Vuno kua kala vukaleho vua hakuila Mbimbiliya ni? Mu muaka ua 2014, mukanda Análise da Arqueologia Bíblica (Biblical Archaeology Review) ua hulile nguauo: “Vantu va ku pua vangahi va tumbula mu Mbimbiliya ya ciHevelu va lilongesele via ku laza?” Cikumbululo nguaco: “Va ku pua 50!” Umo uavo ua puile yala ka va tumbuile mu mukanda uaco, Tatenayi. Iya ua puile? Tu ci talenu mu vuihi cipanga ca kele naco mu visoneka via Mbimbiliya.

Yelusalema ntsimbu ize ya puile mutamba ua Vuangana vua Kama vua Pelesia. Mbonge yaco ya kele ku cihela ci va lukile vakua Pelesia, Sinia lia Ndonga, ca kele ku vutokelo vua ndonga ya Yufelate. Mu nima ya ku vula Mbambilone, vakua Pelesia va patuile vaYundeya ku vundzinda na ku va hana mpoko ya ku tungulula tembele ya Yehova mu Yelusalema. (Ezela 1:1-4) Vunoni vitozi va vaYundeya, va vianene vutumbe vuaco na ku vangeya vaYundeya ngecize va muesele lisino kuli vakua Pelesia. (Ezela 4:4-16) Muata ua ku Pelesia ua lizina Tatenayi ua tondesesele ha cimpande caco mu ku sika ca Ndaliyu I mu muaka ua (522-486 T.K.K.E.). Mbimbiliya ya mu tumbula “nguvulu mu Sinia lia Ndonga.”—Ezela 5:3-7.

Kua kala mavue ha va soneka lizina lia Tatenayi ovoka ku pua mutamba ua viuma via ku laza vi va tulika. Umo muzimbu u va soneka ha limo livue liaco ua tombuesa umo ua ku vusoko ovu i va tumbula mu Mbimbiliya mu muaka ua 20 ua ku sika ca Ndaliyu I, mu 502 T.K.K.E. Ikeye ua soluele umo mukaleho ua puile ngamba ya “Tatanu, nguvulu ua mu Sinia lia Ndonga”—ikeye vene Tatenayi, uze i va tumbula mu livulu lia Mbimbiliya lia Ezela.

Cipanga ceni ca puile cika? Mu muaka ua 535 T.K.K.E., Silu ua Kama ua sungamesele ku sika ceni mu mihato. Umo muhato uaco ua u lukile “Mbambilone na Sinia lia Ndonga.” Kaha mu nima ya ntsimbu, muhato uaco ua litepele muvali, ukuavo va u lukile Sinia lia Ndonga. Ua pandekaneneko Silia, Fenasia, Samaliya na Yunda, kaha halumo ua i sikile ku tundilila ku Ndamasiku. Tatenayi ua sikile ou muhato ku tunda mu muaka ua 520 ku tuala 502 T.K.K.E.

Mu nima ya ku ya ku Yelusalema mu ku ka tondesesa vi va vangeyele vaYundeya, Tatenayi ua tumine muzimbu kuli Ndaliyu ngueni vaYundeya va tambuile mpoko ya ku tungulula tembele ya Yehova kuli Silu. Eci ku tondesa ca muesa ngecize mizimbu yaco ya puile ya vusunga. Kaha Tatenayi va mu sikile kati a vindike vipanga, kaha uononokele.—Ezela 6:6, 7, 13.

Mu ku muesa vusunga, “Tatenayi nguvulu ua mu Sinia lia Ndonga,” mizimbu ya handeka vieni mu vuihi lika. Vunoni tantekeyenu ngecize Visoneka via mu tumbuila nkumbu ya ku mu fuila mpundu. Muzimbu uaco ua tu hana vukaleho vukuavo ngecize vakua ku lilongesa via ku laza va hakuilile mizimbu ya vusunga ya Mbimbiliya.