1, 2. 1) ¿Tlake tlaouijkayotl kiixnamijkej Pablo uan iuampoyouaj ipan Éfeso? 2) ¿Tlake tikitasej ipan ni tlamachtili?

 IPAN nopa ojtli tlen Éfeso, itstokej tlauel miakej maseualmej. Motlalouaj, tsajtsij uan tlauel kualantokej. Se keskij tlen inijuantij kinitskiaj omej iuampoyouaj Pablo uan kinuauatatsaj. Miakej tlen nopa maseualmej panoj ipan nopa ojtli kampa itstokej miakej tlanamakanij, inijuantij nojkia kintokiliaj uan yeka nopa ojtli mokaua tlatsitsikatok. Yauij ipan nopa ueyi teatro, tlen kinkui 25 mil maseualmej. Maske miakej amo kimatij kenke moajkomantokej, moiljuiaj se akajya kineki tlasosolos ipan teokali uan kiixpano inindiosa Ártemis. Yeka peua tsajtsij: “¡Ipan Éfeso, tlauel ueyi todiosa Ártemis!” (Hech. 19:34).

² Satanás sampa kintekiuik katli tlauel kualantoyaj pampa kinekiyaya ayokmo ma momoyaua nopa kuali tlamachtili. Ni elki se tlamantli tlen Satanás nojkia kitekiuik. Ipan ni tlamachtili tikitasej tlake sekinok tlamantli kitekiuik pampa kinekiyaya kinxelos toikniuaj tlen achtoui siglo uan kiampa ayokmo tlajtolmoyauaskiaj. Pero nojkia tikitasej maske kiampa kichijki, “itlajtol Jehová nojua momoyajtiajki ipan sekinok altepemej uan miakej maseualmej kineltokakej” (Hech. 19:20). ¿Tlake kinpaleuik Cristo itokilijkauaj amo ma kintlani Satanás? Kichijkej sanse kej tojuantij. Maske Jehová techpaleuia, sejse tlen tojuantij moneki tijchijtosej kampeka amo ma techtlani Satanás. Jehová techpaleuia ika ichikaualis uan yeka ueli tijnextiaj kuajkuali tlamantli ipan tonemilis tlen techpaleuia kuali ma tijtekipanojtokaj. Pero achtoui ma tikitakaj tlake techmachtia tlen kichijki Apolos.

3, 4. ¿Tlake tlamantli kiitakej Áquila uan Priscila, uan tlake kichijkej?

³ Kema Pablo yauiyaya Éfeso pampa ika expa uejka yauiyaya tlajtolmoyauati, se judío katli itoka Apolos achtoui asito ipan Éfeso. Ualayaya tlen altepetl Alejandría (Egipto), “ueliyaya kuali kamanalti uan kuali  kiixmatiyaya iTlajkuilol Dios”. Nojkia “kipixtoya ichikaualis Dios”, yeka mosemakak yas tlamachtiti kampa mosentiliyayaj judíos uan kichijki ika miak pakilistli (Hech. 18:24, 25).

⁴ Áquila uan Priscila kikajkej nochi tlen Apolos tlamachtik. Uelis tlauel kinpaktik pampa “xitlauak tlamachtiyaya tlen Jesús”. Maske Apolos xitlauak tlamachtiyaya, kiitakej “san kimatiyaya nopa atsonpoliuilistli tlen Juan tematiltijtoya”. Apolos tlauel momachtijtoya pero Áquila uan Priscila amo majmajkej kipaleuisej más kuali ma kikuamachili se keski tlamantli maske inijuantij san kichijchiuayayaj yoyonkali. Yeka “kiuikakej iyoka uan xitlauak kiixtomilijkej iojui Dios” (Hech. 18:25, 26). ¿Uan tlake kichijki Apolos? Kinextik amo moueyimati. Ni eli se kuali tlamantli tlen nochi moneki tijnextisej.

5, 6. ¿Tlake kipaleuik Apolos más kuali ma kitekipano Jehová, uan tlake techmachtia tlen kichijki?

⁵ Apolos kikajki Áquila uan Priscila ma kipaleuikaj, yeka más kuali kitekipanok Jehová. Teipa yajki Acaya uan nopaya “tlauel kinpaleuik katli mochijtoyaj tlaneltokanij”. Nojkia ipan nopa altepetl mosemakak kiniljuis judíos, Jesús eli nopa Mesías katli ualaskia. Lucas kiijkuilok: “Xitlauak kinextik judíos mokuapolojtoyaj, uan kinnextiliyaya ika iTlajkuilol Dios, Jesús eli nopa Cristo” (Hech. 18:27, 28). Apolos elki se tlateochiualistli pampa tlapaleuik más ma momoyaua “itlajtol Jehová”. ¿Tlake techmachtia tlen kichijki?

⁶ Nochi katli tijtekipanouaj Jehová moneki tijchiuasej kampeka amo timoueyimatisej. Nochi tijmatij se keski tlamantli, tikitstokej kenijkatsa mochiua se tekitl o tiixtlamatij, pero ni tlamantli amo techpaleuis tlaj amo timoechkapantlaliaj. Moneki tijchiuasej kampeka tijnextisej ni kuali tlamantli, kiampa amo timoueyimatisej ika tlen ueli tijchiuaj (1 Cor. 4:7; Sant. 4:6). Tlaj amo timoueyimatij, timoiljuisej sekinok más ininpati (Filip. 2:3). Tikinkauasej ma techmachtikaj uan amo tikualanisej kema techiljuisej amo kuali kej tijchijkej se tlenijki. Nojkia, tlaj ichikaualis Dios ya kinnextilik toikniuaj tlake moneki kichiuasej, amo tikinchiualtisej sekinok ma kichiuakaj tlen tojuantij timoiljuiaj. Tlaj amo timoueyimatij, Jehová uan Jesús nojua techtekiuijtosej (Luc. 1:51, 52).

 7. ¿Tlake techmachtia tlen kichijkej Pablo uan Apolos?

⁷ Kema amo timoueyimatij, techpaleuia amo ma titekualankaitakaj yon tijnekij más tipankisasej que sekinok. Uelis Satanás kinekiyaya ma mokualanikaj uan ma mokokolikaj Apolos uan Pablo pampa kuali tlamachtiyayaj uan ma kinxelokaj toikniuaj tlen tlanechikoli. Uan ueltoskia kiampa kichiuasej pampa sekij toikniuaj kiijtouayayaj: “Na niitokilijka Pablo”. Uan sekij kiijtouayayaj: “Na niitokilijka Apolos”. ¿Kinekiyayaj ma moxelokaj toikniuaj? Amo. Pablo amo moueyimatki uan kiijtok Apolos kuali kitekipanouayaya Dios, yeka kikajki ma kichiua sekinok tekitl. Uan Apolos kichijki tlen Pablo kinauatik (1 Cor. 1:10-12; 3:6, 9;  Tito 3:12, 13). Tlen kichijkej techmachtia amo ma timoueyimatikaj uan ma timosentikapaleuikaj.

 8. ¿Ika kanke yajki Pablo kema tlakuepilik Éfeso, uan kenke kiampa kichijki?

⁸ Pablo kiijtok tlakuepiliskia Éfeso a uan nelia kiampa kichijki (Hech. 18:20, 21). Ma tikitakaj ika kanke yajki. Ma tikilnamikikaj ya itstoya ipan Antioquía tlen Siria, uajka ueltoskia yas ika Seleucia, nopaya tlejkoskia ipan se barco uan yaskia hasta Éfeso. Pero amo kiampa kichijki pampa nejnenki ipan nopa “ojtli tlen mokaua uejka tlen mar” (Hech. 19:1). Uajka, uelis ikxinejnenki se 1,600 kilómetros. ¿Kenke nejnenki kampa tlauel uejka uan kampa tlafiero? Kiampa kichijki pampa “kinyolchikajtiajki nochi Jesús itokilijkauaj” (Hech. 18:23). Pablo nojkia kiixnamikiskia sekinok tlaouijkayotl sanse kej kipanok kema achtoui uan ika ompa uejka tlajtolmoyauato. Pero tlauel tlapaleuiskia tlen kichiuaskia. Ipan ni tonali toikniuaj katli tepaxalouaj chijchikuasej metstli uan ininsiua, nojkia kichiuaj kampeka kinpaleuisej uan kiniknelisej toikniuaj. Tlauel tiyolpakij ika tlen kichiuaj.

 9. ¿Kenke sampa moatsonpoliuiltijkej se keskij itokilijkauaj Juan teAtsonpoliuiltijketl, uan tlake techmachtia?

⁹ Kema Pablo asito Éfeso, kinpantik 12 itokilijkauaj Juan teAtsonpoliuiltijketl. Inijuantij kinatsonpoliuiltijtoya Juan, pero nopa ayokmo kinpaleuiyaya uan amo kimatiyayaj kenijkatsa kinpaleuiskia ichikaualis Dios. Pablo kinmachtik miak tlamantli, uan inijuantij amo moueyimatkej uan kinejkej kiyekosej tlen kinmachtik sanse kej kichijki Apolos. Teipa moatsonpoliuiltijkej ipan itoka Jesús, kiselijkej ichikaualis Dios uan uelkej kichiuaj uejueyi tlamantli. ¿Tlake techmachtia tlen kichijkej? Jehová kinteochiua katli ika nochi ininyolo kichiuaj tlen kinnauatia itlanechikol maske moneki kipatlasej tlen momajtokej kichiuaj (Hech. 19:1-7).

10. ¿Kenke Pablo pejki tlamachtia ipan se escuela, uan kenijkatsa uelis tijchiuasej kej ya?

¹⁰ Ma tikitakaj tlake panok teipa. Pablo tlamachtik eyi metstli kampa tlaueyichiuayayaj judíos. Maske “kitemolik kenijkatsa kinpaleuiskia ma tlaneltokakaj ipan iTlanauatijkayo Dios”, se keskij amo kinejkej kitlakakilisej uan pejkej kikamaijixnamikij. Pablo amo kinejki motonalpolos ika katli “amo kuali kamanaltiyayaj tlen iOjui toTeko”, yeka yajki tlamachtito ipan se escuela (Hech. 19:8, 9). Katli kinekiyayaj más momachtisej tlen iTlanauatijkayo Dios, monekiyaya yasej ipan nopa escuela uan ayokmo yaskiaj kampa tlaueyichiuayayaj judíos. Tlaj tikitasej se akajya amo kineki techtlakakilis uan kineki san mokamaijixnamikis touaya, uelis tijchiuasej sanse kej Pablo uan ayokmo tleno tikiljuisej pampa nojua itstokej miakej maseualmej katli kinekij kikakisej nopa kuali tlamachtili.

11, 12. 1) ¿Kenijkatsa Pablo kinextik tlauel kuali kitekipanouayaya Jehová uan kinmachtiyaya maseualmej kema amo tlauel motekiuijtoyaj? 2) ¿Kenijkatsa tojuantij nojkia tijnextiaj techpaktia tijtekipanosej Jehová uan tikintemouaj maseualmej kema amo tlauel motekiuijtokej?

 ¹¹ Uelis Pablo peuayaya tlamachtia mojmostla ipan nopa escuela a las 11 ika ijnalok uan tlamiyaya a las 4 ika tiotlak (xikita nota de estudio tlen Hechos 19:9 ipan TNM). Ipan nopa hora tlauel tlatotoniayaya, yeka ueliyaya kinmachtia miakej pampa sekij mosiajketsayayaj o tlakuayayaj. Tlaj Pablo mojmostla kiampa tlamachtik ipan ome xiuitl, uajka uelis tlamachtik kipano 3 mil horas, b yeka miakej kikajkej nopa kuali tlamachtili. Pablo tlauel kuali kitekipanouayaya Jehová uan kichiuayaya kampeka kinmachtis maseualmej kema amo tlauel motekiuijtoyaj, “yeka nochi katli itstoyaj ipan tlali Asia, judíos uan nojkia griegos kikajkej itlajtol toTeko” (Hech. 19:10). Pablo nelnelia senkistok tlajtolmoyajki.

¹² Ipan ni tonali, tojuantij nojkia tlauel techpaktia tijtekipanosej Jehová uan tijchiuaj kampeka tikintemosej maseualmej kema amo tlauel motekiuijtokej o kema itstokej ininchaj. Yeka titlajtolmoyauaj ipan calles, kampa tlanamakaj uan kampa panoj miakej maseualmej. Titlajtolmoyauaj ika teléfono o ika carta, uan nojkia tikintemouaj maseualmej ininchaj kema tijmatij kena tikinpantisej.

13, 14. 1) ¿Tlake ueliyaya kichiua Pablo pampa Jehová kimakak chikaualistli? 2) ¿Tlake tlamantli kichijkej ikoneuaj Esceva, uan kenke katli itstokej ipan religiones tlen amo melauak nojkia kiampa kichiuaj?

¹³ Lucas kiijtok Jehová kimakak chikaualistli Pablo, yeka uelki kichiua “uejueyi  milagros”. Nojkia, sekinok maseualmej kitekiuijkej Pablo ipayo uan idelantales para ika kinchikajkej maseualmej uan kinkixtilijkej amo kuali ajakamej (Hech. 19:11, 12). c Maske miakej maseualmej mosentlachiliyayaj kema kiitayayaj kenijkatsa kintlaniyayaj Satanás uan amo kuali ajakamej, sekinok amo kinpaktik.

¹⁴ Itstoyaj “se keskij judíos katli yauiyayaj kampa ueli para kinkixtisej amo kuali ajakamej” uan kinejkej kichiuasej nopa milagros tlen kichiuayaya Pablo. Biblia kiijtoua se keskij kitekiuijkej inintoka Jesús uan Pablo pampa kinekiyayaj kinkixtilisej maseualmej amo kuali ajakamej. Ya nopa kinejkej kichiuasej chikomej ikoneuaj sacerdote Esceva. Pero nopa amo kuali ajakatl kiniljuik: “Nikixmati Jesús uan nijmati ajkia eli Pablo. Pero, ¿ajkia inelij inmojuantij?”. Uajka nopa tlakatl katli kipixtoya nopa amo kuali ajakatl momajkajki ininpani nopa tlakamej uan kinteuik. Uan inijuantij cholojkej tlen nopa kali xolotikej uan kokojtokej (Hech. 19:13-16). Nochi kiitakej Pablo kena kipiayaya Dios ichikaualis uan ikoneuaj Esceva san tlakajkayauayayaj sanse kej kichiuayayaj ipan ininreligión. Tlen panok, kichijki nojua ma momoyaua “itlajtol Jehová”. Ipan ni tonali miakej maseualmej nojkia mokajkayauaj pampa moiljuiaj Jehová kuali kinita san pampa kitekiuiaj Jesús itoka o pampa kiijtouaj elij itokilijkauaj. Maske kiampa kiijtouaj, Jesús tlamachtik uelis itstosej nochipa san katli kichiuaj tlen iTata kineki (Mat. 7:21-23).

15. ¿Kenijkatsa uelis tijchiuasej sanse kej katli mochijkej Cristo itokilijkauaj ipan Éfeso?

¹⁵ Ipan Éfeso miakej maseualmej kitekiuiyayaj magia, tetlajchiuiyayaj, kitekiuiyayaj amuletos uan amochtli tlen kiijtouayaya kenijkatsa tetlajchiuisej. Pero tlen kinpanok ikoneuaj Esceva, kichijki miakej ma kineltokakaj Dios, mochijkej Cristo itokilijkauaj uan ayokmo tetlajchiuijkej. Katli tlaneltokakej kisentilijkej ininlibros tlen kiijtouayaya kenijkatsa tetlajchiuisej uan kitlatijkej ininixpa miakej maseualmej maske eliyaya tlauel patiyo. d Lucas kiijkuilok: “Uajka itlajtol Jehová nojua momoyajtiajki ipan  sekinok altepemej uan miakej maseualmej kineltokakej” (Hech. 19:17-20). Nopa kinextik san Jehová kipia miak chikaualistli uan Satanás uan amo kuali iajakauaj amo. ¿Tlake techmachtia tlen kichijkej katli itstoyaj Éfeso? Ipan ni tonali, miakej maseualmej nojkia tetlajchiuiaj uan kitekiuiaj magia. Tlaj tikitaj tijpiaj se tlamantli tlen kitekiuiaj tetlajchiuianij, ma tijchiuakaj sanse kej kichijkej katli itstoyaj Éfeso, nima ma tijtlauisokaj o ma tijtlatikaj maske tlauel patiyo. Amo tijnekij tijpiasej yon se tlamantli tlen ueliskia kichiuas Jehová ayokmo kuali ma techita.

16, 17. 1) ¿Tlake kichijki Demetrio pampa kinekiyaya ma kinkualankaitakaj Cristo itokilijkauaj? 2) ¿Kenke tikijtouaj katli euayayaj Éfeso tlauel kimanauiyayaj tlen kineltokayayaj ipan ininreligión?

¹⁶ Lucas kiijtok Satanás kichiua maseualmej ma techkualankaitakaj. Hechos 19:23 kiijtoua “se keskij maseualmej kichijkej ma kipiakaj miak kuesoli katli kitokiliyayaj iOjui toTeko” uan yeka ueliskia kinpanos tlen amo kuali. e Pejki pano ni tlamantli kema Demetrio katli tekitiyaya ika plata, kinsentilik katli kichiuayayaj sanse tekitl kej ya uan kiniljuik tlaj nojua kinekiyayaj kitlanisej tomij, monekiyaya nojua kinamakasej pilteopantsitsij. Teipa, kiniljuik amo kuali tlen Pablo tlamachtia pampa katli mochiuayayaj Cristo itokilijkauaj ayokmo kinueyichiuayayaj dioses. Demetrio kimatiyaya katli euayayaj Éfeso tlauel kipatiitayayaj ininaltepe, yeka kiniljuik tlaj maseualmej nojua kitlakakiliskiaj Pablo, “ayokmo kitlepanitasej iteopa nopa diosa Ártemis. Uan nochi katli kiueyichiuaj ipan tlali Asia uan kampa ueli, ayokmo kiueyichiuasej” (Hech. 19:24-27).

¹⁷ Demetrio kena kinajkomanki maseualmej kej mosentlalijtoya kichiuas. Nopa tlakamej katli tekitiyayaj ika plata, tlauel kualankej uan pejkej chikauak kiijtouaj: “¡Ipan Éfeso, tlauel ueyi todiosa Ártemis!”. Uan maseualmej pejkej moajkomanaj uan kichiuaj miak tlamantli kej tikijtojkej ipan párrafo se. f Pablo amo majmauiyaya, yeka kinekiyaya yas kampa teatro para kamanaltis ininuaya nopa maseualmej, pero toikniuaj kiiljuijkej amo ma yaui pampa ueliskia kipanos tlen amo kuali. Teipa, se tlakatl katli itoka Alejandro, moketski ininixpa nopa maseualmej pampa kinekiyaya kamanaltis. Ya eliyaya judío, yeka uelis kinekiyaya kiijtos kenke amo eliyaya sanse tlen kineltokayayaj judíos uan Cristo itokilijkauaj. Pero nopa maseualmej tlauel kualantoyaj, yeka amo kinejkej  kitlakakilisej. Uan “kema kimatkej ya eliyaya judío, nochi sansejko pejkej kuatsajtsij. Uan ome hora uejkajkej kiijtouaj: ‘¡Ipan Éfeso, tlauel ueyi todiosa Ártemis!’”. Ipan ni tonali, miakej maseualmej nojkia tlauel kimanauiaj tlen kichiuaj ipan ininreligión, yeka amo kinekij kitlakakilisej nopa kuali tlamachtili uan tlauel kualanij (Hech. 19:28-34).

18, 19. 1) ¿Kenijkatsa nopa tlayakanketl tlapaleuik ayokmo ma kualanikaj nopa maseualmej? 2) ¿Kenijkatsa tekichiuanij techpaleuiaj uan tlake uelis tijchiuasej tlaj tijnekij nojua ma techpaleuijtokaj?

¹⁸ Teipa, nopa tlayakanketl tlen nopa altepetl mokalaki ipan nopa kualantli. Ni tlayakanketl kintlakaualtik nopa maseualmej uan kiniljuik Pablo uan iuampoyouaj amo kinekiyayaj kixoleuasej nopa teokali yon kiixpanotoyaj inindiosa Ártemis. Nojkia kiniljuik tlaj kinekiyayaj kinteiljuisej pampa kiixpanotoyaj se tlamantli, monekiyaya kichiuasej kej kiijtouayaya nopa tlanauatili tlen Roma. Nopa maseualmej tlen Éfeso ayokmo tlauel kualankej pampa nopa tlayakanketl kiniljuik inijuantij kiixpanotoyaj nopa tlanauatili uan yeka ueliskia inijuantij kintlatsakuiltisej. Uan teipa kiniljuik ma mosemanakaj. Tlen kiijtok ni tlayakanketl tlapaleuik ayokmo ma moajkomanakaj (Hech. 19:35-41).

¹⁹ Ni tlakatl nojkia kinmanauik Cristo itokilijkauaj sanse kej kichijkej sekinok tlakamej, uan teipa sekinok nojkia techmanauiskiaj. Apóstol Juan kiitak kejuak ipan se temiktli tlen panoskia ipan itlamia tonali, nopaya kiitak “tlaltipaktli” (katli kipiaj tlanauatili) kitoloua nopa “atl” (kema Satanás kintlatsakuiltia Cristo itokilijkauaj) (Apoc. 12:15, 16). Uan nelia kiampa panotok. Miakej tetlajtolsenkauanij techpaleuijtokej katli tijtekipanouaj Jehová, yeka nojua ueli titlajtolmoyauaj uan timonechikouaj. Uelis kiampa kichiuaj pampa tijchiuaj kampeka kuali timonejnemiltisej. Pablo kuali monejnemiltik, yeka tlanauatianij tlen Éfeso kitlepanitakej uan kimanauijkej (Hech. 19:31). Tlaj tojuantij nojkia titlatlepanitaj uan kuali timonejnemiltiaj, sekinok kuali techitasej. Uan uelis tlapaleuis ipan sekinok tlamantli.

20. 1) ¿Tlake tijyolmati kema tikita itlajtol Jehová nojua momoyajtiajki ipan achtoui siglo? 2) ¿Tlake timosentlalijtok tijchiuas?

²⁰ Tlauel tiyolpakij kema tikitaj ipan achtoui siglo “itlajtol Jehová nojua momoyajtiajki ipan sekinok altepemej”. Uan nojkia tiyolpakij kema tikitaj kenijkatsa Jehová kinpaleuia itekipanojkauaj ipan ni tonali. ¿Tijnekiskia nojkia titlapaleuis? Uajka ximoyoliljui ipan nochi tlen timomachtijtokej: xijchiua kampeka amo timoueyimatis, nima xijchiua tlen mopatla ipan Jehová itlanechikol, tlauel xitlajtolmoyaua, amo xijchiua tlen amo kuali ajakamej kinekij uan xijchiua kampeka kuali timonejnemiltis, kiampa sekinok kuali mitsitasej.