TLAMACHTILI 13
“Chikauak monojnotskej”
Kitlajtlaniaj cuerpo gobernante tlaj moneki mochiuilisej circuncisión
Mokixtijtok ipan Hechos 15:1-12
1-3. 1) ¿Tlake kuesoli ueliskia kinxelos toikniuaj ipan achtoui siglo? 2) ¿Kenke tlauel techpaleuis tlaj tikitasej tlen panok?
PABLO uan Bernabé sampa asikej Antioquía tlen Siria tlauel yolpaktokej, pampa Jehová “kinpaleuijtoya katli amo elij judíos para nojkia ma tlaneltokakaj” (Hech. 14:26, 27). Tlen panoyaya nojkia kimatkej katli itstoyaj ipan sekinok altepemej, nopaya nojkia pejtoyaj tlaneltokaj katli amo eliyayaj judíos (Hech. 11:20-26).
2 Kema toikniuaj katli itstoyaj Judea kimatkej katli amo eliyayaj judíos mochijtoyaj Cristo itokilijkauaj, sekij amo yolpajkej. Yeka pejkej mokamaijixnamikij katli kiijtouayayaj tlaj kinekiyayaj elisej Cristo itokilijkauaj moneki mochiuilisej circuncisión uan katli kiijtouayayaj amo moneki. ¿Kenijkatsa monekiyaya mouikasej toikniuaj katli eliyayaj judíos uan katli amo? ¿Monekiyaya kichiuasej tlen tlanauatiyaya iTlanauatil Moisés katli amo eliyayaj judíos? Ni kualantli ueliskia kichiuas ma moxelokaj ipan tlanechikoli. ¿Tlake kinpaleuiskia ma kisenkauakaj ni kuesoli?
3 Tlaj timomachtiaj tlen panok, techpaleuis tijmatisej tlake uelis tijchiuasej kema se kuesoli kinekis techxelos ipan tlanechikoli.
“Tlaj amo inmochiuilisej circuncisión” (Hechos 15:1)
4. ¿Tlake pejkej tlamachtiaj se keskij Cristo itokilijkauaj katli eliyayaj judíos, uan tlake ueliskia timotlajtlanisej?
4 Lucas kiijkuilok: “Se keskij tlakamej tlen Judea temokej Antioquía uan pejkej kinmachtiaj toikniuaj: ‘Tlaj amo inmochiuilisej circuncisión kej kiijtoua iTlanauatil Moisés, amo uelis inmomakixtisej’” (Hech. 15:1). Maske amo tijmatij tlaj ni tlakamej achtouia eliyayaj fariseos, inijuantij tlauel motlatskiliyayaj ipan tlen kiijtouayaya iTlanauatil Moisés uan kinekiyayaj ma mochiua tlen nopaya kiijtouayaya. Nojkia, uelis kiijtouayayaj san tematiltiyayaj tlen apóstoles uan ueuejtlakamej tlen Jerusalén tlanauatijtoyaj (Hech. 15:23, 24). Ma timoiljuikaj ipan ni tlamantli: tlaj ya panotoya 13 xiuitl kema Jehová kiiljuik Pedro kinseliyaya ma kitekipanokaj katli amo mochiuilijtoyaj circuncisión, ¿kenke nojua itstoyaj judíos katli ayamo kipatlatoyaj inintlalnamikilis? (Hech. 10:24-29, 44-48). a
5, 6. 1) ¿Kenke se keskij Cristo itokilijkauaj katli eliyayaj judíos kinekiyayaj sekinok nojkia ma mochiuilikaj circuncisión? 2) ¿Kenke nopa tlajtolsenkauali tlen circuncisión amo eli sanse ika nopa tlajtolsenkauali tlen Dios kichijki iuaya Abrahán? (Xikita nota).
5 Cristo itokilijkauaj katli eliyayaj judíos kinekiyayaj sekinok nojkia ma mochiuilikaj circuncisión pampa kiilnamikiyayaj Jehová kiampa tlanauatijtoya ma kichiuakaj tlakamej. Uejkajkia kema mochiuiliyayaj circuncisión, kinextiyayaj kuali mouikayayaj iuaya Dios. Katli achtoui kinnauatijkej ma mochiuilikaj circuncisión, elkej Abrahán uan tlakamej katli itstoyaj ichaj. Teipa Dios tlanauatik ma moijkuilo ipan nopa tlanauatili pampa kinekiyaya nojkia ma kichiuakaj israeleuanij (Lev. 12:2, 3). b Nopa tlanauatili kiijtouayaya tlaj se katli amo eliyaya israelita nojkia kinekiyaya iljuichiuas ipan Pascua, monekiyaya mochiuilis circuncisión (Éx. 12:43, 44, 48, 49). Yeka judíos kiitayayaj amo tlapajpaktik katli amo mochiuilijtoya circuncisión uan moiljuiyayaj amo kinamikiyaya kiueyichiuas Dios (Is. 52:1).
6 Cristo itokilijkauaj katli eliyayaj judíos monekiyaya kuali tlaneltokasej uan amo moueyimatisej, nopa kinpaleuiskia ma kipatlakaj tlen momajtoyaj kichiuaj uan ma moiljuikaj kej Jehová. Nopa yankuik tlajtolsenkauali kipatlatoya nopa tlanauatili tlen circuncisión, yeka maske sekij tlakatiyaya kej judíos, nopa amo kiijtosnekiyaya ueliskia elisej tlen ialtepe Jehová. Nojkia, Cristo itokilijkauaj katli itstoyaj ipan altepemej kampa itstoyaj miakej judíos, kej Judá, monekiyaya amo majmauisej kiijtosej kineltokayayaj Jesús uan tlaueyichiuasej ininuaya katli amo mochiuilijtoyaj circuncisión (Jer. 31:31-33; Luc. 22:20).
7. ¿Tlake tlamantli amo kikuamachilijtoyaj nopa tlakamej katli ualajtoyaj tlen Judea?
7 Jehová itlanauatiljuaj amo mopatlatoya, pampa nopa yankuik tlajtolsenkauali moyakanayaya ika tlen kiijtouayaya iTlanauatil Moisés (Mat. 22:36-40). Uan kema panok se keski xiuitl, Pablo kiijtok ni tlamantli tlen circuncisión: “Se akajya nelnelia eli judío ika tlen kipixtok ipan iyolo uan kejuak mochiuilia circuncisión ipan iyolo pampa ichikaualis Dios kiampa kichiua uan amo pampa kimati tlen ijkuilijtok ipan Tlanauatili” (Rom. 2:29; Deut. 10:16). Nopa tlakamej katli ualajtoyaj tlen Judea amo kikuamachilijtoyaj ni tlamantli, yeka kiijtouayayaj Jehová nojua kinekiyaya itekipanojkauaj ma mochiuilikaj circuncisión. ¿Kipatlaskiaj tlen moiljuiyayaj?
“Chikauak monojnotskej” (Hechos 15:2)
8. ¿Kenke monejki kitlatsintokisej cuerpo gobernante tlaj nojua monekiyaya mochiuilisej circuncisión?
8 Lucas kiijtok Pablo uan Bernabé amo kuali kiitakej tlen moiljuiyayaj nopa tlakamej katli ualajtoyaj Judea “uan chikauak monojnotskej ininuaya, yeka toikniuaj kiniljuijkej Pablo, Bernabé uan sekinok ma tlejkokaj Jerusalén, kampa itstoyaj nopa apóstoles uan ueuejtlakamej para ma kiniljuitij ni tlamantli” (Hech. 15:2). c Toikniuaj tlen Antioquía tlauel mokualanijkej pampa sekij kiijtouayayaj monekiyaya mochiuilisej circuncisión uan sekinok amo. Amo kimatiyayaj tlake kichiuasej uan nojkia amo kinekiyayaj ma moxelokaj toikniuaj ipan tlanechikoli, yeka yajkej “kampa itstoyaj nopa apóstoles uan ueuejtlakamej”, katli eliyayaj nopa cuerpo gobernante, para kintlatsintokisej tlake monekiyaya kichiuasej. ¿Tlake techmachtia tlen kichijkej ueuejtlakamej tlen Antioquía?
Se keskij kinekiyayaj kinchiualtisej katli amo eliyayaj judíos ma kichiuakaj tlen kiijtouayaya iTlanauatil Moisés.
9, 10. ¿Tlake techmachtia tlen kichijkej Pablo, Bernabé uan toikniuaj tlen Antioquía?
9 Achtoui techmachtia moneki timotemachisej ipan Jehová itlanechikol. Ma tikitakaj kenke kiampa tikijtouaj. Maske toikniuaj tlen Antioquía kimatiyayaj katli tlapaleuiyayaj kej cuerpo gobernante eliyayaj judíos, motemachiyayaj moyakanaskiaj ika itlajtol Dios uan kiampa kisenkauaskiaj nopa kuesoli tlen circuncisión. ¿Kenke? Pampa kimatiyayaj Jehová kinyakanaskia ika ichikaualis uan ika Jesucristo, katli kiyakana tlanechikoli (Mat. 28:18, 20; Efes. 1:22, 23). Ipan ni tonali, tojuantij nojkia moneki timotemachisej ipan Jehová itlanechikol uan ipan toikniuaj Katli kinyakanaj Jehová itlajtoltemakauaj kema mopatla se keski tlamantli.
10 Nojkia, techmachtia moneki amo timoueyimatisej uan tijpiasej toyolo. Ma timoiljuikaj tlen kichijkej Pablo uan Bernabé. Maske kintlapejpenijtoyaj ika ichikaualis Dios para ma tlajtolmoyauatij ipan sekinok altepemej, amo moiljuijkej ininselti ueliskiaj kisenkauasej nopa kuesoli tlen circuncisión (Hech. 13:2, 3). Nojkia, ma tikilnamikikaj Pablo kiijtok yajki Jerusalén pampa toTeko kinextilik monekiyaya yas, nopa kinextik Dios kiyakanayaya (Gál. 2:2). Ipan ni tonali, ueuejtlakamej nojkia kichiuaj kampeka kipiasej ininyolo uan amo moueyimatisej kema kiixnamikij kuesoli tlen ueliskia kinxelos toikniuaj. Inijuantij amo mokamaijixnamikij uan amo kinekij ma mochiua san tlen inijuantij kinekij, kikauaj ma kinyakana Biblia uan kichiuaj tlen kiniljuia nopa tlatekipanojketl katli temachtli uan tlalnamiki (Filip. 2:2, 3).
11, 12. ¿Kenke moneki tijchiasej Jehová ma techpaleui tijkuamachilisej se tlamantli?
11 Uelis kemantika moneki tijchiasej Jehová ma techpaleui kuali tijkuamachilisej se tlamantli. Ma tikilnamikikaj Jehová kitlapejpenik Cornelio ipan xiuitl 36 y.u.J., pero hasta xiuitl 49 Jehová kiijtok tlaj judíos monekiyaya mochiuilisej circuncisión o amo, uajka monejki mochiasej 13 xiuitl. ¿Kenke amo nima kinpaleuik ma kikuamachilikaj? Pampa kinekiyaya judíos katli kipiayayaj kuali ininyolo, ika yolik ma kikuamachilikaj kenke ayokmo monekiyaya kineltokasej nopa tlanauatili tlen kimakatoyaj Abrahán se 1,900 xiuijtlaya (Juan 16:12).
12 Eli se tlateochiualistli pampa toTata Jehová techyakana uan techpaleuia ika nochi iyolo. Nochipa techmachtia pampa kineki kuali ma tiitstokaj (Is. 48:17, 18; 64:8). Yeka amo ma timoiljuikaj más kuali tlen tojuantij timoiljuiaj ni yon ma tikinijilnamikikaj toikniuaj pampa kipatlakej se tlamantli o pampa kiyankuilijkej se tlamachtili (Ecl. 7:8). Tlaj tikitaj titlaijixnamikij, ma timoyoliljuikaj ipan capítulo 15 tlen Hechos uan ma tikiljuikaj Jehová ma techpaleui tijchiuasej tlen ya kineki. d
13. ¿Kenijkatsa uelis tijpiasej toyolo sanse kej Jehová kema titlajtolmoyauaj?
13 Moneki tijpiasej toyolo kema katli tikinmachtiaj kimatij ouij kikauasej tlen kineltokaj uan tlen momajtokej kichiuaj. Kema kiampa panos, moneki tijkauasej ma pano se keski tonali, kiampa ichikaualis Dios kinpaleuis ma asi ipan ininyolo tlen momachtiaj (1 Cor. 3:6, 7). Nojkia moneki tikiljuisej Jehová ma techpaleui, kiampa tijmatisej tlake kineki ma tijchiuakaj kema tikinpaleuiaj katli tikinmachtiaj (1 Juan 5:14).
“Kinpouilijtiauiyayaj” tlen kinpanotoya (Hechos 15:3-5)
14, 15. 1) ¿Kenijkatsa kinextijkej toikniuaj tlen Antioquía kintekipachouayaya tlen kinpanoskia Pablo, Bernabé uan sekinok katli yauiyayaj ininuaya? 2) ¿Kenijkatsa Pablo uan katli yauiyayaj iuaya kinyolchikajkej toikniuaj tlen Fenicia uan Samaria?
14 Lucas nojua kiijtoua: “Toikniuaj tlen tlanechikoli nejnenkej se kentsi ininuaya uan teipa tlakuepilijkej. Teipa, inijuantij kisentokilijkej iniojui uan panokej Fenicia uan Samaria. Uan kema kinpouilijtiauiyayaj kenijkatsa maseualmej katli amo eliyayaj judíos pejtoyaj kiueyichiuaj Dios, nochi toikniuaj tlauel yolpakiyayaj” (Hech. 15:3). Toikniuaj nejnenkej se kentsi ininuaya Pablo, Bernabé uan sekinok katli yauiyayaj ininuaya uan teipa tlakuepilijkej. Kiampa kinextijkej kintekipachouayaya tlen kinpanoskia, kinikneliyayaj uan kinekiyayaj Dios ma kinpaleui. Tlen kichijkej toikniuaj tlen Antioquía tlauel techpaleuia ipan ni tonali. Uelis timotlajtlanisej: “¿Nechtekipachoua tlen kinpano toikniuaj uan ueuejtlakamej ‘katli chikauak tekitij [ . . . ] uan tlamachtiaj’?” (1 Tim. 5:17).
15 Kema yauiyayaj Jerusalén, Pablo uan katli yauiyayaj iuaya, kinpouilijkej toikniuaj tlen Fenicia uan Samaria kenijkatsa kinmachtijtoyaj katli amo eliyayaj judíos, uan nopa tlauel kinyolchikajki. Nopaya, uelis nojkia itstoyaj se keskij Cristo itokilijkauaj katli eliyayaj judíos uan cholojtoyaj kema kimiktijkej Esteban. Ipan ni tonali, nojkia tlauel techyolchikaua kema tijkakij kenijkatsa Jehová techpaleuia kema titlajtolmoyauaj uan más techyolchikaua kema tikixnamiktokej tlaouijkayotl. Nochi tlen kinpano toikniuaj, techmatiltiaj ipan tlanechikoli, uejueyi tlanechikolistli, ipan amatlajkuiloli uan ipan jw.org, kampa kiijtoua tlen kinpanotok toikniuaj. ¿Tijchiuaj kampeka tijpouasej?
16. ¿Kenke tikijtoua nopa circuncisión kichijtoya ma mokualanikaj toikniuaj?
16 Toikniuaj katli kistejkej Antioquía, nejnenkej se 550 kilómetros ika sur uan asitoj Jerusalén. Lucas kiijkuilok: “Toikniuaj tlen tlanechikoli, apóstoles uan ueuejtlakamej kuali kinselijkej, uan inijuantij kinpouilijkej kenijkatsa Dios kinpaleuijtoya ma kichiuakaj miak tlamantli” (Hech. 15:4). Pero, “se keskij tlakamej katli achtouia kitokiliyayaj inintlamachtil fariseos uan mochijtoyaj tlaneltokanij, moketskej uan kiijtojkej: ‘Moneki mochiuilisej circuncisión uan tikinnauatisej ma kineltokakaj iTlanauatil Moisés’” (Hech. 15:5). Kej tikitaj, nopa circuncisión kichijtoya ma mokualanikaj toikniuaj uan monekiyaya kisenkauasej nopa kuesoli.
“Apóstoles uan ueuejtlakamej mosentilijkej” (Hechos 15:6-12)
17. ¿Ajkia inijuantij tlatekipanouayayaj kej cuerpo gobernante, uan kanke nopaya nojkia itstoyaj nopa ueuejtlakamej tlen Jerusalén?
17 Proverbios 13:10 kiijtoua: “Tlen [ . . . ] kitlakakilia consejos, kipias tlalnamikilistli”, yeka “apóstoles uan ueuejtlakamej mosentilijkej para kiitasej tlake kichiuasej” (Hech. 15:6). Sanse kej kichiuaj Katli kinyakanaj Jehová itlajtoltemakauaj ipan ni tonali, “apóstoles uan ueuejtlakamej” nojkia kitlapejpeniyayaj tlake kichiuasej ipan tlanechikoli. Uan, ¿kenke “ueuejtlakamej” tlatekipanouayayaj kej cuerpo gobernante sanse kej apóstoles? Ma tikilnamikikaj, apóstol Santiago kimiktijkej uan apóstol Pedro kitsajkej se keski tonali. Tlaj nojkia kiampa kinpanoskia sekinok apóstoles, tlauel tlapaleuiskia pampa itstoyaj sekinok ueuejtlakamej katli nojkia ueliskia kiyakanasej tlajtolmoyaualistli.
18, 19. ¿Tlake kiijtok Pedro uan tlake monekiyaya kikuamachilisej katli kitlakakilijtoyaj?
18 Lucas nojua kiijtoua: “Uan kema ya mokamanaljuijtoyaj miak horas, Pedro moketski uan kiijtok: ‘Noikniuaj, ya inkimatij uejkajkia Dios nechtlapejpenik ma nikiniljui maseualmej katli amo elij judíos nopa kuali tlamachtili uan ma kineltokakaj. Uan Dios, katli kiixmati toyolo, kinextik kinselijtoya kema kinmakak ichikaualis, sanse kej kichijki ika tojuantij. Ya kinextik kinitayaya katli amo elij judíos sanse kej tojuantij techitayaya, uan kinyolpajpajki pampa tlaneltokakej’” (Hech. 15:7-9). Se amochtli kiijtoua nopa tlajtoli ika griego “mokamanaljuijtoyaj miak horas” tlen motekiuik ipan versículo 7, uelis nojkia kinextia kitemojkej se keski tlamachtili uan kinankilijkej se keski tlajtlanili. Uelis amo sanse tlamantli moiljuiyayaj pero kinekiyayaj kimatisej tlake monekiyaya kichiuasej, yeka xitlauak kiijtojkej tlen moiljuiyayaj uan tlen kiyolmatiyayaj.
19 Tlen Pedro kiijtok kinilnamikilik katli nopaya itstoyaj, ya kiitak kema Jehová achtoui kintlapejpenik ika ichikaualis katli amo mochiuilijtoyaj circuncisión, elki kema kitlapejpenik Cornelio uan katli itstoyaj ichaj. Jehová amo kinchikoitayaya katli amo eliyayaj judíos, ¿uajka kenke inijuantij kinchikoitayayaj? Pedro nojkia kiijtok Jehová kuali kiita se akajya pampa tlaneltoka ipan Cristo uan amo pampa kichiua tlen iTlanauatil Moisés kiijtoua (Gál. 2:16).
20. ¿Kenke Pedro kiijtok kikuatotoniyayaj Dios katli kinekiyayaj sekinok ma mochiuilikaj circuncisión?
20 Pedro kikajki tlen Dios kiijtok uan kiitak kej kitekiuik ichikaualis, yeka kiijtok: “Uajka, ¿kenke inkikuatotoniaj Dios? Inmojuantij inkinmamaltiaj itokilijkauaj Jesús se kuauitl ipan ininkechpa tlen totatauaj katli uejkajkia itstoyaj yon tojuantij amo uelkej tijuikaj. Tojuantij uan katli amo elij judíos tijneltokaj timomakixtisej pampa toTeko Jesús kinextik ueyi iyolo ika tojuantij” (Hech. 15:10, 11). Ni tlamantli kinextia katli kiijtouayayaj monekiyaya mochiuilisej circuncisión, kinchiualtiyayaj katli amo eliyayaj judíos ma kichiuakaj tlen kiijtouayaya iTlanauatil Moisés. Pero yon inijuantij amo ueliyayaj kichiuaj nochi tlen kiijtouayaya, yeka kinamikiyaya mikisej (Gál. 3:10). Katli eliyayaj judíos monekiyaya kinextisej kitlaskamatiliaj Jehová pampa kititlanki Jesús para ma kinmakixti. Yeka Pedro kiniljuik kikuatotoniyayaj Dios pampa kinekiyayaj kinchiualtisej sekinok ma mochiuilikaj circuncisión.
21. ¿Kenijkatsa Pablo uan Bernabé tlapaleuijkej ma kitlapejpenikaj tlake kichiuasej?
21 Tlen Pedro kiijtok tlauel tlapaleuik, “yeka nochi katli itstoyaj nopaya ayokmo tleno kiijtojkej”. Teipa Bernabé uan Pablo “kinpouilijkej kenijkatsa Dios kinpaleuik ma kichiuakaj nochi milagros uan uejueyi tlamantli ininixpa katli amo eliyayaj judíos” (Hech. 15:12). Nochi tlen kikajkej apóstoles uan ueuejtlakamej, kinpaleuik kuali ma kiitakaj tlake kichiuaskiaj uan ma kitlapejpenikaj tlaj nojua kichiuaskiaj circuncisión o amo.
22-24. 1) ¿Kenijkatsa Katli kinyakanaj Jehová itlajtoltemakauaj nojkia kichiuaj kej apóstoles uan ueuejtlakamej tlen achtoui siglo? 2) ¿Kenijkatsa ueuejtlakamej kinextiaj kikauaj ma kinyakana Jehová itlanechikol?
22 Ipan ni tonali, kema Katli kinyakanaj Jehová itlajtoltemakauaj monechikouaj, nojkia kikauaj ma kinyakana Biblia uan kiiljuiaj Jehová ma kinmaka ichikaualis, kiampa nochi tlen kitlapejpenisej mouikas ika tlen ya kineki (Sal. 119:105; Mat. 7:7-11). Kema poliui se keski tonali para monechikosej, sejse tlen inijuantij kiselia se lista kampa kiijtoua tlake kuesoli moneki kisenkauasej. Ni kinpaleuia ma kimatikaj tlake uelis kitlajtlanisej Jehová uan ipan tlake uelis moyoliljuisej (Prov. 15:28). Uan kema ya monechikouaj, ni toikniuaj katli kintlapejpenijtokej yasej iluikak, miakpa kitekiuiaj Biblia uan ika tlatlepanitakayotl xitlauak kiijtouaj tlen moiljuiaj.
23 Ipan tlanechikoli, ueuejtlakamej tlauel kinpaleuis tlaj nojkia kiampa kichiuasej. Pero, ¿tlake uelis kichiuasej tlaj kema monechikouaj amo uelij kisenkauaj se kuesoli pampa amo sanse moiljuiaj? Uelis kiniljuisej ma kinpaleuikaj toikniuaj katli itstokej ipan kali Betel o toikni katli tepaxaloua chijchikuasej metstli. Uan tlaj moneki, toikniuaj katli itstokej ipan kali Betel, uelis kintlajkuiljuilisej Katli kinyakanaj Jehová itlajtoltemakauaj.
24 Jehová kinteochiua katli amo moueyimatij uan kikauaj ma kinyakanakaj katli kintekimakatok ipan itlanechikol, katli amo tetlauelkauaj uan katli kipiaj ininyolo. Kinpaleuia ma kipiakaj tlaseuilistli, kuali ma tlaneltokakaj uan kuali ma mouikakaj ininuaya sekinok ipan tlanechikoli, kej tikitasej ipan tlamachtili 14.
a Xikita nopa recuadro “ Tlen tlamachtiyayaj katli ‘amo nelnelia elij toikniuaj’”.
b Nopa tlajtolsenkauali tlen circuncisión amo eli sanse ika nopa tlajtolsenkauali tlen Jehová kichijki iuaya Abrahán (o Abrán). Tlen Dios kichijki iuaya Abrahán nojua techpaleuia uan pejki ipan xiuitl 1943 a.u.J., (kema Abrahán kiixkotonki ueyatl Éufrates uan yajki Canaán). Ipan nopa tonali, Abrahán kipiayaya 75 xiuitl. Uan nopa tlajtolsenkauali tlen circuncisión mochijki teipa. Pejki ipan xiuitl 1919 a.u.J., kema Abrahán kipiayaya 99 xiuitl (Gén. 12:1-8; 17:1, 9-14; Gál. 3:17).
c Tito, se Cristo itokilijka katli eliyaya griego uan amo mochiuilijtoya circuncisión, uelis nojkia yajki ininuaya nopa tlakamej katli yajkej Jerusalén. Ya tlauel kipaleuiskia Pablo uan amo kitlauelkauaskia (Gál. 2:1; Tito 1:4). Tito kinextik Jehová nojkia ueliskia kintlapejpenis ma yakaj iluikak katlia amo eliyayaj judíos maske amo mochiuilijtoyaj circuncisión (Gál. 2:3).
d Xikita nopa recuadro “ Kineltokaj uan kichiuaj tlen Biblia kiijtoua”.
