ngozi na ndzandzu va kalako. Vunoni ka va tu tambuile mavoko avali mu ntsimbu ya kama.

Tua ka hetele ku Malawi lia 1 ya Fevereiro ya 1967. Kaha mu ngonde ya ketete, tua tualele mana ose ku ku lilongesa lilimi lia Chichewa, mu nima yaco tua putukile cipanga ca vuniungi vua ku zinguluka. Tua kele na Kaiser Jeep, limo likalu li va singaniekele vantu vavengi nguavo lie kuya kuose-oko, cipue vene ku zavuka vindonga. Vunoni kati vusunga, tua hasele lika ku zavuka tuana tua vandonga. Vintismbu vimo, tua yoyelele mu vindzivo via ku sota kaha mu ntsimbu ya niondzi via tondekele ku haka lona (tenda) helu. Mua vusunga, cipanga ca vumisionaliu ca tu tambuile na lamba, vunoni tua ci lemene mua kama!

Mu Abril, nja nongonuene ngecize vuovuno nguvulu i putuka ku tu luisa. Muomu nja vuile ntuamena ua cifuti, Ndotolo Kamuzu Banda, a handeka ngueni Vakaleho ka ve ku fueta lisimo kaha ve ku tanganesa pulitika. Tu vose tua tantekeyele nguetu visaki vieni, citanga mpundu ca puile muomu tua vianene ku lihaka mu via pulitika kaha ka tua tavele ku landa mapapelo a pulitika.

Mu Setembro, mu lipapelo lia mizimbu va sonekelemo nguavo ntuamena ua cifuti na handeka ngueni Vakaleho vali na ku tanganesa cifuti cose. Kaha ua hele mutambi ku cimo ciuano ca pulitika ngueni nguvulu i ka linga cose mu vindika vipanga via Vakaleho va Yehova. Ngeci lia 20 ya Outubro ya 1967 va vindikile cipanga cetu. Mu nima ya matangua andende, vapulisia na vakua ku tala via vinginga via cifuti, vezile mu ku soka Mbetele  na ku kakateya vamisionalu vose va hiluke ku vifuti viavo.

Mu nima ya ku kala matangua atatu mu kamenga, va tu sekuilile ku Ilhas Maurícias. Vunoni nguvulu ya ku Maurícias ka ya tu tavesele ku pua vamisionaliu mu cifuti caco. Ngeci va tu tumine ku Rhodesia (Zimbabwe). Mu tua ka heteleko tua uanene umo pulisia ua vinginga ua mukalu cikuma. Ka tu tavesele ku kovela mu cifuti, ngueni: “Ku Malawi va na mi viana, ku Maurícias nakuo. Kuno co nguenu iya a mi tava.” Mpueyange ua putukile ku lila. Tua limuene ku vindama! Ngeci nja singaniekele nguange ca cili tu hiluke lika kuimbo lietu ku Inglaterra. Vunoni, mu nima ya ntsimbu vapulisia va vinginga va tu tavesele ku ka kosa ha Mbetele vutsiki vumo, nguavo: “Mene noho mu ka lisolole ku viseketa vietu.” Ha ntsimbu yaco tele tu na hono cikuma, vunoni viose tua vi sile mu mavoko a Yehova. Kaha lia mukuavo ku cinguezi, tua likomokelele mu va tu lekele nguavo va na tu tavesa ku kala mu Zimbabwe, ngue vantu va neza lika mu ku meneka cifuti. Ka nje ku suva ndzolela i nja vuile, nja muene ha toma ngecize Yehova ali na ku tuamenena njila yetu.

Mu tua kele ha mbetele ya mu Zimbabwe va nji hakele ku Seketa ya Vipanga, mu ku tala via vifuti via Malawi na Moçambique. Vamuanetu ku Malawi va kele na ku va yandesa na vukenia vua kama. Mutamba ua vipanga viange, ua puile ku langulula mikanda i va kele na ku tuma tuniungi va ku zinguluka va ku Malawi. Tangua limo, nja pangele na ku vutsiki linga nji hase ku manusula umo mukanda, kaha nja lilile mua kama mu nja tandele via vukenia vu va kele na ku lihita navuo vamuanetu. * Vunoni nja komokele cikuma lukakatela, lutsilielo, na ntsintsa yavo.—2 Kol. 6:4, 5.

Tua lingile cose mu ku hetesa via-ku-lia via mu lutsilielo kuli vamuanetu va salele mu Malawi hamo lika na vaze va tininine ku Moçambique. Civunga ca vakua ku langulula Chichewa, lilimi lia kama cikuma mu Malawi, ca nungulukilile ku lihia lia kama lia umo muanetu mu Zimbabwe. Kaha muanetu uaco ua va tungilile vindzivo na seketa linga va pangelemo. Ngeci va hasele ku tualelelaho cipanga ca ku langulula.

Tua viukisile viuma linga tuniungi va ku zinguluka va ku Malawi va pue na ku kunguluka ku viuano via muhato via mu Zimbabwe nkala muaka. Mu va kele kuze, va kele na ku tambula mapapelo a vimpande via ciuano ca muhato. Kaha mu va kele na ku hiluka ku Malawi, va kele na ku linga cose mu ku lekako vamuanaye viuma vi va lilongesele. Kaha umo muaka mu vezile ku Zimbabwe, tua viukisile viuma linga va ku hite mu sikola ya vakuluntu, (Escola do Ministério do Reino) mu ku va kaniamesa.

Mu Fevereiro ya 1975, nja ile mu ku meneka Vakaleho va ku Malawi va tinine ku vihela via ku liseza-seza via vutinino via ku Moçambique. Vamuanetu vaco va kele na ku endela hamo na lukungulukilo lua Yehova. Kaha va kavele vene na cimamuna ca ciha ca ku hangula vamo vamuanetu va pue civunga ca vakuluntu. Vakuluntu vaco va viukisile viuma via vingi via mu lutsilielo, ngeci mua ku hana vimpande, ku hilula mukanda ua litangua, ku lilongesa Vutala, kaha na viuano via limbo vene. Va viukisile vihela via vutinino ngue ciuano ca muhato: Kua kele viseketa via ku komba, ku tepela via-ku-lia na ku niunga. Vaze va muanetu va puisilemo viuma via vingi na vukuasi vua Yehova. Nja tundileko nji na kaniama mua kama mu lutsilielo.

Ku hiehi na muaka ua 1970, Mbetele ya Zambia ya putukile ku tuamenena vipanga vietu mu Malawi. Vutuhu ngoco, kasi nja kele na ku singanieka cikuma ha vitanga via ku Malawi na ku vi kundika mu vivundilo. Kaha kati lika liange vunoni na vamuanetu vavengi. Mu nja puile mukua civunga ca vakuluntu va Mbetele ya ku Zimbabwe, tua kele na ku likungulula vintsimbu via vingi na miluua va ku cikota na kama, hamo lika na vamuanetu va kele na ku kuasa ku tuamena vipanga ku Malawi, Afrika do Sul na Zambia.  Ntsimbu yose i tua liuanene navo, tua kele na ku lihula nguetu: “Mu vinjila vika naua tu hasa ku kuasa vamuanetu va ku Malawi?”

Vunoni mu ku hita ca ntsimbu, ku luisa ca kele na ku tepuluka. Kaha vamuanetu va tinine mu Malawi va putukile ku hiluka umo-umo. Vaze va salele co va putukile ku mona ku ku tepuluka ca ku luisa. Vifuti via mambueli via putukile ku tavesa vipanga vietu. Moçambique nayo ya tu tavesele mu 1991. Vunoni tua kele na ku lihula nguetu: ‘Amba Malawi co tangua lika vayaya?’

Pulitika ya mu Malawi ya alulukile, kaha mu 1993 nguvulu ya tavesele naua vipanga via Vakaleho va Yehova. Mu nima ya matangua a andende, nja kele na ku handeka na umo misionaliu, kaha ua nji ihuile ngueni: “Mu hiluka ku Malawi?” Oho tele nji li na miaka 59, ngeci nja mu lekele nguange: “Houe, nji na kulupa honi!” Vunoni tangua lize vene tua tambuile muzimbu ku Civunga ca Vantuamena mu ku tu lania tu hiluke.

Tua lemene cipanga cetu ku Zimbabwe, tele tu na soko honi mizi kaha tuli na vavusamba va cili, ngeci cihangula caco ca tu kaluuilil. Vakua Civunga ca Vantuamena va tu muesele ngozi mu ku tu leka nguavo nga tu tonda citava tu tualeleleho mu Zimbabwe. Ngeci mukemuo, nga tua tondele ku kava njila yetu, nga ka tua nungulukile. Vunoni tua singaniekele hali Avilahama na Sala, vaze va sile ndzivo yavo ya cili linga vononoke Yehova.—Njen. 12:1-5.

Ngeci tua hanguile ku kava ku tuamenena ca Yehova na ku hiluka ku Malawi lia 1 ya Fevereiro ya 1995, litangua naua li tua hetele lua katete mu Malawi, imo miaka 28 ku nima. Kaha va tumbikile Civunga ca Vakuluntu va Mbetele muze mua kele yange na vamo vamuanetu vavali. Vuasi-vuasi tua putukile ku viukisa lueka vipanga via Vakaleho va Yehova mu Malawi.

Ca puile civezikiso ca kama ku mona Yehova a kulisa vipanga vuasi-vuasi! Numelu ya vakua ku ambulula ya tumbukile ku tunda ha 30.000 mu 1993 ku heta ha 42.000 mu 1998. * Vakua Civunga ca Vantuamena, va tavesele ku tunga Mbetele linga i tuamenene ku kola ca vipanga mu Malawi. Tua landele ciheta ca 12 hectare mu Lilongwe, kaha va nji hanguile ku kala ku civunga ca tuamenene ku tunga caco.

Muanetu Guy Pierce ua ku Civunga ca Vantuamena ua kundikile Mbetele mu Maio ya 2001. Kua  kele vamuanetu va tuvakana 2.000, kaha cingi cavo tele vali mu vusunga miaka i tuvakana 40. Kaha ava vamuanetu va hitile mu visoti via ku linga na ha meso vui. Va puile vihutu ku ntsitu, vunoni vampite mu lutsilielo. Kaha va vuile ndzolela ya kama ya ku endangana ha mbetele ya iha ya mu cifuti cavo. Kuose ku va lizengele, va vuile vamuanetu vemba miaso ya Vuangana mu cifua ca mu Afrika. Kanda nji ci kale ku ciuano ca ku komouesa ngeci mua cize. Ca puile vukaleho vua kama vua muesele ngecize Yehova ue ku vezikisa vakua ku kolesa.

Mu ya huile mbetele, nja vuile ndzolela ya ku tambula civezikiso ca ku pua na ku kundika Vindzivo via Vuangana. Vikungulukilo via ku Malawi via tambuile vukuasi ku programa ya ku tunga vuasi Vindzivo via Vuangana mu vifuti via vuhutu. Ku laza, vimo vikungulukilo via kele na likunguluila mu Vindzivo via Vuangana via ku tunga na miti ya tulipi. Va kele na ku vi pupika na mavinda kaha vituamo via laha via ku tunga na ndopi. Hano honi vamuanetu va kele na ku tsimika vindopi na ndzolela linga va tungise Vindzivo via cili via Vuangana. Vunoni kasi va lemene vituamo via laha, muomu kua kala cimo cisimo nguaco ‘Cituamo ca laha ka ce ku sula vantu!’

Kaha nje ku ivua ndzolela naua ku mona Yehova a kuasa vantu va kole mu lutsilielo. Vamuanetu va vakuendze mu Afrika, va nji komouesele cikuma omo lia ku lihana cavo na vuhasi vua ku lilongesa viuma mu lukungulukilo. Va putukile ku tambula viteli via kama ha Mbetele na mu vikungulukio. Vikungulukilo via putukile ku kaniama cikuma omo lia ku tambula tuniungi va ku zinguluka va vaha, cingi cavo va ambata. Ava vampuevo na vamala va hanguile ku pangela Yehova mu vutuntu mu ku nakuila ku lutue ndzolela ya ku kala na vana, vutuhu va kele na ku hita mu ntsindiye ya kama ya cisemua, halumo na ya vavusoko vene.

Mu nima ya miaka 52 mu Afrika, va nji uanene na amo mavezi. Ngeci Civunga ca Vantuamena ca tavele cisinganieka ca vakuluntu va mbetele ca ku nji tuma ku Inglaterra. Tua vuile vusiua vua ku seza vipanga vietu na ku hiluka kuno ku Inglaterra, vunoni vamuanetu kuno vali na ku tu niunga vuino ku vusinakazi vuetu.

Nja limuena ha toma ngecize ku tavesa Yehova endese njila ya muono uange ca pua cihangula ca seho ya kama ci nja lingile. Nga nja kulahelele mu mana ange, mua vusunga nga nja ka lituva kueka. Yehova ua tantekeyele laza vi nja tondekele linga ‘vinjila viange vi sungame.’ (Visi. 3:5, 6) Mu nja puile mukuendze mueka nja lemene na ku komoka cize cipanga ca ku fabrika ya kama. Vunoni lukungulukilo lua Yehova lua nji hanene vipanga via mu lutsilielo via nji vuisa ndzolela ya ku hiana. Kuli yange ku pangela Yehova kasi ce ku pua ca ndzolela ya vutuntu!