Kema panok se xiuitl, ipan Betel kiijtojkej ajkia kinekiskiaj yasej tlatekipanotij ipan Betel tlen Sudáfrica, nopaya kitlaliskiaj se tepostli kampa kikixtiskiaj amatl. Nitlatsintokak tlaj kena ueliskia nias nitlatekipanoti, uan tlauel niyolpajki kema nechiljuijkej kena niaskia. Nojkia, kintlapejpenijkej sekinok eyij toikniuaj katli euayayaj Canadá: Dennis Leech, Bill McLellan uan Ken Nordin. Uan techiljuijkej amo nima titlakuepiliskiaj.

Nijnojnotski nonana ika teléfono uan nikiljuik: “Nijneki nimitsiljuis se tlamantli. Nias Sudáfrica”. Maske nonana amo nechiljuik miak tlamantli pampa amo tlauel kamanalti, nijmatiyaya ya nechpaleuiskia pampa tlauel kuali tlaneltokayaya uan kuali mouampojchijtoya iuaya Jehová. Maske notatauaj mokuesojkej, inijuantij amo kualankej pampa niaskia uejka nitlatekipanoti.

Achtoui tiajkej ipan Betel tlen Brooklyn, kampa techmachtiskiaj eyi metstli kenijkatsa tijtekiuiskiaj nopa tepostli. Teipa kema tiajkej Ciudad del Cabo (Sudáfrica), tiajkej ipan se carro tlen kiuikayaya tlamamali, ipan nopa tonali nikaxitijtoya 20 xiuitl. Kema tiasitoj Ciudad del Cabo, tiajkej ipan se tren uan kiampa tiasitoj Johannesburgo. Nopa tren moketski ipan se pilaltepetsi tlen itoka Karroo, nopaya tlauel tlauaktoya. Onkayaya miak tlaltejpoktli uan tlauel tlatotoniayaya. Tiauiyayaj tinauij uan kema titlachixkej ipan ventana, timotlatsintokijkej kanke tiitstoyaj uan timoiljuijkej kenke tiitstoyaj nopaya. Kema panok se keski xiuitl, sampa titlakuepilijkej ipan nopa pilaltepetsitsij uan tikitakej amo eliyaya kej tojuantij timoiljuijkej pampa maseualmej tlauel teikneliyayaj.

Ipan se keski xiuitl, nitekitik kampa kikixtiyayaj amatl ika se tepostli tlen itoka linotipia, ni eli tlauel ouij se kitekiuis. Na monekiyaya kuali nijtekpichos letras, kiampa kuali kisayaya pilamochtsitsij Tlen Tematiltia uan ¡Xitlachixtokaj! Ipan nopa kali Betel kikixtiyayaj miak pilamochtsitsij ipan miak tlajtoli tlen kamanaltij África, uan amo san kikixtiyayaj tlen kitekiuiskiaj Sudáfrica. Tlauel tiyolpajkej pampa nopa tepostli kikixtiyaya pilamochtsitsij tlen kinpaleuiyaya sekinok altepemej.

Teipa, nitekitik kampa kiitayayaj kenijkatsa mochiuayaya nopa tekitl kampa kikixtiyayaj uan kititlaniyayaj pilamochtsitsij uan kampa tlajtolkuepayayaj.  Tlauel niyolpakiyaya maske tlauel nimotekiuijtoya.

Ipan 1968, nimosenkajki iuaya Laura Bowen, ya itstoya nechka Betel. Ya tlatekipanouayaya kej precursora uan nojkia tlapaleuiyaya kampa kiitaj kenijkatsa kitlajtolkuepasej amatlajkuiloli. Ipan nopa tonali kema se betelita namanok mosenkajtoya amo ueliyaya nojua tlatekipanos Betel, yeka kiijtojkej titlatekipanoskiaj kej precursores especiales. Nimotekipachok se kentsi pampa ipan Betel nitlatekipanojtoya matlaktli xiuitl uan nopaya nijpiayaya tlen nijkauas uan kampa niitstos, yeka nimoiljuik tlaj techaxiliskia nopa tomij tlen techmakaskiaj. Tlaj ipan se metstli titemakaskiaj pilamochtsitsij kej inijuantij kiijtojtoyaj, tikaxitiskiaj horas uan tlaj sampa tikinpaxaloskiaj maseualmej, uajka techmakaskiaj se 25 rands (ipan nopa tonali eliyaya 35 dólares). Ika nopa tomij monekiyaya titlaxtlauasej kampa timokauaskiaj, tijkouasej tlakualistli, titlaxtlauaskiaj ipan carro, uan nojkia tijtekiuiskiaj kema timokokoskiaj uan ipan sekinok tlamantli.

Techtitlankej ma titlatekipanotij nechka ipan se altepetl tlen Durban, tlen mokauayaya ipan océano Índico. Itstoyaj miakej maseualmej katli euayayaj India. Miakej katli nopaya itstoyaj eliyayaj ininkoneuaj katli kinchiualtijkej ipan nechka 1875 ma tekititij kampa kichijchiuayayaj azúcar. Maske ayokmo kichiuayayaj nopa tekitl, nojua kichiuayayaj kej achtouia uan tlakualchiuayayaj ika curry. Nopaya kamanaltiyayaj inglés, yeka amo ouij tijmatkej tikamanaltisej ininuaya.

Se precursor especial monekiyaya sejse metstli tlajtolmoyauas 150 horas. Yeka timoiljuijkej maske tlauel tlatotoniayaya, kema tijpeualtiskiaj titlajtolmoyauaskiaj tijchiuaskiaj chikuasej horas pampa ayamo tikinpantijtoyaj katli sampa tikinpaxaloskiaj yon katli tikinmachtiskiaj. Nijmatiyaya ya tiuejkajtoyaj titlajtolmoyauaj, uan kema nijtlachilik tlake hora eliyaya... nikitak san panotoya 40 minutos. Yeka nimoiljuik: “¿Kena ueliskia titlatekipanosej kej precursores especiales?”.

Nima tikitakej kenijkatsa ueliskia kuali titlatekipanosej. Mojmostla tijuikayayaj sándwich, sopa o café. Kema tijnekiyayaj timosiajkauasej se kentsi, tijketsayayaj tocarro nechka kampa eltoya se kuauitl. Nopaya technechkauiyayaj miakej konemej katli nopaya euayayaj uan san techtlachiliyayaj. Kema panok se keski tonali, tikitakej kema ya titlajtolmoyajtoyaj se o ome horas, teipa nima panoyaya tonali.

Tlauel tiyolpajkej titlamachtisej ipan nopa altepetl. Tikitakej katli euaj India tlauel tlatlepanitaj, teikneliaj, temakaj tlen kipiaj uan kiikneliaj toTeotsij. Miakej tlen inijuantij kinejkej momachtisej Biblia. Kinpaktiyaya kimatisej tlen Jehová, Jesús, Biblia, tlen yankuik Tlaltipaktli uan kema sampa moyolkuisej katli miktokej. Kema panok se xiuitl, tikinmachtiyayaj 20 maseualmej. Nochipa titlakualchiuayayaj ichaj se tlen katli tijmachtiyayaj. ¡Nelia tlauel tiyolpakiyayaj!

Teipa techtitlankej ma tikinpaxalokaj tlanechikolmej tlen eltoyaj nechka océano Índico. Sejse semana timokauayayaj ichaj se toikni, titlajtolmoyauayayaj ininuaya uan kiampa tikinyolchikauayayaj. Toikniuaj techitayayaj kej ininchampoyouaj. Yeka, techpaktiyaya tiitstosej ininuaya uan nojkia techpaktiyaya inintlapialjuaj. Maske nopaya tiitstoyaj ome xiuitl uan tlauel tiyolpaktoyaj, teipa toikniuaj tlen Betel technojnotskej uan kiijtojkej sampa ma titlakuepilikaj Betel. Na nikiniljuik: “Tlauel techpaktia nikaj titlatekipanosej”. Maske kiampa nikijtok, kena tijnejkej tiasej kampa inijuantij kiijtoskiaj.

Ipan Betel pejki nitlatekipanoua kampa kiyakanaj tlajtolmoyaualistli, nopaya nitekitiyaya ininuaya miakej toikniuaj katli tlatekipanojtoyaj miak xiuitl. Ipan nopa tonali kema se toikni katli tepaxaloua chijchikuasej metstli kipaxalouayaya se tlanechikoli, kititlaniyaya se amatlajkuiloli ipan Betel kampa kiijtouayaya kenijkatsa itstokej toikniuaj. Teipa, Katli kiyakanaj tlajtolmoyaualistli kititlaniyayaj se amatlajkuiloli ipan nopa tlanechikoli kampa kinpaxalojtoya toikni, kiampa ueliyayaj kinyolchikauaj uan kiniljuiyayaj tlake nojua monekiyaya kichiuasej. Katli tlapaleuiyayaj  tlauel tekitiyayaj pampa kitlajtolkuepayayaj ika inglés tlen kititlaniyayaj toikniuaj katli tepaxalouaj chijchikuasej metstli ika tlajtoli xhosa uan zulú. Teipa, kitlajtolkuepayayaj ika tlajtoli tlen kamanaltij África pampa toikniuaj tlen Betel kititlaniyayaj ika inglés. Tlauel nijtlaskamatki pampa tlauel tekitiyayaj katli tlajtolkuepayayaj. Inijuantij nechpaleuijkej nijmatis kenijkatsa itstoyaj toikniuaj tlen África.

Ipan nopa tonali, ipan África tlanauatiyayaj katli kinixmatiyayaj kej apartheid. Yeka, maseualmej mochantijtoyaj kampa tekichiuanij kiniljuijtoyaj ma itstokaj, uan amo ueliyayaj itstosej ininuaya katli amo eliyayaj sanse kej inijuantij. Toikniuaj tlen África kamanaltiyayaj, tlajtolmoyauayayaj uan mosentiliyayaj kampa kamanaltiyayaj inintlajtol.

Nochipa nitlatekipanojtoya kampa kamanaltij inglés, yeka amo nikinixmatiyaya miakej maseualmej tlen África. Nama kena ueliskia nijmatis tlen nopaya momajtoyaj kichiuaj. Nijmatki nochi tlaouijkayotl tlen kiixnamikiyayaj toikniuaj pampa nopaya kinueyichiuayayaj sekinok teotsitsij. Toikniuaj amo majmajkej maske ininchampoyouaj uan sekinok tlauel kintetsopkej. Inijuantij kitlauelkajkej tlen maseualmej tlamachtiyayaj uan tlen tetlajchiuianij kichiuayayaj. Ipan nopa pilaltepetsitsij itstoyaj katli eliyayaj teikneltsitsij. Uan maske miakej amo ixtlamatiyayaj, kitlepanitayayaj Biblia.

Nojkia, nitlapaleuik ininuaya toikniuaj katli kinpaleuiyayaj toikniuaj katli kintlateljuijtoyaj pampa tlaueyichiuayayaj uan amo mokalakiyayaj ipan política. Tlauel nechpaleuik kuali nitlaneltokas kema nikinitak telpokamej amo majmajkej uan kuali tlaneltokayayaj, maske kinkixtijkej kampa momachtiyayaj pampa amo uikayayaj yon kitlajpalouayayaj bandera o sekinok tlamantli.

Toikniuaj nojkia kiixnamijkej sekinok kuesoli ipan nopa altepetl tlen África, katli achtouia kitokaxtiyayaj Suazilandia (nama Esuatini). Kema nopa tlanauatijketl Sobhuza mijki, kiniljuijkej ma kichiuakaj se keski tlamantli tlen kinextiskia tlauel motekipachojtoyaj. Nochi tlakamej monekiyaya moximasej uan siuamej monekiyaya motsonkaltekisej tlauel kototsi. Miakej toikniuaj amo kinejkej kichiuasej pampa kinextiyayaj kinueyichiuaj ininuejkapantatauaj, yeka tlauel kintlaijiyouiltijkej.  Kema nikitak toikniuaj amo kitlauelkajkej Jehová, asik ipan noyolo. Nojkia, tlauel techpaleuik nojua kuali titlaneltokasej kema tikitakej amo kitlauelkajkej Jehová uan kiijiyouijkej tlen kinchiuilijkej.

Ipan 1981, sampa nitlakuepilik imprenta uan kiampa nikinpaleuiskia kitekiuisej computadoras kampa kikixtiyayaj pilamochtsitsij. Tlauel tiyolpajkej pampa nama tijtekiuiskiaj sekinok yajyankuik tepostli. Se tlakatl kinmakak toikniuaj tlen Betel se yankuik máquina uan kiampa tikitaskiaj kenijkatsa tekiti kema ayamo tikixtlajtoyaj. Nopa tlauel techpaleuik pampa nama san tijpixtoyaj makuili máquinas uan ayokmo nopa chiknaui tepostli. Nojkia, kikojkej seyok tepostli katli kitilanayaya nopa amatl tlen tijtlaliyayaj. Yeka, nama tijkixtiyayaj nojua tlauel miak amatlajkuiloli.

Tlauel techpaleuik tijpiasej sekinok computadoras pampa nopa techpaleuik ma tikitakaj kenijkatsa tijchijchiuaskiaj sekinok amatlajkuiloli ika MEPS (Sistema Electrónico de Edición Plurilingüe). Tikitstokej san ipan se keski xiuitl onkatok yajyankuik tlamantli tlen ika titekitisej uan amo kej achtouia (Is. 60:17). Kema nojua tiitstoyaj Sudáfrica, tinauij ya timosenkajtoyaj ininuaya precursoras katli tlauel kiikneliaj Jehová. Bill uan na, nojua tiitstoyaj Betel. Ken uan Dennis, itstoyaj nechka Betel ininuaya ininchampoyouaj.

Onkayaya miak tekitl pampa nojua tlauel motlajtolkuepayaya amatlajkuiloli, kikixtiyayaj uan kititlaniyayaj ipan sekinok kali Betel. Yeka, monejki kichijchiuasej seyok kali Betel. Uan kichijchijkej ipan inaliyo Johannesburgo, uan ipan 1987 temaktilijkej nopa kali. Tlauel niyolpaki pampa uelki nikita kenijkatsa momiakilijtiajki nopa tekitl uan nojkia pampa miak xiuitl nitlapaleuik ipan kali Betel tlen Sudáfrica.

Ipan 2001, tlauel tiyolpajkej kema nechtlanejkej ma nitlatekipano kej Katli kiyakanaj Betel ipan Estados Unidos, katli namanok kichijchijtoyaj. Maske tlauel timokuesojkej pampa ayokmo titlatekipanoskiaj ipan Sudáfrica uan ayokmo tiitstoskiaj ininuaya touampoyouaj, nojkia tiyolpajkej pampa nama tiitstoskiaj ininuaya toikniuaj tlen Estados Unidos.

Maske tlauel tiyolpaktoyaj, nojkia timotekipachojkej pampa ayokmo ueliskia tiitstosej iuaya inana Laura katli ya ueuejtixtoya. Nama, ayokmo ueliskia tlauel tijpaleuisej pampa tiitstoskiaj Nueva York. Eyij isiuaikniuaj Laura kiijtojkej inijuantij kipaleuiskiaj uan kimokuitlauiskiaj ininnana. Techiljuijkej maske inijuantij amo ueliyayaj senkistok tlatekipanouaj kena kimokuitlauiskiaj ininnana, kiampa ueliskia titlatekipanosej kampa techtitlantoyaj. Tlauel tikintlaskamatilijkej.

Noikni iuaya isiua itstoyaj Toronto (Canadá), uan nojkia kimokuitlauiyayaj nonana pampa notata ya miktoya. Nonana itstoya ininuaya kipano 20 xiuitl. Nelnelia tlauel nikintlaskamatilia pampa kuali kimokuitlauijkej. Nonana mijki kema ayamo tijpixtoyaj miak tonali ipan Nueva York. Nikita se ueyi tlateochiualistli kema tochampoyouaj techpaleuiaj kinmokuitlauisej katli tikinikneliaj maske kemantika nojkia kimatij ouij.

Se keski xiuitl nitlatekipanok kampa kikixtiyayaj amatlajkuiloli, maske nama kiyankuilijtokej uan kipatlatokej se keski tlamantli. Uan namanok pejki nitlatekipanoua kampa kiitaj tlen kikouasej. Tlauel tiyolpakij pampa titlatekipanojtokej se 20 xiuitl kampa itstokej se 5,000 betelitas uan se 2,000 katli san tlapaleuiaj se keski tonali.

Amo kema nimoiljuik tlaj ueliskia nitlatekipanos se 60 xiuitl. Ipan nochi ni xiuitl tlen panotok, Laura tlauel nechpaleuijtok. ¡Tlauel tiyolpakij! Nojkia, tijpatiitaj nochi nopa tekitl tlen tijchijtokej uan nojkia pampa titekititokej ininuaya sekinok toikniuaj, kej katli tlatekipanouaj ipan sekinok kali Betel. Nama ayokmo nijchiua uejueyi tekitl pampa ya nijpia kipano 80 xiuitl, yeka nopa tekitl kichiuaj telpokamej.

Se katli kiijkuilok Salmo kiijtok: “Nelia pakij nopa tlakamej tlen [Jehová] kintlapejpenijtok para iaxkauaj” (Sal. 33:12). ¡Uan nopa nelia! Tlauel nijtlaskamatilia Jehová pampa nitlapaleuijtok ipan itlanechikol.