Mu Mbimbiliya, lizi “muono” va li langulula ku lizi lia ciHevelu neʹphesh na ku lizi lia ciNgelengu psy·kheʹ. Mu ciHevelu lizi liaco lia lomboloka “cuma ce ku huima.” Kaha lizi psy·kheʹ mu ciNgelengu lia lomboloka “mukua muono.” a Ngeci mukemuo “muono” u na pande ku pua cuma ci li na muono mu vutuntu vuaco, kati mutamba ua kala mu kati ka cuma caco kaha ue ku tualelelaho ku yoya nga muvila u na tsi. Talenu vati Mbimbiliya ya muesa ha toma ngecize muono ua pua muntu uose mu vutuntu vueni:

•   Omo Yehova Njambi ua tangele yala ua katete, Andama, Mbimbiliya nguayo “kaha muntu ua himpukile mukua muono” (Njenisisi 2:7) Andama ka va mu hakele muono vunoni ikeye mpundu ua puile mukua muono ni nguetu muntu.

•   Mbimbiliya ya muesa ngecize muntu (neʹphesh na psy·kheʹ) a hasa ku panga, ku kala na lisuka lia via-ku-lia, ku lia, ku ononoka masiko, na ku kuata civimbi. (Levitiku 5:2; 7:20; 23:30; Ndeutelonomi 12:20; Loma 13:1) Mua vusunga, muntu ikeye lika ha sa ku linga viuma evi, kati muono.

Vuno ka ue kutsa ni?

 Houe, citava u tse. Vinimbu via vingi via muesa ngecize muono ue kutsa. Talenu amo malungano:

•   “Muono uze u linga vupi, ukeuo u ka tsa.”— Ezekiele 18:4, 20.

•   Mu Isaleli ya laza kasitiku ka milonga ya kama cikuma ka puile “muono uze va ka u vatula.” (Ezundu 12:15, 19; Levitiku 7:20, 21, 27; 19:8) Muntu “mu ka mu tsiha.”—Ezundu 31:14.

•   Nga muntu na tsi, vimo vinimbu via mu tumbula nguavio “civimbi.” (Levitiku 21:11; Numelu 6:6) Vutuhu viMbimbiliya via vingi via pangesa lizi “civimbi,” vunoni mu ciHevelu lizi lia kalaho neʹphesh ni nguetu “muono.”

“Ne′phesh” ni psy·khe′ i hasa ku lomboloka muono

 Mbimbiliya ya pangesa naua lizi “muono” mu ku imanena ku “yoya.” Ca ku muenako Yombi 33:22 ya pangesa lizi lia ciHevelu neʹphesh ku pua “muono.” Mbimbiliya ya muesa naua ngecize muono ua muntu citava ku u haka mu vusonde ni ku u zimbalesa.—Ezundu 4:19; Vangazi 9:17; Filipu 2:30.

 Eci cifua ci va pangeselamo lizi “muono” ca tu kuasa ku ivuisisa vinimbu via muesa ngecize muono “ue ku fuma.” (Njenisisi 35:18) Eyi ya pua handekesi ya lomboloka ngecize muntu ali na ku tsa. Vimo viMbimbiliya via langulula eli lizi lia ku Njenisisi 35:18 nguavio “ua huimine muku ueni ua ku manusuila.”—Bíblia na Linguagem de Hoje; Missionários Capuchinhos.

Kua tunda cilongesa ca muesa ngecize muono ka ue kutsa

 Malombelo a tsiliela ngecize muono ka ue ku-tsa a tundisa cilongesa caco, kati mu Mbimbiliya, vunoni ku vilongesa via laza via vaNgelengu. Limo livulu ngualio: “Vilongesa via platao via kovelele cikuma mu vakua Kilistu va lemene filosofia ku hiana cisemua ca vaHevelu. . . . Mbimbiliya ka ya handekele cipue kamandende via ku tepa muntu mu mitamba ivali ni itatu houe. Mu Mbimbiliya lizi muono, ka lia puile mutamba ua muntu, vunoni muntu mu vutuntu vueni.”—Enciclopédia Barsa.

 Njambi ka lemene vilongesa vieni ku vi tsingasiana na vilongesa via vantu ngeci mua cilongesa ca muono ka ue ku-tsa. Vunoni, Mbimbiliya ya tu mamuna nguayo: “Zangamenu ku tina umosi a mi nianguila kuti na mana eni a ha mavu, na ku-onga ceni ca cihuolohuohuo, ngue ku vikuizi via vantu.”—Kolose 2:8.