KEMA nijpixtoya 12 xiuitl, nikitak ueliskia nikinmakas sekinok maseualmej se tlamantli tlen tlauel ipati katli nijpixtoya. Ipan se ueyi tlanechikolistli, se toikni nechiljuik tlaj nijnekiyaya nias nitlajtolmoyauati iuaya. Maske na amo kema nitlajtolmoyajtoya, nikiljuik kena niaskia iuaya. Kema tiasitoj kampa titlajtolmoyauaskiaj, nechmakak se ome pilamochtsitsij tlen kiixtomayaya tlen toTeotsij iTlanauatijkayo. Uan nechiljuik: “Ta nikaj xitlajtolmoyajtia uan na neka nitlajtolmoyauas”. Maske nimajmauiyaya, pejki nitlajtolmoyaua kajkalpa. Tlauel niyolpajki pampa nimantsi nitemakak nochi nopa pilamochtsitsij. Uajkaya nikitak nijpixtoya se tlamantli tlen miak maseualmej monekiyaya kimatisej.

Nitlakatki ipan 1923, ipan Chatham, Kent (Inglaterra). Ya panotoya se keski xiuitl kema tlantoya nopa Achtoui Ueyi Tlauilankayotl. Maske maseualmej moiljuiyayaj kuali tiitstoskiaj, amo kiampa panok, yeka miakej moyolkokojkej. Notatauaj nojkia kiampa kinpanok, inijuantij kinyolkokok tlen kichiuayayaj nopa sacerdotes bautistas, pampa nochi san kinekiyayaj tlayakanasej ipan nopa Iglesia. Kema nijpixtoya 9 xiuitl, nonana pejki mosentilia kampa monechikouayayaj Asociación Internacional de Estudiantes de la Biblia. Nopaya monechikouayayaj Jehová itlajtoltemakauaj uan ipan nopa tonali kiiljuiyayaj “tlamachtili”. Se tosiuaikni techmachtiyaya nochi tikonemej ika Biblia uan ika amochtli El Arpa de Dios. Na tlauel nechpaktiyaya tlen nechmachtiyayaj.

Kema nieliyaya nipiltelpokatsi, tlauel nechpaktiyaya nikiniljuis maseualmej tlen toTeotsij iTlajtol tlamachtia. Maske miakpa noselti nitlajtolmoyauayaya, kema niauiyaya ika sekinok toikniuaj, tlauel nijyekoyaya miak tlamantli. Se tonali, kema niauiyaya nitlajtolmoyauati iuaya se toikni katli ya ueyi, nikitak se sacerdote uan nikijtok: “Nepa yaui se chivo”. Nopa toikni moketski uan nechiljuik ma timoseuikaj ipan se kuatsomitl, uan nechiljuik: “¿Ajkia mitsiljuik kinamiki ta tikijtos tlaj se maseuali eli se chivo o amo? Moneki tiyolpakisej pampa tijmoyauaj nopa kuali tlamachtili, uan ma tijkauakaj Jehová yaya ma kintlajtolsenkaua maseualmej”. Ipan nopa tonali, ika miak tlamantli nikitak tlauel tiyolpakij kema titemakaj se tlenijki uan amo kema tijseliaj (Mat. 25:31-33; Hech. 20:35).

Seyok toikni katli ya ueyi, nojkia nechmachtik tlauel moneki tijpiasej toyolo uan tikijiyouisej nochi tlaj tijnekij tiyolpakisej kema titemakasej se tlenijki. Isiua nopa toikni amo kinekiyaya kinitas toikniuaj. Se tonali, nechtlanejki ma nitlakuati ichaj. Isiua tlauel kualantoya pampa toikni tlajtolmoyajtoya kalteno uan pejki techkuamajkauilia paquetes tlen kipixtoya té. Toikni  amo kualanki, uan san ixuetskayaya kema kisentilik nochi tlen isiua techkuamajkauilijtoya. Kema panok se keski xiuitl, isiua moatsonpoliuiltik uan nojkia mochijki se tlen Jehová itlajtoltemakauaj.

Ipan septiembre 1939, kema nijpixtoya 16 xiuitl, Gran Bretaña pejki kiteuia Alemania. Uan ipan marzo 1940, nonana uan na timoatsonpoliuiltijkej ipan altepetl Dover. Ipan junio tlen nopa xiuitl, kema niijkatoya kaltempa, nikinitak miakej soldados katli yauiyayaj ipan uejueyi camiones. Inijuantij momanauijkej kema tlateuitoj ipan altepetl Dunkerque, uan nesiyaya tlauel amo kuali kiyolmatiyayaj. Yeka, tlauel nijnekiyaya nikiniljuis tlen toTeotsij iTlanauatijkayo uan kiampa ueliskia motemachisej kuali itstosej teipa. Ipan nopa xiuitl, Alemania pejki kimajkaua bombas ipan Gran Bretaña. Sejse youali, nopa aviones katli kimajkauayayaj bombas panoyayaj kampa tiitstoyaj. Tlauel timomajmatiyayaj, pampa tijkakiyayaj kenijkatsa kakistiyaya kema uetsiyayaj nopa bombas. Ualmostla, nochipa tikitayayaj kenijkatsa uejueyi kali tlamiuelontoya. Nochi tlen panok kichijki ma nimotemachi san toTeotsij iTlanauatijkayo ueliskia kichiuas kuali ma tiitstokaj teipa.

Ipan 1941, nijpeualtik nijchiua tlen tlauel nechpaktijtok, pejki tlauel nijtekipanoua Jehová. Na nitekitiyaya ipan Astilleros Reales ne Chatham, kampa nechmachtiyayaj kenijkatsa nijchijchiuas barcos. Miakej kinekiyayaj nopaya tekitisej pampa tepaleuiyayaj ika miak tlamantli. ToTeotsij itekipanojkauaj tijmatiyayaj amo kinamiki titlateuisej, uan ipan 1941, nojkia tijkuamachilijkej amo kinamiki tijchijchiuasej tlamantli tlen kitekiuiaj kema tlateuiaj (Juan 18:36). Kampa nitekitiyaya kichijchiuayayaj submarinos, yeka ayokmo nitekitik nopaya uan nimosentlalik tlauel nijtekipanos Jehová. Achtoui nitlajtolmoyauato ipan Cirencester, katli eltoya ipan altepetl Cotswolds.

Kema nijpixtoya 18 xiuitl, nechtsajkej 9 metstli ipan carcel pampa amo nijnejki nitlateuis. Tlauel amo kuali nijyolmatki pampa noselti nimokajki. Teipa, katli tlamokuitlauiyayaj uan sekinok katli kintsaktoyaj pejkej nechtlajtlaniaj kenke nechtsaktoyaj. Tlauel niyolpajki pampa uelki nikiniljuia tlen na nijneltokayaya.

Kema nikiski, tlauel nitlajtolmoyajki iuaya toikni Leonard Smith * ipan miak pilaltepetsitsij tlen eltoyaj ipan altepetl Kent. Tiomej nopaya titlakatkej. Ipan nopa tonali, nopa nazis pejkej kimajkauaj bombas ipan Londres, yeka nopa aviones panoyayaj ipan altepetl Kent. Ipan 1944, pejki uetsi 1,000 bombas ipan altepetl Kent. Nopa bombas eliyayaj aviones katli amo aka kinuikayaya uan temitoya ika miak tlamantli tlen toponiyaya. Kema nopa motores seuiyaya, tijmatiyayaj nopa avión uetsiskia uan toponiskia. Nochi tlauel timomajmatiyayaj. Ipan nopa tonali tijmachtiyayaj se tlakatl iuaya isiua uan eyij ikoneuaj. Kemantika timotlatiyayaj  itsintla se mesa tlen kichijchijtoyaj ika tepostli, kiampa timomanauiskiaj tlaj se bomba kiueloniskia nopa kali. Teipa, nochi inijuantij moatsonpoliuiltijkej.

Kema tlanki nopa tlauilankayotl, nitlatekipanok kej precursor ome xiuitl ne Irlanda. Kema tiauiyayaj kajkalpa, tikiniljuiyayaj tojuantij timisioneros uan tikintlatsintokiyayaj tlaj kimatiyayaj kanke ueliskia timokauasej. Ipan calles tikinmakayayaj pilamochtsitsij. Irlanda amo eliyaya sanse kej Inglaterra, miakej kiijtouayayaj amo techtlakakiliskiaj pampa eliyayaj católicos. Kema se tlakatl kiijtok techchiuiliskia se tlamantli tlen amo kuali, niajki nimoteljuia ika se policía. Yaya nechiljuik: “¿Tlake tijnekiyaya ma kichiuakaj?”. Ipan nopa altepetl, maseualmej kichiuayayaj tlen sacerdotes kiijtouayayaj. Tlaj se akajya kiseliyaya se amochtli, uajka ayokmo kikauayayaj ma tekiti. Yeka tikiskej kampa tiitstoyaj.

Teipa, kema tiasiyayaj kampa amo kema tiajtoyaj, tikitakej monekiyaya titlajtolmoyauasej kampa sacerdote amo techixmatiyaya. Yeka tiauiyayaj tikinkamanaljuiaj maseualmej katli itstoyaj uejka, teipa tikinkamanaljuiyayaj katli itstoyaj nechka. Ipan altepetl Kilkenny, expa tijmachtiyayaj se telpokatl ipan se semana. Maske miakej maseualmej katli mosisiniyayaj techiljuiyayaj techchiuilisej tlen amo kuali, tojuantij nojua tijmachtiyayaj. Na tlauel nechpaktiyaya nitlamachtis ika Biblia, yeka nijnejki ma nechnextilikaj kenijkatsa nitlatekipanos kej misionero, uan nijtemitik se amatl katli kiijtouayaya nijnekiyaya nias ipan nopa Escuela Bíblica de Galaad de la Watchtower.

Nechtlanejkej ma nia nimomachtiti makuili metstli ipan altepetl Nueva York, uan kema nikiski, na ininuaya eyij toikniuaj techtitlankej ipan se keski islas tlen eltoyaj ipan mar Caribe. Ipan noviembre 1948, tikistejkej tlen altepetl Nueva York ipan se velero tlen iuexka 18 metros, tlen kitokaxtiyayaj Sibia. Tlauel niyolpaktoya pampa amo kema ninentoya ipan se velero. Se tlen nopa toikniuaj motokaxtiyaya Gust Maki uan ya ipa kinemiltiyaya barco, yeka eliyaya capitán. Technextilik se keski tlamantli tlen moneki se kichiuas kema se kinemiltis se barco: kenijkatsa se kitemouis uan se kitlejkoltis velas, kenijkatsa tijtekiuisej brújula uan kenijkatsa tijuikasej se barco maske tijnamikij chikauak ajakatl. Gust kiuikak nopa velero 30 tonali. Maske tikixnamijkej miak chikauak ajakatl, teipa tiasitoj Bahamas.

Se keski metstli titlajtolmoyajkej ipan islas tlen amo tlauel uejueyi tlen eltoya ipan Bahamas. Teipa tiajkej ipan islas tlen Sotavento uan Barlovento, ni islas amo tlauel uejueyi uan iueueyaka se 800 kilometros, mokaua tlajkotipa tlen nopa islas Vírgenes uan Trinidad. Makuili xiuitl titlajtolmoyajkej ipan islas katli uejka mokauayaya uan kampa amo itstoyaj Jehová itlajtoltemakauaj. Kemantika panoyaya miak semanas uan amo ueliyaya tijseliaj yon tijtitlanij correos. Maske kiampa techpanoyaya, tlauel tiyolpakiyayaj pampa titlajtolmoyauayayaj “kampa ueli” ipan islas (Jer. 31:10).

Kema tiasiyayaj ueyi atl iteno, katli nopaya itstoyaj tlauel pakiyayaj uan monechkauiyayaj pampa kinekiyayaj techixmatisej. Sekij amo kema kiitstoyaj se velero kej katli tijuikayayaj yon amo kema kiitstoyaj se tlakatl katli chipaktik. Nopa maseualmej kipixtoyaj kuali ininyolo uan kiixmatiyayaj Biblia. Nochipa techmakayayaj michij, auakatl uan kakauatl. Maske amo tlauexka kampa tiitstoyaj ipan nopa velero, ueliyaya titlakualchiuaj, tijchikueniyayaj toyoyo uan nopaya tikochiyayaj.

Se tonal tikinpaxalouayayaj maseualmej. Tikiniljuiyayaj moixtomaskia se tlamachtili ika Biblia. Kema ya tlayoua, tijtsiliniyayaj se campana ipan nopa barco.  Inintlauil nesiyaya kejuak sitlalimej tlen ualtemoyayaj tlen nopa tepetl. Kemantika asiyayaj cien maseualmej uan maske tlauel tlayoua, nojua kinekiyayaj kimatisej miak tlamantli. Inijuantij tlauel kinpaktiyaya uikasej, yeka tikijkuilouayayaj ipan se máquina se keski canticos tlen tijpixtoyaj. Tinauij tijchiuayayaj kampeka kuali tiuikasej, teipa nopa maseualmej nojkia uikayayaj touaya, uan tlauel yejyektsi kakistiyaya. ¡Nelia tlauel tiyolpakiyayaj!

Kema titlamiyayaj tikinmachtiaj ika Biblia, sekij yauiyayaj touaya kema tikinpaxalouayayaj sekinok, pampa nojua kinekiyayaj momachtisej Biblia. Timokauayayaj san se keski semanas, teipa tiauiyayaj ipan sekinok islas. Kema tikisteuayayaj, tikiniljuiyayaj katli momachtiyayaj ma kinmachtikaj sekinok uan teipa tojuantij titlakuepiliskiaj. Tlauel kuali tijyolmatiyayaj kema tikitayayaj nelia kichiuayayaj tlen tikiniljuiyayaj.

Maske ipan ni tonali tlauel miakej yauij paxalouaj ipan nopa islas, achtouia amo aka yauiyaya. San onkayaya yejyektsitsij lagunas, playas uan palmeras. Tiauiyayaj ipan sekinok islas ika tlayoua. Nopa delfines ajkiyayaj uan uitoniyayaj inakastla nopa velero. San tijkakiyayaj kenijkatsa nopa velero kakistiyaya kema tiauiyayaj ipan ueyi atl. Uan kema nopa metstli kitlauiliyaya atl, nesiyaya kejuak se ojtli tlen petlani kej plata.

Kema panok makuili xiuitl, tiajkej Puerto Rico pampa tijnekiyayaj tijkouasej se barco tlen kipixtoya motor. Kema tiasitoj, nikixmatki se yejyektsi misionera katli motokaxtiyaya Maxine Boyd... ¡uan nelia tlauel nikixtokak! Ya pejki tlajtolmoyaua kema nojua eliyaya siuapil uan nochipa kichiuayaya ika miak pakilistli. Ipan xiuitl 1950, ya itstoya kej misionera ipan República Dominicana. Ipan nopa xiuitl, katli tlanauatiyayaj eliyayaj católicos uan inijuantij kikixtijkej tlen nopa altepetl. Pampa na niasitoya ipan se barco, ueliskia niitstos san se metstli ipan Puerto Rico, uan monekiskia nitlakuepilis ipan nopa islas uan nopaya niitstos se keski xiuitl. Yeka nimoiljuik: “Ronald, tlaj nelia tikixtoka nopa ichpokatl, uajka nimantsi xikiljui”. Kema panok eyi semanas, nikiljuik ma monamikti nouaya, uan kema panok se metstli uan tlajko, timosenkajkej. Techiljuijkej ma titlatekipanokaj kej misioneros ipan Puerto Rico, yeka amo kema nitlejkok ipan nopa yankuik barco.

Ipan 1956, pejki nitepaxaloua chijchikuasej metstli ipan tlanechikoli. Na iuaya nosiua tlauel techpaktiyaya tikinpaxalosej toikniuaj. Miakej tlen nopa toikniuaj amo kipiayayaj miak tlen ika mopanoltisej. Ipan se pilaltepetsi tlen itoka Potala Pastillo, itstoyaj omej toikniuaj ika ininchampoyouaj, uan kinpixtoyaj miakej ininkoneuaj. Na nochipa nikintlatsotsoniliyaya ika flauta. Se ininsiuapil motokaxtiyaya Hilda, uan se tonali nijtlajtlanik tlaj kinekiyaya yas tlajtolmoyauati touaya. Ya nechiljuik: “Maske nijnekiskia, amo niuelis, pampa amo nijpia nozapato”. Tijmakakej zapatos uan yajki tlajtolmoyaua touaya. Kema panok miak xiuitl, Maxine uan na tiajkej Brooklyn ipan 1972. Se toikni katli kiski tlen nopa Escuela de Galaad techtlajpaloko. Nechka yaskia Ecuador, pampa nopaya kititlantoyaj. Ya techiljuik: “¿Amo innechixmatij? Na nieli nopa siuapil katli itstoya ipan Pastillo uan amo kipixtoya zapatos”. ¡Eliyaya Hilda! Nochi tichokakej pampa tlauel tiyolpakiyayaj.

Ipan 1960, pejki titlatekipanouaj ipan kali Betel ne Puerto Rico, katli eltoya ipan Santurce (San Juan). Achtouia, se toikni tlen itoka Lennart Johnson uan na tijchiuayayaj nochi tekitl. Ya iuaya isiua eliyayaj katli achtoui mochijkej Jehová itlajtoltemakauaj ipan República Dominicana, uan ipan 1957, yajkej Puerto Rico. Ipan kali Betel, Maxine kintitlaniliyaya pilamochtsitsij katli ipa kiseliyayaj. Kititlaniyaya kipano 1,000 pilamochtsitsij sejse semana. Ya tlauel kipaktiyaya kichiuas nopa tekitl, pampa kimatiyaya nopa maseualmej kiixmatiyayaj Jehová.

Tlauel nechpaktijtok nitlatekipanos Betel pampa niueli senkistok nijtekipanoua Jehová. Maske nechpaktia, kemantika ouij nijmatki se keski tlamantli. Ipan 1967, monejki nijkualchijchiuas miak tlamantli pampa mochiuaskia ipan Puerto Rico nopa achtoui ueyi tlanechikolistli kampa monechikouaj tlen uejuejka altepemej. Tlauel nisiajki. Ipan nopa tonali, Nathan Knorr nemito Puerto Rico. Yaya kinyakanayaya Jehová itlajtoltemakauaj. Maske na ya nikitstoya kenijkatsa ualaskiaj misioneros, ya moiljuik amo tleno nijchijtoya. Yeka chikauak nechtlajtolmakak uan nechiljuik nijyolkokojtoya pampa amo kuali nijchijki noteki. Maske amo nijnejki nijnankilis, nimoiljuik amo kinamikiyaya kiampa nechiljuis, uan nikualantoya iuaya se keski tonali. Teipa, kema sampa nikitak, nechtlanejki na iuaya Maxine ma tiakaj icuarto uan pejki techtlakualchiuilia.

Miakpa tikinpaxalotoj nochampoyouaj ne Inglaterra. Notata amo kinejki momachtis Biblia kema nonana uan na tijpeualtijkej timomachtiaj. Kema toikniuaj  katli itstoyaj Betel yauiyayaj nechka kampa itstoyaj, nonana kiniljuiyaya ma mokauakaj nochaj. Notata kiitayaya inijuantij amo moueyimatiyayaj, kiitak amo eliyayaj sanse kej nopa sacerdotes katli san kiyolkokojtoyaj. Teipa, notata moatsonpoliuiltik ipan 1962.

Nosiua Maxine mijki ipan 2011. Tlauel nijneki ma moyolkui uan kiampa sampa nikitas. Kema nimoiljuia ipan nopa tlamantli, kichiua tlauel ma niyolpaki. Ipan 58 xiuitl kema tiitstoyaj sansejko, tikitakej kenijkatsa Jehová itlajtoltemakauaj tlauel momiakilijkej ipan Puerto Rico, itstoyaj 650 uan teipa 26,000. Ipan 2013, kali Betel tlen Puerto Rico mosansejkotilik ika kali Betel tlen Estados Unidos, yeka nechiljuijkej nama ma nitlatekipano Wallkill (Nueva York). Niitstoya 60 xiuitl ipan isla, yeka nijmatiyaya kejuak nopaya nitlakatki kej se piltlapialtsi tlen itoka coquí, se rana katli mopantia ne Puerto Rico, katli uika “¡coquí, coquí!” kema tlayouia. Maske tlauel nechpaktiyaya niitstos ipan Puerto Rico, monekiyaya nias kampa nama nitlatekipanoskia.

Nojua tlauel niyolpaki pampa nijtekipanoua toTeotsij ipan Betel. Ya nijpia kipano 90 xiuitl, uan nama nikinyolchikaua betelitas, ya nopa noteki. Ipan nochi nopa tonali tlen nitlatekipanojtok ipan Wallkill, nikinpaleuijtok kipano 600 toikniuaj, tlakamej uan siuamej. Sekij ualauij nechitaj pampa inijuantij kipiaj kuesoli o ininchampoyouaj. Sekinok kinekij ma nikintlajtolmaka pampa kinekij kuali tekitisej ipan Betel. Uan sekinok kinekij ma nikintlajtolmaka pampa namanok mosenkajkej o pampa nama kintitlantokej ma tlatekipanotij kej precursores ipan se tlanechikoli. Kuali nikintlakakilia nochi katli kinekij kamanaltisej nouaya. Uan kema nikita kinamiki, nikiljuia ni: “‘ToTeko kiiknelia tlen temaka ika pakilistli’. Yeka xiyolpaki ipan moteki, pampa Jehová tijtekipanoua” (2 Cor. 9:7).

Tlaj tijnekij tiyolpakisej ipan Betel o pampa tijchiuaj seyok tekitl, uajka moneki timoiljuisej kenke tlauel ipati nochi tlen tijchiuaj. Nochi tlen tijchiuaj ipan Betel tlauel ipati, pampa kiampa tijpaleuiaj nopa “tlalnamijkatlatekipanojketl” ma kinmachti Jehová itekipanojkauaj katli itstokej ipan nochi Tlaltipaktli (Mat. 24:45). Maske kampa ueli tijtekipanouaj toTeotsij, nochi uelis tijueyichiuasej. Nochipa ma techpakti tijchiuasej tlen ya techiljuia uan ma tijchiuakaj ika pakilistli, pampa “toTeko kiiknelia tlen temaka ika pakilistli”.