Ipan Escrituras Hebreoarameas (tlen nojkia kiiljuiaj Nopa Achtoui Tlajtoli), toTeotsij itoka nesi nechka 7,000 imiakpa, uan ika tlajtoli hebreo moijkuiloua ika ni naui letras יהוה, tlen kiixmatij kej Tetragrámaton. Ipan se keski Biblias, ni motlajtolkuepa kej “Jehová”. San ni tokajyotl tlauel miakpa nesi ipan Biblia. Maske katli kiijkuilojkej Biblia nojkia kiijtojkej toTeotsij eliyaya Katli kipia nochi chikaualistli, Katli tlauel ueyi uan toTeko, inijuantij kitekiuijkej nopa Tetragrámaton uan kiampa kinextijkej kenijkatsa itoka toTeotsij.

Jehová kinejki katli kiijkuilojkej Biblia ma kitekiuikaj itoka. Ya kiiljuik tlajtolpanextijketl Joel ma kiijkuilo ni: “Nochi katli kinojnotsasej Jehová ika itoka momakixtisej” (Joel 2:32, TNM). Katli kiijkuilok Salmos kiiljuik ma kiijto ni: “Ma kimatikaj maseualmej ta motoka Jehová, san ta tlauel tiUeyi ipan nochi Tlaltipaktli” (Salmo 83:18, TNM). ¡ToTeotsij itoka nesi se 700 imiakpa ipan Salmos! Ipan ni pilamochtsi nesi kenijkatsa itekipanojkauaj kiuikatijkej uan kinojnotskej ika yejyektsi tlajtoli. Uajka, ¿kenke ipan miak Biblias amo nesi toTeotsij itoka? ¿Uan kenke ipan se keski Biblias nesi nopa tokajyotl Jehová? ¿Tlake kiijtosneki nopa tokajyotl?

¿Kenke ipan miak Biblias amo nesi toTeotsij itoka? 1) Sekij moiljuiaj toTeotsij, Katli kipia nochi chikaualistli, amo moneki kipias se tokajyotl. 2) Sekinok moiljuiaj kej nopa judíos, inijuantij amo kinekiyayaj kitenkixtisej toTeotsij itoka pampa moiljuiyayaj kiixpanoskiaj. 3) Uan sekinok kiijtouaj pampa amo tijmatij kenijkatsa motenkixtiyaya toTeotsij itoka, kinamiki san tikiljuisej toTeko o toTeotsij. Ni eyi tlamantli amo melauak. Ma tikitakaj kenke.

• Se: katli kiijtouaj toTeotsij amo moneki kipias itoka, amo kimatij ipan se keski amatlajkuiloli tlen uejkajkia kiijkuilojkej nesi miakpa toTeotsij itoka, sekij tlen ni amatlajkuiloli moijkuilok  kema Cristo ayamo ualayaya ipan Tlaltipaktli, uan nama kiixmatij kej pilamochtsitsij tlen eltok ipan Biblia. Kej timomachtijtokej, toTeotsij kinejki ma moijkuilo itoka nechka 7,000 imiakpa ipan iTlajtol. Ya kineki ma tijmatikaj itoka uan ma tijtekiuikaj.

• Ome: katli kiixpolouaj toTeotsij itoka kema kitlajtolkuepaj Biblia pampa moiljuiaj sanse kej nopa judíos, amo kimatij se tlamantli tlen tlauel ipati. Maske sekij judíos katli tlajkuilouayayaj amo kinekiyayaj kitenkixtisej toTeotsij itoka, kena kiijkuilouayayaj kema kiixkopinayayaj Biblia. Ipan Qumrán, nechka nopa ueyi atl Muerto, kipantijtokej amatlajkuiloli tlen uejkajkia kiijkuilojkej kampa miakpa nesi toTeotsij itoka. Katli kitlajtolkueptokej ni amatlajkuiloli kipatlatokej ika TOTEKO, uan kiijkuilouaj ika mayúsculas pampa kinekij ma kiitakaj kanke nesiyaya kema kiijkuilojkej. Uajka, tlaj kimatij toTeotsij itoka nesi tlauel miakpa ipan Biblia, ¿kenke kipatlaj o kiixpolouaj? ¿Ajkia kiniljuik ma kiixpolokaj toTeotsij itoka?

• Eyi: katli kiijtouaj amo kinamiki tijtekiuisej toTeotsij itoka pampa amo tijmatij kenijkatsa motenkixtiyaya, kena kitekiuiaj Jesús itoka maske ipan ni tonali amo aka kitenkixtia kej kema itstoyaj Cristo itokilijkauaj. Toikniuaj katli kamanaltiyayaj hebreo uelis kiijtouayayaj “Yeshúa”. Uan Cristo (o Mesías) kej “Maschíaj”. Uan katli kamanaltiyayaj griego kiijtouayayaj kej “Iēsóus Kjristós”, uan “Iesus Christus” ika latín. Katli kiijkuilojkej Biblia nojkia kitekiuijkej Jesús itoka ika tlajtoli griego. Amo kitenkixtijkej kej uejkajkia kichiuayayaj ika hebreo, inijuantij kitekiuijkej itoka kej ipan nopa tonali kitenkixtiyayaj. Ika toTeotsij itoka nojkia kiampa pano: Jehová itlajtoltemakauaj kitekiuiaj nopa tokajyotl Jehová maske uelis amo kiampa kitenkixtiyayaj ika tlajtoli hebreo.

¿Kenke ipan se keski Biblias nesi nopa tokajyotl Jehová? Ika español, nopa Tetragrámaton (יהוה) moijkuiloua ika nopa letras YHWH (uelis nojkia YHVH o JHVH). Ipan tlajtoli hebreo amo moijkuilouayaya nopa letras a, e, i, o uan u. Inijuantij kimatiyayaj kenijkatsa tlatenkixtisej pampa kiampa momajtoyaj kamanaltij.

Kema ya panotoya se mil xiuitl kema kiijkuilojtoyaj nopa Escrituras Hebreoarameas, se keskij judíos kitemolijkej kenijkatsa ueliskiaj kipouasej hebreo. Kitekiuiyayaj se keski puntos o signos, uan kiampa kimatiyayaj tlake vocales kitekiuiskiaj ipan sejse tlajtoli. Maske kiampa kichijkej, miakej moiljuiyayaj amo kuali kitenkixtisej toTeotsij itoka, yeka kipatlayayaj ika sekinok tlajtoli. Kema kiixkopinayayaj nopa Tetragrámaton kitekiuiyayaj vocales tlen nopa tlajtoli tlen ika kipatlatoyaj, yeka maske ipan nopa amatlajkuiloli  nesi toTeotsij itoka ika nopa puntos, amo uelis se kimatis kenijkatsa nelia motenkixtiyaya ika hebreo. Sekij kiijtouaj uelis motenkixtiyaya kej “Yahweh” (o “Yahvé”), uan sekinok kiijtouaj seyok tlamantli. Ipan nopa Amatlajkuiloli tlen kipantijkej ipan ueyi atl Muerto, nesi se kentsi tlen nopa pilamochtsi Levítico, uan nopaya kiijkuilojtokej toTeotsij itoka kej “Iao”. Sekinok greciaeuanij tlen uejkajkia itstoyaj uan tlajkuilouayayaj kiijtojkej motenkixtiyaya kej “Iaé”, “Iabé” o “Iaoué”. Uajka, amo uelis tikijtosej kenijkatsa uejkajkia motenkixtiyaya toTeotsij itoka ipan hebreo pampa amo tijmatij (Génesis 13:4; Éxodo 3:15, TNM). Maske amo tijmatij nopa, kena tijmatij toTeotsij kitekiuik itoka kema kinnojnotski itekipanojkauaj, uan inijuantij nojkia kitekiuiyayaj kema momaijtouayayaj uan kema kamanaltiyayaj ininuaya sekinok (Éxodo 6:2; 1 Reyes 8:23; Salmo 99:9).

Uan, ¿kenke tijtekiuiaj nopa tokajyotl Jehová? Pampa ni tokajyotl ya uejkaj motekiuijtok ika tlajtoli español, uan ika nauatl (Huasteca) nojkia tijtekiuiaj ni tokajyotl.

ToTeotsij itoka nesi ipan se Biblia tlen kitlajtolkuepkej ika español ipan xiuitl 1537, tlen itoka Salmos de Juan de Valdés. Nopaya nesi kej Iehova. Kema nopa tlajtoli mopatlatiajki, nojkia kipatlatiajkej kej kiijkuilouaj toTeotsij itoka. Ni tijmatij pampa ipan Salmos de Bernardino de Rebolledo, tlen kichijkej ipan 1661, kiijkuilojkej kej Jehova. Ipan Biblia de Scío de San Miguel, tlen kichijkej ipan 1791, kiijkuilojkej ipan notas kej Iehováh. Ipan Torres Amat, tlen kichijkej ipan 1824 kiijkuilojkej kej Jehovah, uan ipan Reina-Valera, tlen kichijkej ipan 1862, kiijkuilojkej kej Jehová. Kema William Tyndale kitlajtolkuepki nopa Pentateuco o nopa achtoui makuili pilamochtsitsij ipan xiuitl 1530, kiijkuilok kej Iehouah. Ni elki nopa achtoui Biblia ika inglés kampa nesiyaya toTeotsij itoka.

 Ipan Studies in the Psalms (Tlamachtili tlen Salmos), tlen kichijkej ipan 1911, nopa Joseph Bryant Rotherham amo kiijkuilok Yahweh, ya kiijkuilok Jehovah, kej motekiuiyaya ika inglés, pampa kiijtouayaya nochi “kiixmatiyayaj nopa tokajyotl, uan nochi kitekiuiyayaj katli kipouayayaj Biblia”. Uan ipan 1930, Alexander Kirkpatrick, tlen momachtik hebreo, nojkia kiijtok kenke tlauel kuali tlaj kitekiuiskiaj Jehovah: “Miakej tlen tlauel ixtlamatij ipan ni tonali kiijtouaj moneki se kitenkixtis ‘Yahveh’ o ‘Yahaveh’; maske kiampa kiijtouaj, nopa tlajtoli ika inglés JEHOVAH nochi kitekiuiaj, uan amo tlauel moneki se kimatis kenijkatsa motenkixtiyaya, san moneki tijmajtosej ya nopa nelia toTeotsij itoka uan amo toTeko”. Uan ipan tlajtoli español, nopa Diccionario Manual Bíblico kiijtoua tokajyotl “Jehová ya nopa tlen tlauel kitekiuijtokej” ipan se keski Biblias tlen tlauel kiixmatij.

¿Tlake kiijtosneki nopa tokajyotl Jehová? Nopa tokajyotl Jehová mokixtijtok tlen se tlajtoli ika hebreo, tlen kiijtosneki “mochiuas”. Katli tlauel momachtijtokej kiijtouaj ni tlajtoli kiijtosneki kema se akajya kichiua se maseuali o se tlamantli ma kichiuakaj tlen ya kineki. Yeka, Jehová itlajtoltemakauaj kikuamachilijtokej toTeotsij itoka kiijtosneki “Ya Kichiua ma Mochiua”. Katli tlauel momachtijtokej kiijtouaj kiijtosneki sekinok tlamantli, yeka amo uelis tikijtosej san ya ni kiijtosneki. Maske kiampa moiljuiaj, tlen kiijtosneki ni tlajtoli tlauel kinamiki toTeotsij itoka, pampa Jehová kichijchijki nochi tlen onka uan nelia kiaxitia tlen mosentlalia kichiuas. Ya kichijchijki nochi tlamantli tlen onka ipan iluikaktli uan Tlaltipaktli uan ma onka nemilistli, uan nojkia kichiua nochipa ma moaxiti tlen mosentlalia kichiuas, uan amo tleno kitsakuilia.

ToTeotsij itoka amo san kiijtosneki tlen kiijtoua Éxodo 3:14 ipan Traducción del Nuevo Mundo: “Na nimochiuas tlen na nijtlapejpenis nimochiuas” (o “Na nimochiuas tlen na nijnekis”). Maske nojkia motekiuia nopa tlajtoli tlen kampa mokixtia toTeotsij itoka, ni tlajtoli san kiixnextia se kentsi tlen kiijtosneki tokajyotl Jehová: ya uelis mochiuas tlen ueli tlamantli uan kiampa uelis moaxitis tlen mosentlalia. Uan amo san kiijtosneki uelis mochiuas tlen ya kinekis, nojkia kiijtosneki ya uelis kichiuas se tlamantli tlen ya kichijchijtok ma kichiua o ma mochiua tlen ya kinekis uan kiampa moaxitis tlen mosentlalijtok.