1-3. ¿Kenke Pablo yajki Corinto uan tlake uelis kitekipachouayaya?

 XIMOILJUI tiitstok ipan xiuitl 50, Pablo itstok Corinto, se altepetl kampa miakej tlanamakaj, tlapijpiaj uan nopaya itstokej miakej griegos, romanos uan judíos. a Pablo amo yajki nopaya pampa kineki tlanamakas yon kitemos tekitl. Ya kineki kinmachtis maseualmej tlen kichiuas Dios iTlanauatijkayo. Maske kitemoua kanke mokauas, amo kineki kinouijmakas toikniuaj. Nojkia amo kineki ma moiljuikaj moneki kimakasej tlen ika mopanoltis san pampa tlamachtia tlen kiijtoua iTlajkuilol Dios. Uajka, ¿tlake kichiuas Pablo?

² Ya momachtijtoya kichijchiuas yoyonkali. Maske eliyaya ouij uan makuatiyaya, mosemakayaya kichiuas ni tekitl pampa kiampa ueliskia mopanoltis. ¿Kipantiskia Pablo se tekitl uan kampa mokauas ipan nopa altepetl? Maske kitekipachouayaya nopa tlamantli, tlauel kipatiitayaya tlajtolmoyauas.

³ Pablo mokajki miak tonali ipan Corinto uan maseualmej kuali kitlakakilijkej. Ma tikitakaj tlake kichijki kema itstoya nopaya, uan nojkia ma tikitakaj kenijkatsa uelis tijmoyauasej nopa tlamachtili tlen iTlanauatijkayo Dios sanse kej Pablo.

4, 5. 1) ¿Kanke mokajki Pablo kema itstoya Corinto uan ika tlake mopanoltik? 2) ¿Kenke Pablo ueliyaya kiijtsoma yoyonkali?

⁴ Kema Pablo asito Corinto kinixmatki Áquila uan isiua Priscila, nojkia kiiljuiyayaj Prisca, inijuantij eliyayaj judíos uan tlauel teikneliyayaj. Achtouia itstoyaj Roma uan teipa yajkej itstotoj Corinto pampa tlanauatijketl Claudio “tlanauatijtoya nochi judíos ma kisakaj tlen Roma” (Hech. 18:1, 2). Áquila uan Priscila kipaleuijkej Pablo ma kipanti kampa mokauas uan se tekitl. Biblia kiijtoua: “Uan pampa ueliyayaj kichiuaj sanse tekitl, mokajki ininchaj uan tekitik ininuaya. Inijuantij kichijchiuayayaj yoyonkali” (Hech. 18:3). Kema Pablo tlajtolmoyajki ipan Corinto, nochipa  mokajki ininchaj Áquila uan Priscila uan uelis nopaya kiijkuilok se keski amatlajkuiloli tlen nama eltok ipan Biblia. b

⁵ ¿Kenke Pablo ueliyaya kichijchiua yoyonkali tlaj kimachtijtoya Gamaliel? (Hech. 22:3). Maske judíos tlen achtoui siglo kintitlaniyayaj ininkoneuaj tlauel ma momachtitij, amo kenijki kiitayayaj kinmachtisej ma kichiuakaj se piltekitsi tlen nojkia ueliskia ika mopanoltisej. Pablo euayaya tlen Tarso, se altepetl tlen Cilicia, tlauel kiixmatiyayaj ni altepetl pampa kitekiuiyayaj kejuak se yoyomitl tlen itoka cilicium uan ika kichijchiuayayaj yoyonkali. Uelis Pablo momachtik kichiuas yoyonkali kema eliyaya telpokatl. Eliyaya ouij ni tekitl pampa monekiyaya kitejtekisej uan kiijtsomasej nopa yoyomitl tlen uapaktik uan pipinik, uan tlauel ouij kiijtsomayayaj nopa yoyomitl.

6, 7. 1) ¿Kenijkatsa Pablo kiitayaya iteki uan kenijkatsa Áquila uan Priscila kichiuayayaj sanse kej ya? 2) ¿Kenke katli tijtekipanouaj Jehová nojkia tijchiuaj sanse kej Pablo, Áquila, uan Priscila?

⁶ Pablo amo san mosentlalik tekitis, ya kitlaniyaya san ika tlen mopanoltis pampa kiampa ueliyaya kimoyaua nopa kuali tlamachtili (2 Cor. 11:7). Áquila uan Priscila nojkia kuali kitekipanouayayaj Jehová uan amo mosentlalijkej san ipan ininteki. Yeka kema Pablo kistejki tlen Corinto ipan xiuitl 52 uan yajki Éfeso, inijuantij nojkia yajkej iuaya uan kikajtejkej nochi tlen kipiayayaj. Kema itstoyaj Éfeso tetlanejtijkej ininchaj para ma monechikokaj toikniuaj (1 Cor. 16:19). Teipa tlakuepilijkej Roma uan sampa yajkej Éfeso. Inijuantij nochipa mosentlalijkej tlajtolmoyauasej uan kinpaleuisej sekinok. Yeka nochi toikniuaj katli itstoyaj ipan tlanechikoli kampa amo eliyayaj judíos, tlauel kinikneliyayaj (Rom. 16:3-5; 2 Tim. 4:19).

 ⁷ Ipan ni tonali miakej toikniuaj kichiuaj sanse kej Pablo, Áquila uan Priscila. Maske tlauel kitekipanouaj Jehová, nojkia tekitij pampa amo kinekij kinkuatotonisej toikniuaj (1 Tes. 2:9). Se neskayotl, miakej precursores tekitij san se keski tonali pampa mosentlaliaj tlajtolmoyauasej. Nojkia, sekij toikniuaj kichiuaj sanse kej Áquila uan Priscila pampa kinkauaj ma mokauakaj ininchaj katli tepaxalouaj chijchikuasej metstli. Inijuantij tlauel kinpaktia kuali teselisej, yeka tlauel yolpakij uan moyolchikauaj (Rom. 12:13).

8, 9. ¿Tlake kichijki Pablo kema judíos sampa pejkej kikualankaitaj uan kanke yajki pampa nojua kinekiyaya tlajtolmoyauas?

⁸ Ma tikitakaj seyok tlamantli tlen kinextia Pablo mosentlaliyaya  tlajtolmoyauas uan tekitiyaya san para kitlanis tlen ika mopanoltis. Se tonali Silas uan Timoteo kiuikilijkej Pablo tlen ika ueliskia mopanoltis pampa toikniuaj tlen Macedonia kititlanilijtoyaj (2 Cor. 11:9). Yeka Pablo nima “mosentlalik kimoyauas iTlajtol Dios” (Hech. 18:5). Uan judíos sampa pejkej kikualankaitaj. Maske Pablo kinixtomilik Jesús ueliskia kinmanauis, inijuantij amo kineltokakej. Yeka Pablo kitsejtselok iyoyo uan kiniljuik amo eliskia itlajtlakol tlen kinpanoskia, uan kiniljuik: “Inmojuantij inmotlajtlakol tlaj inmikisej pampa na ayokmo notlajtlakol. Desde nama nias nikinmatiltiti katli amo elij judíos” (Hech. 18:6; Ezeq. 3:18, 19).

⁹ Biblia kiijtoua Pablo kistejki kampa monechikouayayaj judíos. Pero, ¿nama kanke yaskia tlajtolmoyauati? Yajki ichaj Ticio Justo, katli mochijtoya se judío. Ichaj motskitoya ika nopa kali kampa tlaueyichiuayayaj judíos (Hech. 18:7). Kema Pablo itstoya Corinto nojua mokauayaya ichaj Áquila uan Priscila, pero kema tlamachtiyaya mokauayaya ichaj Ticio Justo.

10. ¿Tlake tlamantli kinextia Pablo nojua kinmachtik judíos?

¹⁰ Tlaj Pablo nama yaskia kinmachtiti katli amo elij judíos, ¿kiijtosneki ayokmo kinmachtiskia judíos katli moyolkuepaskiaj? Kena kinmachtiskia. Se neskayotl: “Crispo, katli tlayakanayaya kampa tlaueyichiuaj judíos, uan nochi katli itstoyaj ichaj tlaneltokakej ipan toTeko” uan miakej katli nojkia monechikouayayaj kampa tlaueyichiuayayaj judíos nojkia kichijkej sanse kej Crispo. Biblia kiijtoua: “Miakej katli euayayaj Corinto kikajkej nopa kuali tlamachtili uan pejkej tlaneltokaj uan moatsonpoliuiltijkej” (Hech. 18:8). Toikniuaj tlen Corinto katli pejkej tlaneltokaj, monechikojkej ichaj Ticio Justo. Tlaj tlen kiijtoua amochtli Hechos kiijkuilojkej kej panotiajki sejse tlamantli (pampa Lucas kiampa momajtoya kiijkuiloua se tlamantli), uajka judíos uan katli mochijtoyaj judíos pejkej mochiuaj Cristo itokilijkauaj kema Pablo ya kitsejtselojtoya iyoyo. Ni kinextia maske Pablo kiijtojtoya ayokmo kinmachtiskia judíos, kena kinmachtiyaya katli kinekiyayaj kitlakakilisej.

11. Sanse kej Pablo kinpaleuik judíos tlen Corinto, ¿kenijkatsa nojkia uelis tikinpaleuisej maseualmej katli kipiaj ininreligión?

¹¹ Ipan ni tonali, itstokej miakej maseualmej katli kichiuaj tlen kiniljuiaj ipan ininreligión. Uelis kiampa kichiuaj pampa kiuikaj miak xiuitl nopaya o pampa katli tlayakanaj kinsentiliaj miakej maseualmej. Uan sekij kichiuaj sanse kej nopa judíos tlen Corinto, kichiuaj tlen momajtokej kichiuaj ipan ininreligión. Yeka sanse kej Pablo, tijchiuaj kampeka tikintemosej nopa maseualmej uan tikinpaleuisej kuali ma kikuamachilikaj tlen Biblia tlamachtia. Tijchiuaj kampeka tikinmachtisej maske inintlayakankauaj o sekinok techkualankaitaj uan techtlatsakuiltiaj. Ma tikilnamikikaj, se keskij tlen inijuantij kipiaj kuali ininyolo uan “kichiuaj kampeka kitekipanosej Jehová” maske amo kiixmatij (Rom. 10:2). Yeka, ¡ma tikintemotij!

12. ¿Tlake tlamantli Jesús kiiljuik Pablo?

¹² Uelis Pablo amo kimatiyaya keski tonali nojua mokauaskia Corinto pero Jesús kinextilik tlake monekiyaya kichiuas. Ipan se youali monextik iixpa uan kiiljuik: “Amo ximajmaui. Nojua xitekamanaljuijto uan amo ximotenkaxani, pampa na niitstok mouaya uan amo aka mitschiuilis tlen amo kuali. Ipan ni altepetl itstokej miakej katli kinekij nechneltokasej” (Hech. 18:9, 10). ¡Tlauel kiyolchikajki tlen kikajki! Jesús kiiljuik kimokuitlauiskia pampa nojua itstoyaj miakej maseualmej ipan nopa altepetl katli monekiyaya kikakisej nopa kuali tlamachtili. Yeka Pablo “mokajki se xiuitl uan tlajko uan kinmachtiyaya [maseualmej] itlajtol Dios” (Hech. 18:11).

13. ¿Tlake tlamantli uelis kiilnamijki Pablo kema monechkauijtiauiyaya kampa tetlajtolsenkauanij? ¿Kenke motemachik amo kipanoskia sanse kej Esteban?

¹³ Kema panok se xiuitl, Pablo kipanok se tlamantli ipan Corinto tlen kipaleuik ma motemachi Jesús nelnelia kipaleuiyaya. Elki kema “judíos mosentikapaleuijkej para kiitskisej Pablo uan kiuikakej kampa tekichiuanij” (Hech. 18:12). Se keskij ixtlamatinij kiijtouaj kampa nopa tekichiuanij moketsayayaj kema tetlajtolsenkauayayaj, kichijchijtoyaj ika tetl mármol tlen eliyaya chipauak uan azultik uan kuali kiyejyekchijtoyaj, uan uelis eltoya tlatlajko tlen nopa tiankis. Iixmelak kampa tetlajtolsenkauayayaj ueliyayaj moketsaj miakej maseualmej. Arqueólogos kiijtouaj mokauayaya nechka tlen nopa kali kampa tlaueyichiuayayaj judíos, uajka nojkia mokauayaya nechka ichaj Ticio Justo. Uelis kema Pablo monechkauijtiauiyaya kampa tetlajtolsenkauayayaj nopa tekichiuanij, kiilnamijki kema kimiktijkej Esteban, se Cristo itokilijka katli achtoui kitlaijiyouiltijkej. Pablo kuali kiitak pampa kimiktijkej, ipan nopa tonali kiixmatiyayaj kej Saulo (Hech. 8:1). ¿Nojkia kipanoskia sanse kej Esteban? Amo, pampa Jesús kiiljuijtoya amo aka kichiuiliskia tlen amo kuali (Hech. 18:10).

14, 15. 1) ¿Kenke judíos kitlateljuijkej Pablo uan kenke Galión amo kinejki kitlajtolsenkauas? 2) ¿Tlake kipanok Sóstenes, uan tlake uelis panos teipa?

 ¹⁴ ¿Tlake panok kema Pablo asito kampa tetlajtolsenkauayayaj? Katli tetlajtolsenkauayaya eliyaya Galión, gobernador tlen altepetl Acaya, iikni eliyaya nopa filósofo romano Séneca. Judíos kiteiljuijkej ika ni tlamantli: “Ni tlakatl kinmachtia maseualmej para ma kiueyichiuakaj Dios, pero amo tlamachtia kej totlanauatil kiijtoua” (Hech. 18:13). Kiijtojkej kiixpanotoya tlanauatili pampa kichijtoya miakej judíos ma mochiuakaj Cristo itokilijkauaj. Pero Galión kiitak Pablo amo tlaixpanotoya uan amo kichijtoya “tlen tlauel amo kuali” (Hech. 18:14). Nojkia, Galión amo kinekiyaya mokalakis ipan kualantli tlen kipiayayaj judíos, yeka Pablo amo monejki momanauis pampa Galión kiijtok amo monekiyaya kitlajtolsenkauasej. Judíos tlauel kualankej, yeka kiitskijkej Sóstenes, uelis ya kitekipatlatoya Crispo uan nama tlayakanayaya kampa tlaueyichiuayayaj judíos, “uan pejkej kimakiliaj kampa tetlajtolsenkauayayaj” (Hech. 18:17).

¹⁵ ¿Kenke Galión amo kintlakaualtik nopa maseualmej? Uelis pampa moiljuik katli kinajkomantoya eliyaya Sóstenes uan motemolijtoya. Maske amo tijmatij kenke amo kimanauik Sóstenes, teipa uelis panok tlen kuali pampa kema panok se keski xiuitl, Pablo kintlajkuiljuilik toikniuaj katli itstoyaj Corinto uan nopaya kamatki tlen se tlakatl katli motokaxtiyaya Sóstenes uan kiijtok eliyaya “toikni” (1 Cor. 1:1, 2). ¿Eliyaya Sóstenes katli kinyakanayaya judíos? Tlaj kena, uelis tlen kipanok kipaleuik ma motlalnamiktik uan ma mochiua se Cristo itokilijka.

16. ¿Kenke tlauel techyolchikaua tlen Jesús kiiljuik Pablo?

¹⁶ Kej tikitakej, Jesús kiiljuik Pablo: “Amo ximajmaui. Nojua xitekamanaljuijto uan amo ximotenkaxani, pampa na niitstok mouaya” (Hech. 18:9, 10). Jesús kiyolchikajki Pablo ika ni tlajtoli kema judíos amo kinejkej kitlakakilisej. Tojuantij nojkia moneki tikilnamikisej tlen Jesús kiijtok pampa kemantika maseualmej amo kinekij techtlakakilisej. Uan ma tikilnamiktokaj Jehová kiita tlen eltok ipan ininyolo maseualmej uan kinyoltilana katli kinekij kitekipanosej (1 Sam. 16:7; Juan 6:44). Tlaj kiampa tijchiuasej, techpaleuis nojua ma titlajtolmoyauakaj. Nojkia, sejse xiuitl moatsonpoliuiltiaj tlauel miakej maseualmej. Tlaj tikinmachtiaj “maseualmej tlen nochi altepemej”, uelis timotemachisej Jesús kichiuas tlen kitenkajki. Ya kiijtok: “Nochipa niitstos inmouaya hasta kema tlamis tlen mochijtok ipan Tlaltipaktli” (Mat. 28:19, 20).

17, 18. ¿Tlake uelis kiilnamiktiauiyaya Pablo kema yauiyaya Éfeso?

¹⁷ Maske amo tijmatij tlaj ika tlen kitlapejpenik Galión kinpaleuik toikniuaj tlen Corinto ma itstokaj ika tlaseuilistli, Pablo nojua mokajki  nopaya “se keski tonali” uan teipa kinnauatijtejki toikniuaj. Ipan ipejya xiuitl 52 kema panotoya se keski metstli, Pablo yajki Cencreas, se 11 kilómetros iuejkaka tlen Corinto pampa nopaya tlejkoskia ipan se barco uan yaskia Siria. “Ipan Cencreas moxinki para kinextis kitenkauilijtoya Dios se tlamantli” (Hech. 18:18). c Teipa, kinnotstejki Áquila uan Priscila uan sansejko kiixkotonkej mar Egeo para asitij Éfeso, tlen mokaua Asia Menor.

¹⁸ Kema yauiyayaj ipan barco, uelis Pablo kiilnamiktiauiyaya nochi tlen kipanotoya ipan nopa 18 metstli kema tlajtolmoyajki ipan Corinto. Kichijtoya miak tlamantli tlen kuali uan yeka yolpakiyaya. Tlen kichijki tlauel tlapaleuik pampa mochijki nopa achtoui tlanechikoli ipan nopa altepetl uan monechikouayayaj ichaj Ticio. Miakej maseualmej mochijkej Cristo itokilijkauaj, kej Ticio Justo, Crispo uan ichampoyouaj. Pablo tlauel kiniknelik ni toikniuaj pampa kinpaleuik ma tlaneltokakaj. Kema panok tonali, Pablo kintlajkuiljuilik toikniuaj tlen Corinto uan kiniljuik inijuantij eliyayaj kej nopa carta tlen kuali kamanaltiyaya tlen ya uan iuampoyouaj. Tojuantij nojkia tlauel tikinikneliaj katli tikinpaleuijkej ma kiixmatikaj uan ma kitekipanokaj Jehová. Uan nojkia tikinitaj “kej nopa carta kampa kuali kamanalti tlen tojuantij” (2 Cor. 3:1-3).

19, 20. ¿Tlake kichijki Pablo kema asito Éfeso uan tlake techmachtia?

¹⁹ Kema Pablo asito Éfeso, nima pejki tlajtolmoyaua. “Kalajki kampa tlaueyichiuaj judíos uan pejki kinpaleuia ma kikuamachilikaj iTlajkuilol Dios” (Hech. 18:19). Pero amo uejkajki itstoya ipan nopa altepetl, “maske kiiljuijkej nojua ma mokaua, ya amo kinejki, kinnauatijtejki uan kiniljuik: ‘Tlaj Jehová kinekis, sampa niinmechitas’” (Hech. 18:20, 21). Maske Pablo kimajtoya tlauel monekiyaya ma tlajtolmoyauakaj ipan nopa altepetl uan kinekiyaya tlakuepilis, kikajki Jehová ma kiyakana. Tojuantij nojkia uelis tijchiuasej sanse kej Pablo. ¿Kenijkatsa? Maske tlauel kuali pampa timosentlaliaj tijchiuasej se keski tekitl ipan Jehová itlanechikol, moneki tijkauasej Jehová ma techyakana uan tijchiuasej tlen ya kineki (Sant. 4:15).

²⁰ Pablo kinkajtejki Áquila uan Priscila ipan Éfeso uan tlejkok ipan barco pampa yajki Cesarea. Teipa yajki Jerusalén uan kintlajpalok toikniuaj katli itstoyaj ipan tlanechikoli (xikita nota de estudio tlen Hechos 18:2 ipan TNM). Teipa sampa asito ipan altepetl Antioquía tlen Siria kampa kistejki. Kema Pablo ika ompa yajki uejka tlajtolmoyauato, kinpaleuik miakej ma mochiuakaj Cristo itokilijkauaj. Nama ma tikitakaj tlake kipanok kema ika expa uejka tlajtolmoyauato.