Notata, John Mills, moatsonpoliuiltik ipan 1913 ipan Nueva York, kema kipixtoya 25 xiuitl. Toikni Russell kiixtonki nopa tlamachtili tlen kinixtomiliaj katli moatsonpoliuiltiaj. Teipa, notata mochantito ipan nopa isla tlen itoka Trinidad uan mosiuajtik iuaya se ichpokatl katli tlauel kipaktiyaya momachtis Biblia, motokaxtiyaya Constance Farmer. Uan kipaleuik iuampo William Brown ma kipanolti nopa “Foto-Drama de la Creación”. Tlanki kipaleuia ipan 1923, pampa toikni Brown uan isiua kintitlankej ipan África Occidental. Notatauaj, katli motemachiyayaj yasej iluikak, mokajkej ipan Trinidad.

Notatauaj kinpixkej chiknauij ininkoneuaj. Achtouiejketl kitokaxtijkej Rutherford, pampa katli tlayakanayaya ipan Sociedad Watch Tower kiampa motokaxtiyaya. Teipa na nitlakatki, ipan diciembre 30, 1922. Nechtokaxtijkej Woodworth (maske momatkej nechiljuiaj Worth), pampa katli kichijchiuayaya nopa pilamochtsi The Golden Age (nama itoka ¡Xitlachixtokaj!) motokaxtiyaya Clayton Woodworth. Maske se keski xiuitl kena techtitlankej escuela, inijuantij mosentlalijkej techpaleuisej kuali ma titlaneltokakaj. Nonana nelia kimatiyaya kenijkatsa techyoltilanas uan kitemoliyaya kenijkatsa kichiuas ma tijneltokakaj tlen kiijtoua Biblia. Uan notata tlauel kipaktiyaya techpouilis Biblia uan san tlemach kichiuayaya ika iixayak pampa kinekiyaya ma timoiljuijtiakaj kenijkatsa panotiajki tlen techpouiliyaya.

Amo san tlapik nochi tlen kichijkej. Tieyij tlen timakuiltij titlakamej tiajkej ipan Escuela de Galaad uan eyij tlen nosiuaikniuaj tlatekipanojkej miak xiuitl kej precursoras ipan Trinidad y Tobago. Ika tlen kichiuayayaj uan tlen techmachtijkej, techpaleuijkej ma tielikaj “keja kuatinij tlen kintoktokej ipan ichaj toTeko”, kej kiijtoua Salmo 92:13. Tlen inijuantij kichijkej techpaleuik nochipa ma tijtekipanojtokaj Jehová uan ma timoskaltikaj ipan ichaj toTeotsij.

Ipan tochaj kiitayayaj kanke yasej tlajtolmoyauatij. Precursores nopaya mosentiliyayaj uan kamanaltiyayaj ika toikni George Young, se misionero tlen euayaya Canadá uan yajtoya Trinidad. Uan notatauaj nojkia kinilnamikiyayaj ika miak pakilistli ininuampoyouaj  Brown, katli tlatekipanouayayaj ipan África Occidental. Nochi nopa tlamantli nechyololinik ma nitlajtolmoyaua kema nojua nijpixtoya matlaktli xiuitl.

Ipan nopa tonali, pilamochtsitsij tlen titemakayayaj xitlauak kiijtouayaya tlake tlamantli amo kuali kichiuayayaj religiones katli amo melauak, maseualmej katli san kinekiyayaj tlatominpiasej uan kenijkatsa políticos kichiuayayaj tlen amo xitlauak. Pampa amo kinpaktik, ipan 1936, katli tlayakanayayaj ipan se religión kiiljuijkej nopa gobernador tlen Trinidad ayokmo ma techkaua tijmoyauasej amatlajkuiloli tlen kichijchiuayaya Watch Tower. Tojuantij tijtlatijkej uan tijtlamitekiuijkej. Miakej tiajkej ojojtli uan tinejnentiajkej ika miak pilamatsitsij uan ika letreros. Nojkia kiampa tijchijkej ika bicicletas. Ika se keskij toikniuaj katli tlajtolmoyauayayaj ipan se carro tlen kipixtoya se altavoz, tlen ualayaya Tunapuna, tiasitoj ipan pilaltepetsitsij tlen uejka mokauayaya tlen nopa isla. Nopa nechyololinik ma nimoatsonpoliuilti kema nijpixtoya 16 xiuitl.

Tlen notatauaj nechmachtijkej uan nochi tlen panok kema titlajtolmoyauayayaj nechyololinik ma nijneki nitlatekipanos kej misionero. Nojua kiampa nijnekiyaya nitlatekipanos kema niajki ipan isla Aruba ipan 1944, kampa nitlajtolmoyauaskia iuaya toikni Edmund Cummings. Tlauel tiyolpajkej pampa matlaktli maseualmej mosentilijkej kema moilnamijki Cristo imikilis ipan 1945. Uan kema panok se xiuitl, mopeualtik nopa achtoui tlanechikoli ipan nopa isla.

Teipa, nijkamanaljuik tlen toTeotsij se ichpokatl katli nikixmatki kampa nitekitiyaya, motokaxtiyaya Oris Williams. Ya tlauel kualaniyaya kema kimanauiyaya tlen ya kimachtijtoyaj. Uan kema momachtik Biblia, kiyekok tlen melauak tlamachtia toTeotsij iTlajtol uan moatsonpoliuiltik ipan enero 5, 1947. Teipa, timoixtokakej uan timosenkajkej. Ipan noviembre 1950, pejki tlatekipanoua kej precursora. Tiomej techpanok miak kuajkuali tlamantli ipan tonemilis. Ika Oris, nonemilis kejuak sampa kauanki.

Ipan 1955, techtlanejkej ma timomachtitij ipan Escuela de Galaad, yeka tijkajkej toteki, tijnamakakej tochaj uan sekinok tlamantli tlen tijpixtoyaj, uan tijkajtejkej Aruba. Ipan julio 29, 1956, tikiskej tlen Galaad, clase 27, uan techtitlankej Nigeria.

Kema panok se keski tonali, Oris kiijtok: “Jehová itonal tepaleuia ma tikijiyouikaj nochi tlen techpano kej misioneros. Na amo nijnekiyaya sanse tlamantli kej noueue, pampa amo nijnekiyaya nitlatekipanos kej misionera. Na nijnekiyaya nikinpias nokoneuaj. Teipa mopatlak tlen nimoiljuiyaya pampa nijkuamachilik tlauel monekiyaya tijmoyauasej nopa kuali tlamachtili. Yeka, kema tikiskej tlen Galaad, nimosentlalijtoya nias nitlajtolmoyauati kej misionera. Kema titlejkokej ipan se barco tlen motokaxtiyaya Queen Mary, toikni Worth Thornton, katli tekitiyaya ipan ioficina toikni Knorr, techiljuik kuali ma tiasitij uan nojkia techiljuik titlatekipanoskiaj ipan Betel. Maske achi amo kuali nijyolmatki, nima nimomatki nijchiua nopa tekitl tlen nechmakakej uan tlauel nijpatiitak. Ipan Betel nijchijki miak tekitl. Tlauel nechpaktik kema nitlatekipanok kampa asij toikniuaj katli kipaxalouaj Betel. Tlauel nechpaktiyaya niitstos ininuaya maseualmej, uan kampa nitlatekipanouayaya kichiuayaya ma nikamanalti ininuaya toikniuaj tlen Nigeria. Sekij asiyayaj tlaltepokyojkej, siajtoyaj, amiktoyaj uan mayantoyaj. Kuali nijyolmatiyaya nikinpaleuis toikniuaj kuali ma kiyolmatikaj uan amo tleno ma kinpolo. Nopa tekitl nikitayaya tlatsejtseloltik pampa eliyaya Jehová katli nijtekipanouayaya, uan yeka nelia tlauel kuali nijyolmatiyaya uan niyolpakiyaya”. Nochi tekitl tlen tijpiaj ipan itlanechikol toTeotsij kichiua kuali ma titlaneltokakaj o kejuak nojua tixochiouaj.

Ipan 1961, kema tiitstoyaj ika nochampoyouaj ipan Trinidad, toikni Brown techiljuik tlake kuajkuali tlamantli kinpanotoya ipan África. Uan na nikiniljuik kenijkatsa ipan Nigeria momiakiliyayaj toikniuaj. Ika miak tlaiknelili, toikni Brown nechnajnauajki uan kiiljuik notata: “Johnny, maske ta amo kema tiajki África, Woodworth kena”. Uan notata kiijtok: “Kiampa xijchijto, Worth”. Nopa omej katli kipixtoyaj tlauel ueyi inintlaneltokilis tlauel nechyolchikajkej uan yeka nojua nimosentlalik senkistok nijchiuas nopa tekitl tlen nechmakatoyaj.

Ipan 1962 nechtlanejkej Galaad, clase 37, kampa matlaktli metstli nechmachtijkej kenijkatsa nijchiuaskia se keski tekitl. Toikni Wilfred Gooch, katli  tlayakanayaya ipan Betel tlen Nigeria yajki ipan clase 38 uan kititlankej Inglaterra, uan na nechtekimakakej kej ipatlaka ipan Betel tlen Nigeria. Sanse kej toikni Brown, kampa ueli niajki, yeka nikinixmatki miakej toikniuaj uan tlauel nikiniknelik. Maske amo kipixtoyaj miak tlamantli kej maseualmej katli tlapijpiaj, inijuantij tlauel yolpakiyayaj uan kuali kiyolmatiyayaj, nopaya nijmatki se akajya uelis yolpakis maske amo kipia miak tomij o amo tlauel tlapijpia. Maske teikneltsitsij, amo kema yauiyayaj sokiyojkej ipan tlanechikoli, nochi kuali nesiyayaj uan moyejyektlaliyayaj. Sekij yauiyayaj ipan ueyi tlanechikolistli ipan camiones uan bolekajas, * se keski autobuses tlen amo kipixtoya itsontsajka uan tlen maseualmej momajtoyaj kitekiuiaj. Miak bolekajas kipixtoya se keski tlajkuiloli, se kiijtouayaya: “Nopa ueyi atl onka pampa miak achipintli mosansejkotilijtok”.

¡Nelia melauak tlen kiijtoua nopa tlajtoli! Tlen kichiua sejse maseuali tlauel ipati, uan tojuantij nojkia tijchijkej tlen tiuelkej. Ipan 1974, Nigeria elki nopa ompa altepetl, teipa tlen Estados Unidos, katli kinpixtoya 100,000 tlajtolmoyauanij. Nelia momiakiliyaya nopa tekitl.

Ipan nopa tonali, pejki mochiua nopa tlauilankayotl ipan Nigeria, pejki ipan 1967 uan tlanki ipan 1970. Toikniuaj katli itstoyaj seyok nali tlen ueyatl Níger, ipan Biafra, miak metstli amo uelkej monojnotsaj ika Betel. Amo san tekitl timokauaskiaj, monekiyaya tikinuikilisej amatlajkuiloli. Kej nikijtok achtoui, miakpa tikixkotonkej nopa ueyatl. Nochipa timomaijtojkej uan timotemachijkej ipan Jehová.

Nikilnamiki nopa kejuak namanok techpanotoskia. Tlauel miak tlamantli tikixnamijkej: soldados katli tlauel kinpaktiyaya temiktisej, kokolistli uan sekinok tlamantli. Nochipa kema tikixkotonayayaj, ueliskiaj timikisej. Tlauel ouij kema tipanoyayaj kampa itstoyaj soldados pampa nochi moiljuiyayaj tiininkualankaitakauaj. Uan nojua tlauel timajmauiyayaj tipanosej ipan Biafra. Se youali, nikixkotonki nopa ueyatl tlen tlauel mokojkoxonijtoya. Nipanok ipan se akali, nikistej Asaba uan niasito Onitsha, uan niajki Enugu, kampa nikinyolchikauato toikniuaj katli kipaxalouayayaj tlanechikoli. Uan seyok tonali, niajki nikinyolchikaua ueuejtlakamej tlen Aba, kampa amo tekauayayaj ma kitlatikaj tlauili ika tlayoua. Ipan Port Harcourt, monejki nimantsi tijtlamiltisej se tlanechikoli uan timomaijtojtiuetskej, pampa nopa soldados panokej kampa tlamokuitlauijtoyaj ipan Biafra, itejteno nopa altepetl.

Tlauel monekiyaya tijchiuasej nopa tlanechikoli pampa tikinilnamikiliyayaj toikniuaj Jehová tlauel kinikneliyaya uan kinmokuitlauiskia, monekiyaya amo mokalakisej yon tlapaleuisej ipan nopa kuesoli uan sansejko itstosej. Toikniuaj tlen Nigeria kiijiyouijkej nopa tlauilankayotl. Kinextijkej tlauel teikneliaj uan amo motlauelkajkej maske amo tlakajtoyaj ipan sanse altepetl. Tlauel kuali nijyolmatki niitstos ininuaya ipan nopa tlaouijkayotl.

Ipan 1969, ipan Estadio de los Yankees (Nueva York), toikni Milton Henschel kiyakanki nopa ueyi tlanechikolistli kampa monechikouaj tlen uejuejka altepemej, tlen motokaxtik “Paz en la Tierra”. Na nijpaleuik uan nijyekok miak tlamantli. Tlauel kuali tlen nechpanok, pampa ipan 1970, ipan Lagos (Nigeria), mochijki nopa ueyi tlanechikolistli kampa monechikouaj tlen uejuejka altepemej tlen motokaxtik “Hombres de Buena Voluntad”. Maske tlauilankayotl tlanki ipan nopa xiuitl, uelki mochijki nopa ueyi tlanechikolistli pampa Jehová techpaleuik. Mosentilijkej 121,128 maseualmej uan mochijki ipan 17 tlajtoli. Amo kema kiampa mochijtoya. Toikniuaj Knorr uan Henschel ininuaya sekinok toikniuaj, katli asitoj ipan aviones tlen kiixtlajtoyaj tlen Estados Unidos uan Inglaterra, kiitakej kenijkatsa 3,775 maseualmej moatsonpoliuiltijkej. San ipan nopa tonali uan ipan Pentecostés tlauel miakej moatsonpoliuiltijkej. Ipan nochi nonemilis, san kema mochijki nopa ueyi tlanechikolistli tlauel nimotekiuik. Nimantsi momiakiliyayaj toikniuaj.

Niitstoya kipano 30 xiuitl ipan altepetl Nigeria, uan nopaya nitlatekipanok kej katli kinpaxalouayaya tlanechikoli uan kej superintendente de zona ipan África Occidental. Nopa misioneros tlauel kipatiitayayaj kema sejse tlen inijuantij tikinyolchikauayayaj. Tlauel kuali nijyolmatiyaya nikiniljuis amo ininselti itstoyaj. Nopa tekitl nechmachtik toikniuaj moneki ma tikinnextilikaj techtekipachoua tlen kinpano uan tikinpaleuisej ma kitekipanojtokaj Jehová uan ma kinpaleuikaj toikniuaj nochipa ma itstokaj sansejko.

Pampa Jehová techpaleuik, uelki tikixnamijkej se  keski kokolistli uan nopa tlauilankayotl. Nochipa tikitakej kenijkatsa Jehová techteochiuayaya. Oris kiijtok:

“Tiomej miakpa tijpixkej nopa kokolistli malaria (paludismo). Se tonali, tijuikakej Worth ipan se hospital tlen Lagos pampa tlauel mokokok. Maske techiljuijkej uelis ayokmo kiijiyouiskia, ya nojua mochikajki. Kema tlachixki, kiiljuik se enfermero, katli motokaxtiyaya Nwambiwe, tlen toTeotsij iTlanauatijkayo. Teipa tiajkej tijpaxalouaj uan pejki tijmachtiaj ika Biblia. Teipa tlatekipanok kej ueuejtlakatl ipan altepetl Aba. Na nojkia nikinpaleuik miakej maseualmej ma mochiuakaj Jehová itlajtoltemakauaj, maske sekij kinpaktiyaya elisej musulmanes, teipa nochi tlauel kinpaktik kitekipanosej toTeotsij. Uan tlauel tiyolpajkej tikinixmatisej uan tikiniknelisej toikniuaj tlen Nigeria, uan tijpatiitaj kenijkatsa elij, tlen inijuantij momajtokej kichiuaj uan inintlajtol”.

Nopa eli seyok tlamantli tlen nijyekok: tlaj tijnekij kuali tijchiuasej toteki ipan seyok altepetl, moneki tikiniknelisej toikniuaj maske amo elij sanse kej tojuantij.

Ipan 1987 techiljuijkej ayokmo titlatekipanoskiaj ipan Betel tlen Nigeria, nama tiaskiaj titlajtolmoyauatij ipan nopa isla caribeña tlen Santa Lucía. Maske tlauel techpaktiyaya nopaya titlatekipanosej, nojkia onkayaya se keski tlaouijkayotl. Ipan África, tlakamej momajtokej mosiuajtiaj ika miakej siuamej, uan ipan Santa Lucía momajtokej san itstosej sansejko maske amo mosenkajtokej. Miakej maseualmej katli tikinmachtijkej kipatlakej ininnemilis pampa kinpaleuik tlen kiyekojkej ipan Biblia.

Kema panok miak xiuitl, tochikaualis ayokmo tlauel techpaleuiyaya. Yeka, ipan 2005, toikniuaj Katli kinyakanaj Jehová itlajtoltemakauaj techiljuijkej ma tiakaj ipan ueyi Kali Betel ne Brooklyn (Nueva York). Ipan 2015, nosiua Oris mijki, nelia tlauel amo kuali nijyolmati pampa polijki. Mojmostla nojua nijtlaskamatilia Jehová pampa nechmakak Oris kej nosiua. Tlauel nechpaleuik kema sansejko titlatekipanojkej, uan tlauel nechiknelik. Na nikiknelik ika nochi noyolo ipan nopa 68 xiuitl tlen tiitstoyaj sansejko. Tikitakej san uelis tiyolpakisej iuaya katli timosenkajtokej uan ipan tlanechikoli tlaj tijtlepanitaj nopa tlanauatijkayotl tlen Jehová kitlalijtok, tlaj nochipa timotlapojpoljuiaj, tlaj amo timoueyimatij uan tlaj tijnextiaj nopa kuajkuali tlamantli tlen toTeotsij itonal kichiua ma tijnextikaj.

Kema timokuesouayayaj uan timoyolkokouayayaj, nochipa tikiljuiyayaj Jehová ma kiteochiua nochi tlen tijchiuayayaj. Yaya nochipa techyakanki uan kipatlatiajki tonemilis, uan nochipa tikitakej kenijkatsa mokualtlalijtiajki se keski tlamantli. Uan nojua poliui tikitasej sekinok kuajkuali tlamantli (Is. 60:17; 2 Cor. 13:11).

Ipan Trinidad y Tobago, Jehová nojkia kiteochijki ininteki notatauaj uan sekinok toikniuaj. Namanok techmatiltijkej nopaya itstokej 9,892 maseualmej katli kiueyichiuaj toTeotsij kej kinamiki. Ipan Aruba, miakej toikniuaj kinpaleuijkej kuali ma tlaneltokakaj katli itstoyaj ipan nopa achtoui tlanechikoli tlen mochijki nopaya, kampa na nitlatekipanok. Nama onka 14 tlanechikoli, uan nochi tlatekipanouaj ika miak pakilistli. Uan ipan Nigeria, itstokej 381,398 tlajtolmoyauanij. Nojkia, ipan isla Santa Lucía itstokej 783 maseualmej katli kitekipanouaj toTeotsij.

Nama nijpia kipano 90 xiuitl. Salmo 92:14 kiijtoua katli kintoktokej ipan ichaj Jehová “noja kipiasej fuerza” uan elij “keja kuatinij tlen temakasej inintlajka, uan nochipa xoxouixtosej”. Tlauel nijtlaskamati Jehová pampa ipan nochi nonemilis nijtekipanojtok. Tlen nochampoyouaj nechmachtijkej nechpaleuik ma nijtekipano ika nochi noyolo. Pampa tlauel nechiknelia uan amo nechtlauelkajtok, ya kikajtok kejuak ma nixochiyoua uan ma nikauani ipan itlanechikol (Sal. 92:13).