1-3. 1) ¿Tlake tlaouijkayotl kiixnamijki Esteban, uan tlake kichijki? 2) ¿Tlake tlajtlanili tijnankilisej?

 ESTEBAN ijkatok tlamiakapa kampa uelis tlauel timajmauis, uelis nechka tlen teokali. Nopaya kiyaualojtokej 71 tlakamej katli kitlajtolsenkauasej ipan Sanedrín. Nochi inijuantij kipiaj tlanauatili, tlauel kinixmatij uan nesi amo kitlasojtlaj Esteban. Katli kinsentilik eli sumo sacerdote Caifás, ya elki katli nojkia kinyakanki katli kitlajtolsenkajkej Jesús para ma kimiktikaj. ¿Timoiljuia tlauel momajmatijtok Esteban?

² “Ixayak nesiyaya kej ixayak se ángel” (Hech. 6:15). Ya amo majmaui uan kipia tlaseuilistli, sanse kej iángeles Jehová. Maske nopa tetlajtolsenkauanij tlauel kualantokej, kiitaj Esteban amo motekipachoua. ¿Tlake kipaleuik ma kipia tlaseuilistli maske kiixnamijki nopa kuesoli?

³ Tlauel techpaleuis tlaj tikitasej kenijkatsa monankilia ni tlajtlanili. Pero achtoui ma tikitakaj kenke Esteban kipixki nochi ni tlaouijkayotl. ¿Kenijkatsa achtouia kinextik kuali tlaneltokayaya? ¿Uan kenijkatsa uelis tijchiuasej kej ya?

4, 5. 1) ¿Kenke Esteban tlauel tlapaleuik ipan achtoui siglo? 2) ¿Kenijkatsa Hechos 6:8 kinextia “Dios kuali kiitayaya uan kimakatoya chikaualistli”?

⁴ Ipan tlamachtili makuili tikitakej Esteban tlauel kinpaleuik toikniuaj katli pejtoyaj monechikouaj. Ya nojkia elki se tlen nopa chikomej katli nojkia amo moueyimatki uan mosemakak kinpaleuis apóstoles. Uan nochipa kinextik amo moueyimati maske Dios kimakak chikaualistli para kichiuas “uejueyi milagros uan uejueyi tlamantli”, sanse kej se keskij apóstoles. Uan ipan Hechos 6:8 kiijtoua “Dios kuali kiitayaya uan kimakatoya chikaualistli”. ¿Tlake kiijtosneki ni tlajtoli?

⁵ Nopa tlajtoli “Dios kuali kiitayaya” ika griego kiijtosneki “kipiayaya kuali iyolo” o “mitsyoltlanis”. Esteban motlaniliyaya miakej maseualmej  pampa teikneliyaya uan tepaleuiyaya, nojkia kej kamanaltiyaya kichiuayaya maseualmej ma motemachikaj nelnelia eliyaya melauak tlen kiijtouayaya uan kinpaleuiskia. Biblia nojkia kiijtoua kipiayaya “chikaualistli” pampa amo moueyimatiyaya uan kikauayaya ma kiyakana ichikaualis Dios. Maske ueliyaya kichiua se keski tlamantli, amo kiijtojtinemiyaya. Ya nochipa kiuejkapantlalik Jehová uan motekipachok ika sekinok. Yeka ikualankaitakauaj kimakasiyayaj pampa miakej kiikneliyayaj.

6-8. 1) ¿Ika tlake ome tlamantli kiistlakauijkej Esteban, uan kenke? 2) ¿Kenke tlauel techpaleuis tlen kichijki?

⁶ Se keskij maseualmej “pejkej kikamaijixnamikij Esteban. Pero amo ueliyayaj kitlanij pampa kamanaltiyaya ika miak tlalnamikilistli uan Dios kipaleuiyaya ika ichikaualis”. a Tlauel kualankej, yeka “ichtakatsi kichijkej se keskij tlakamej” ma kiistlakauikaj. Nojkia “kichijkej ma kualanikaj maseualmej”, “katli kinyakanaj judíos uan escribas”, yeka kiuikakej kampa Sanedrín (Hech. 6:9-12). Nopaya, ikualankaitakauaj kiijtojkej kitlaijiljuiyaya Dios uan nojkia Moisés. ¿Kenke kiampa kiijtojkej?

⁷ Kiijtojkej kiixpanotoya Dios pampa kitlaijiljuijtoya nopa “teokali” tlen eltoya Jerusalén (Hech. 6:13). Nojkia kiijtojkej kitlaijiljuijtoya Moisés pampa amo kitlepanitayaya iTlanauatil uan kinekiyaya kipatlas tlen Moisés tlanauatijtoya ma kichiuakaj. Judíos nima kineltokakej nopa istlakatili uan kiitakej kej se ueyi tlajtlakoli, pampa ipan nopa tonali tlauel kipatiitayayaj nopa teokali, iTlanauatil Moisés uan tlen momajtoyaj kichiuaj. Yeka kiitakej Esteban kej se tlakatl katli kichiuayaya tlen amo kuali uan monekiyaya kimiktisej.

⁸ Ipan ni tonali katli tlayakanaj ipan religiones, nojkia tlapaleuiaj para ma kintlaijiyouiltikaj Jehová itekipanojkauaj. Inijuantij kiniljuiaj miak istlakatili tekichiuanij para ma techtlatsakuiltikaj. ¿Tlake uelis tijchiuasej kema techistlakauisej? Tlauel techpaleuis tlen kichijki Esteban.

9, 10. ¿Kenke se keskij ixtlamatinij amo kinpaktia kej motemanauik Esteban ipan Sanedrín, uan tlake techmachtia?

⁹ Kej tikitakej ipan párrafo 2, kema Esteban kikakiyaya nochi tlen kiiljuiyayaj, ixayak nesiyaya kej se ángel. Yeka Caifás kitlatsintokik: “¿Nelnelia tlen kiijtouaj?” (Hech. 7:1). Esteban nima tlanankilik kema kitlatsintokijkej ni tlamantli.

¹⁰ Se keskij ixtlamatinij amo kinpaktia tlen kiijtok Esteban. Kiijtouaj tlauel kamanaltik uan kinextik kena kichijtoya tlen ika kitlateiljuiyayaj.  ¿Nelia melauak tlen kiijtouaj? Amo, pampa ya technextilik kenijkatsa titlanankilisej kema tijmanauisej tlen tijneltokaj (1 Ped. 3:15). Judíos kiijtojkej Esteban kiixpanotoya Dios uan Moisés, pampa kitlaijiljuijtoya teokali uan iTlanauatil Moisés. Yeka kema motemanauik, kiijtok eyi tlamantli tlen panok kema itstoyaj israeleuanij uan kichijki ika tlatlepanitakayotl. Ma tikitakaj sejse tlen ni tlamantli.

11, 12. 1) ¿Kenke Esteban kiijtok tlen kichijki Abrahán? 2) ¿Kenke nojkia kipaleuik kema kiijtok tlen kichijki José?

¹¹ Kema itstoyaj katli tlayakanayayaj ipan se familia (Hech. 7:1-16). Esteban pejki kiijtoua tlen kichijki Abrahán. Ya uan judíos tlauel kitlepanitayayaj. Yeka Esteban pejki kiijtoua kenijkatsa “Dios katli kipia iueyitilis”, monextik iixpa Abrahán kema itstoya Mesopotamia (Hech. 7:2). Teipa yajki itstoto ipan nopa tlali tlen kitenkauilijtoyaj uan nopaya amo kema kipixki se teokali yon iTlanauatil Moisés. Uajka, ¿nelnelia monekiyaya ni tlamantli para kiueyichiuasej Jehová?

¹² Teipa, Esteban pejki kiijtoua tlen kichijki José, se iteipaixui Abrahán. Kiampa kichijki pampa judíos nojkia kiixmatiyayaj. Ya kiijtok iikniuaj José elkej katli kipeualtijkej nopa uejueyi familias tlen Israel, uan katli kitlaijiyouiltijkej uan kinamakakej kej se tlatekipanojketl. Maske kiampa kichijkej, Dios kitekiuik para amo ma mayankamikikaj israeleuanij. Esteban kimatiyaya José uan Jesús kinpanotoya sanse tlamantli, pero kema kitenpojki, amo kichijki san pampa kinekiyaya ma kitlakakilijtokaj.

13. ¿Kenke kema Esteban kiijtok tlen kichijtoya Moisés kinextik san kiistlakauijtoyaj, uan tlake tlamantli kipankixtik?

¹³ Kema itstoya Moisés (Hech. 7:17-43). Esteban kiixtonki miak tlamantli tlen kichijki Moisés. Tlauel kuali tlen kichijki pampa miakej katli itstoyaj ipan Sanedrín eliyayaj saduceos, uan inijuantij kineltokayayaj san tlen kiijtouayaya iTlanauatil Moisés (Hech. 7:38). Ma tikilnamikikaj Esteban kitlateiljuijtoyaj pampa kiixpanotoya Moisés. Pero ika tlen kiijtok kinextik judíos san kiistlakauiyayaj pampa ya kena kitlepanitayaya Moisés uan iTlanauatil. Nojkia kiijtok maske Moisés kichiuayaya kampeka kinmanauis israeleuanij,  inijuantij amo kitlepanitayayaj. Kema kipixtoya 40 xiuitl israeleuanij pejkej kiijixnamikij. Uan kema panok seyok 40 xiuitl nojua kiampa kichijtinenkej. b Ika tlen kiijtok Esteban, kinextik toTeotsij itekipanojkauaj miakpa amo kinektokej kintlakakilisej katli Jehová kintlapejpenijtok para ma kinyakana.

14. ¿Tlake tlamantli tlen tlauel ipati kipankixtik Esteban kema kamanaltik tlen Moisés?

¹⁴ Esteban kiniljuik katli kitlakakilijtoyaj Moisés kiijtojtoya Jehová kitlapejpeniskia se teokamanalojketl sanse kej ya. ¿Ajkia eliskia uan kenijkatsa kiseliskiaj? Esteban kiixtonki ni tlamantli kema nechka tlamiskia kamanaltis. Pero achtoui kiijtok kenijkatsa Moisés kiitak tlen ueli tlali ueliskia elis tlatsejtseloltik. Jehová kiampa kinextik kema kichijki ma lemeni nopa xiuitsontli uan nopa tlali mochijki tlatsejtseloltik. Ika tlen Jehová kichijki, ¿kinextik kineki ma tijueyichiuakaj san kampa ya kitlapejpenis, kej ipan teokali tlen Jerusalén? Ma tikitakaj tlen kiijtok Esteban.

15, 16. 1) ¿Kenijkatsa Esteban motenpaleuik kema kiijtok tlen nopa yoyonkali? 2) ¿Uan kenijkatsa kipaleuik kema kiijtok tlen nopa teokali tlen kichijchijki Salomón?

¹⁵ Kema motekiuiyaya yoyonkali uan teokali (Hech. 7:44-50). Esteban kiniljuik katli itstoyaj ipan Sanedrín kema ayamo eltoya nopa teokali, Jehová kinauatik Moisés ma kichijchiua se yoyonkali kampa kiueyichiuaskiaj. Uan Moisés nojkia kiueyichijki Jehová ipan nopa yoyonkali. Ika tlen kiijtok amo aka uelki kiijtoua nopa yoyonkali amo eliyaya ipati.

¹⁶ Teipa, Esteban kiijtok Salomón kichijchijki nopa teokali tlen eltoya Jerusalén. Yeka kiompauik tlen Salomón kiijtok kema momaijtok: “Dios katli Más Ueyi amo itstok ipan kali tlen maseualmej kichijchijtokej” (Hech. 7:48; 2 Crón. 6:18). Jehová kitekiuia se teokali para kichiuas tlen mosentlalijtok, pero tlaj amo eltoskia, ya nojua ueliskia kichiuas. Uajka, ¿kinamiki timoiljuisej moneki se kali para tijueyichiuasej? Kema Esteban nechka tlamiskia kamanaltis, kiijtok tlen kiijtojtoya Isaías: “Iluikaktli eli noueyi silla uan Tlaltipaktli kampa nijtlalia noikxi. ¿Tlake kali uelis innechchijchiuilisej? ¿O kanke eltok kampa uelis nimosiajketsas? ¿Amo nijchijchijki nochi ni tlamantli ika nomax?” (Hech. 7:49, 50; Is. 66:1, 2).

17. 1) ¿Kenijkatsa Esteban kinextik amo kuali tlen moiljuiyayaj judíos? 2) ¿Uan kenijkatsa kinextik kiistlakauijtoyaj?

¹⁷ Ma timoiljuikaj tlen Esteban kichijki. Ika miak tlalnamikilistli, kiijtok amo kuali tlen moiljuiyayaj uan kichiuayayaj judíos. Kinextik Jehová amo techchiualtia ma tijchiuakaj se tlamantli para kichiuas tlen  mosentlalijtok, pampa ya ueli kichiua nochi. Katli itstoyaj ipan Sanedrín tlauel kipatiitayayaj nopa teokali uan kichiuayayaj se keski iljuitl tlen maseualmej kichijkej ma moijkuilo ipan Tlanauatili. Maske kipatiitayayaj ni tlamantli, inijuantij amo kikuamachiliyayaj kenke Jehová kinmakatoya nopa Tlanauatili uan nopa teokali. Ika tlen kiijtok Esteban, kejuak kiniljuik: “¿Kenijkatsa uelis tijnextisej tijtlepanitaj Tlanauatili uan teokali? Tijnextiaj kema tijneltokaj Jehová”. Esteban kinixtomilik nochi nopa tlamantli uan kiampa kiijtok tlen tlauel ipati, nojkia kinextik kiistlakauijtoyaj pampa ya kena kichiuayaya kampeka kineltokas Jehová.

18. ¿Tlake techmachtia tlen Esteban kiixtonki?

¹⁸ Tlen kichijki Esteban kinextik kuali kiixmatiyaya itlajtol Dios. Tlaj nojkia tijnekij kuali tikixtomasej tlen Biblia kiijtoua, moneki timomachtisej (2 Tim. 2:15). Nojkia techmachtia moneki tikinkamanaljuisej maseualmej ika tlaiknelili uan tlatlepanitakayotl. Ma tikilnamikikaj, maske Esteban itstoya ininixpa katli mosisiniyayaj, ya kiniljuik tlen kimatiyayaj uan kipatiitayayaj. Nojkia, kema kinnankilik katli kinyakanayayaj judíos, kichijki ika miak tlatlepanitakayotl pampa kiniljuik: “Notatauaj” (Hech. 7:2). Tojuantij nojkia moneki kiampa tijchiuasej, tikinkamanaljuisej maseualmej tlen iTlajtol Dios ika tlajtoli “yamanik uan ika tlatlepanitakayotl” (1 Ped. 3:15).

19. ¿Kenijkatsa Esteban xitlauak tematiltik se tlamantli?

¹⁹ Sanse kej kichijki Esteban, tojuantij nojkia moneki xitlauak tikixtomasej iTlajtol Dios uan amo timajmauisej kema tikiniljuisej maseualmej kenijkatsa Dios kintlajtolsenkauas. Maske Esteban kinixtomilik judíos tlen kiijtoua itlajtol Dios, kiitak amo kipatlaskiaj tlen moiljuiyayaj. Yeka, ichikaualis Dios kipaleuik amo ma majmaui uan kiniljuik judíos kichijtoyaj sanse kej israeleuanij, katli amo kitlepanitakej José, Moisés uan sekinok teokamanalouanij (Hech. 7:51-53). Nochi nopa tetlajtolsenkauanij tlen Sanedrín tlanauatijkej ma kimiktikaj nopa Mesías, katli Moisés uan teokamanalouanij kiijtojkej ualaskia. ¡Ika tlen kichijkej tlauel kiixpanokej iTlanauatil Dios!

20, 21. ¿Tlake kichijkej nopa tetlajtolsenkauanij pampa amo kikuatlajtlankej Esteban? ¿Kenijkatsa kipaleuik Jehová ma kipia chikaualistli uan amo ma majmaui?

²⁰ Katli itstoyaj ipan Sanedrín amo uelkej kikuatlajtlanij Esteban, yeka tlauel kualankej uan hasta motlankochueuechotsayayaj. Esteban nima moiljuik kichiuiliskiaj tlen amo kuali uan tlauel kitlaijiyouiltiskiaj kej kichijkej Jesús.

²¹ Esteban kipixki chikaualistli uan amo majmajki pampa Jehová kichijki ma kiita se tlanextilili kej se temiktli. Kiitak iueyitilis Dios, uan Jesús ijkatoya imanejmak Jehová. Teipa pejki kiixtoma tlen kiitak, pero katli itstoyaj ipan Sanedrín monakastsajkej. ¿Kenke? Pampa kema Jesús  kitlajtolsenkajkej, ya kiijtok eliyaya nopa Mesías uan teipa itstoskia imanejmak iTata (Mar. 14:62). Uajka, tlen kiitak Esteban kinextik Jesús amo itstlakatitoya. ¡Inijuantij tlapaleuijkej ma kimiktikaj nopa Mesías! Teipa kiuikakej Esteban para kitepachosej uan kimiktisej. c

22, 23. ¿Kenke Esteban nojkia kimiktijkej kej Jesús? ¿Kenke timotemachiaj nojkia timoyolkuisej?

²² Esteban nojkia kichijki kej Jesús, mijki ika tlaseuilistli, motemachik ipan Jehová uan kintlapojpoljuik katli kimiktijkej. Uelis nojua kiitstoya kejuak ipan se temiktli “iKone se Maseuali” itstoya inechka iTata, yeka kema nechka mikiskia, kiijtok: “NoTeko Jesús, nijkaua nonemilis momako”. Kiampa kiijtok pampa kuali kikuamachilijtoya tlen Jesús kiijtojtoya: “Na nieli katli nikinyolkui maseualmej” (Juan 11:25). Teipa momaijtok uan chikauak kiijtok: “Jehová, amo xikintlatsakuilti pampa kichiuaj ni tlajtlakoli”. Uan mijki kema tlanki kiijtoua ni tlajtoli (Hech. 7:59, 60).

²³ Se keskij kiijtouaj Esteban, katli elki Jesús itokilijka, elki katli achtoui kitlaijiyouiltijkej pampa kimanauik tlen kineltokayaya (xikita recuadro ​“ Esteban, kitlaijiyouiltijkej pampa tematiltik tlen kineltokayaya”). Uan kej panotiajtok tonali, miakej Jehová itekipanojkauaj nojkia kinmiktijtokej, kiampa kinpanotok pampa se keskij katli tlayakanaj ipan religiones, políticos uan sekinok maseualmej tlauel kinkualankaitaj. Maske uelis nojkia kiampa techpanos, timotemachiaj timoyolkuisej kej Esteban pampa Jesús ya eli se tlanauatijketl uan Jehová kimakatok chikaualistli para kinyolkuis itekipanojkauaj (Juan 5:28, 29).

24. ¿Kenijkatsa Saulo tlapaleuik kema kimiktijkej Esteban? ¿Kenijkatsa imikilis Esteban kinpaleuik sekinok Cristo itokilijkauaj?

²⁴ Kema Esteban kitepachojkej, nopaya nojkia itstoya se telpokatl katli itoka Saulo. Ya nojkia tlapaleuik pampa kimokuitlauik ininyoyo katli kimiktijkej Esteban. Teipa, nojkia pejki kintlaijiyouiltia Jesús itokilijkauaj. Maske kimiktijkej Esteban, kinpaleuik sekinok. ¿Kenijkatsa? Kinyolchikajki sekinok Cristo itokilijkauaj para nochipa ma kineltokakaj Dios maske kinmiktiskiaj. Saulo, katli tlapaleuik ma kimiktikaj Esteban uan teipa kiixmatkej kej Pablo, nojkia moyolkuepki (Hech. 22:20). Ya kiijtok: “Nikintlaijiyouiltiyaya [itekipanojkauaj Dios, TNM] uan nelia nimosisiniyaya” (1 Tim. 1:13). Pablo nochipa kiilnamijki tlen Esteban kiixtonki, yeka kema tlamachtik uan kiijkuilok se keski amatlajkuiloli, nojkia kiijtok tlen Esteban kiijtojtoya (Hech. 7:48; 17:24; Heb. 9:24). Teipa, Pablo nojkia kuali tlaneltokak uan amo majmajki kej “Esteban, katli Dios kuali kiitayaya uan kimakatoya chikaualistli”. Uajka, ma timotlatsintokikaj: “¿Nijchiuas kej kichijki Esteban?”.