TLEN KITLAMILTIJTOSKIA. Maske sekij kinekiyayaj kitsontlamiltisej Biblia uan ueltoskia nempoliuis, ipan ni tonali nojua tijpiaj. Uan maske Biblia amo tleno kipanok, katli kiixkopinkej uan kitlajtolkuepkej kinejkej kipatlasej tlen tlamachtia ika tlamachtili tlen amo melauak, pampa kinekij kichiuasej tlen inijuantij moiljuiaj uan amo tlen Biblia tlamachtia. Xikita tlake kichijkej:

• Kampa tlaueyichiuaskiaj. Ipan siglo naui uan ome kema ayamo ualayaya Jesús, katli kichijkej nopa Pentateuco Samaritano kipiuilijkej Éxodo 20:17 ni tlajtoli: “Ipan Ar-Garizim. Uan tijchijchiuas nopaya se tlaixpamitl”. Nopa samaritanos kinekiyayaj ma nesi ipan toTeotsij iTlajtol monekiyaya kikualchijchiuasej nopa teopamitl ipan “Ar-Garizim” o Monte Gerizim.

• Trinidad. Kema tlankej kiijkuilouaj Biblia, se 300 xiuitl teipa se tlakatl katli tlaneltokayaya ipan trinidad kipiuilik 1 Juan 5:7 ni tlajtoli: “Itstok toTeko toTata, itstok [...] nopa ‘Tlajtoli’ [...] uan itstok itonal toTeko. Uan ni eyij elij san setsi”. Ni tlajtoli amo ijkuilijtok ipan nopa amatlajkuiloli tlen uejkajkia kiijkuilojkej. Bruce Metzger, se tlakatl tlen kuali kiixmati Biblia, kiijtok: “Kema pejki siglo chikuasej, [ni tlajtoli] nestiuala ipan miak amatlajkuiloli tlen nopa Versión Latina Antigua uan Vulgata latina”.

• ToTeotsij itoka. Miakej katli tlajtolkuepaj kiixpolojtokej toTeotsij itoka ipan Biblia. Kej nopa kichijtokej pampa nojkia moiljuiaj kej judíos katli kiijtouayayaj amo kinamiki tijtenkixtisej toTeotsij itoka. Yeka kipatlakej ika Dios o toTeko, maske ni tlajtoli nojkia motekiuia kema kamanaltij tlen se tlakatl, kema ipan religiones kinueyichiuaj teteyomej. Uan Diablo nojkia kiampa kiiljuiaj (Juan 10:34, 35; 1 Cor. 8:5, 6; 2 Cor. 4:4). *

¿KENKE NOJUA TIJPIAJ BIBLIA? Maske se keskij katli kiixkopinayayaj kinekiyayaj kipiuilisej nopa amatlajkuiloli, sekinok tlauel kuali kiixkopinkej. Ipan siglo chikuasej uan chikome, nopa masoretas kiixkopinkej nopa Escrituras Hebreas uan nama kiixmatij kej  masoretas inintlajkuilol (texto masorético). Sekij kiijtouaj kema kiixkopinayayaj, kipouayayaj keski tlajtoli uan letras kiijkuilouayayaj, kiampa amo mokuapoloskiaj. Kema moiljuiyayaj amo kuali eltoya tlen kiixkopinayayaj, uajka inakastla kiijkuilouayayaj se keski tlajtoli. Inijuantij amo kinejkej kipatlasej yon kipiuilisej tlen ipa ijkuilijtoya. Se tlakatl katli itoka Moshe Goshen-Gottstein, kiijkuilok: “Moiljuiyayaj tlaj kipatlaskiaj nopa amatlajkuiloli, nelia tlauel tlaixpanoskiaj”.

Nojkia, nopa miak amatlajkuiloli tlen uejkajkia kiijkuilojkej kinpaleuia miakej katli tlauel kiixmatij Biblia ma kiitakaj tlaj amo kuali kiixkopintokej. Ipan miak xiuitl, katli tlayakanayayaj ipan religiones kiijtouayayaj ininBiblia ika latín kena kuali kitlajtolkueptoyaj uan tlen kiijkuilojtoyaj nelia eliyaya sanse kej nopa amatlajkuiloli tlen uejkajkia kiijkuilojkej. Yeka, kej tikijtojkej achtoui, ipan 1 Juan 5:7 kipiuilijkej se keski tlajtoli. Nopa tlajtoli nojkia moijkuilok ipan Biblia Reina-Valera ika tlajtoli español. ¿Tlake panok kema kipantijkej sekinok amatlajkuiloli tlen uejkajkia kiijkuilojkej? Bruce Metzger kiijkuilok: “Nopa tlajtoli tlen kipiuilijkej [1 Juan 5:7] amo ijkuilijtok ipan yon se amatlajkuiloli tlen uejkajkia kiijkuilojkej (kej siríaco, copto, armenio, etiópico, árabe, eslavo), nesi san ipan latín”. Yeka, kema kiyankuilijkej nopa Reina-Valera uan sekinok Biblias, kiixpolojkej nopa tlajtoli tlen kipiuilijtoyaj.

¿Kinextia nopa miak amatlajkuiloli tlen uejkajkia kiijkuilojkej amo mopatlatok tlen Biblia tlamachtia? Kema kipantijkej nopa amatlajkuiloli nechka mar Muerto ipan xiuitl 1947, katli tlauel momachtijtokej Biblia kiitakej tlaj eliyaya sanse ika masoretas inintlajkuilol, pampa nopa amatlajkuiloli tlen namanok kipantijkej kiijkuilojkej mil xiuitl achtoui, kema masoretas ayamo kichijtoyaj inintlajkuilol. Se tlen nopa tlakatl kiijtok nopa amatlajkuiloli “kinextia nopa judíos nelia tlauel kuali kiixkopinkej tlen ijkuilijtoya ipan toTeotsij iTlajtol uan amo tleno kipatlakej”.

Ipan nopa Biblioteca Chester Beatty, ipan altepetl Dublín (Irlanda), kiajoktokej nechka nochi amatlajkuiloli ika papiro tlen nopa pilamochtsitsij katli eltok ipan Escrituras Griegas Cristianas. Se keski tlen nopa amatlajkuiloli kiixkopinkej ipan siglo ome, kema panotoya 100 xiuitl ika kiijkuilojtoyaj nochi Biblia. Nopa The Anchor Bible Dictionary kiijtoua: “Maske nopa papiros kinextia miak tlamantli tlen nopa tlajkuiloli, nojkia kinextia ipan nochi xiuitl tlen panotok, tlen ijkuilijtok ipan Biblia amo mopatlatok”.

¿TLAKE PANOK PAMPA KIAMPA KICHIJKEJ? Maske uejkajkia miakpa kiixkopinkej Biblia, amo mopatlatok tlen tlamachtia, uan nochi nopa amatlajkuiloli kichijtok tlauel ma tijpatiitakaj Biblia. Sir Frederic Kenyon kiijkuilok: “Amo onka seyok amochtli katli kipia miak amatlajkuiloli tlen uejkajkia kiijkuilojkej, uan amo aka kiijtoskia nopa tlajkuiloli tlen nama tijpiaj amo temachtli”. William Henry Green nojkia kiijtok tlen nopa Escrituras Hebreas: “Temachtli uelis tikijtosej san Biblia nelia tlauel kuali kiixkopintokej uan amo tleno kipatilijtokej maske tlauel uejkajkia moijkuilok”.