Nitlakatki ipan 1935 ipan Darlaston (Inglaterra), se pilaltepetsi tlen Black Country, tlen kiijtosneki “altepetl yayauik”. Kiampa kitokaxtijkej pampa nopaya onkayaya miak fábricas tlen kikixtiyaya miak poktli yayauik. Kema nijpiayaya se naui xiuitl, notatauaj pejkej momachtiaj ininuaya Jehová itlajtoltemakauaj, uan kema nechka nikaxitiskia 15 xiuitl nikitak tlen momachtiyayaj eli melauak, yeka nimoatsonpoliuiltik ipan 1952, kema nijpiayaya 16 xiuitl.

Ipan nopa xiuitl pejki nitekiti ipan se fábrica kampa nechmachtiyayaj kenijkatsa nijchijchiuas tepostli tlen kitekiuiaj carros uan tlen ika kinkualchijchiuaj. Teipa nechmachtijkej ma nieli secretario, uan tlauel nechpaktiyaya tlen nijchiuayaya.

Se tonali, se toikni katli tepaxaloua chijchikuasej metstli, nechtlatsintokik tlaj ueliskia nijyakanas ipan notlanechikol tlen Willenhall nopa Estudio de Libro de Congregación, tlen mochiuayaya ininchaj toikniuaj ipan semana. Amo nijmatki tlake nijchiuas pampa nimosentiliyaya ipan ome tlanechikoli. Ipan semana nimosentiliyaya nechka kampa nitekitiyaya, ipan Bromsgrove, tlen mokauayaya se 32 kilómetros (20 millas) iuejkaka nochaj. Uan sábado o domingo, kema niitstoya ininuaya notatauaj, nimosentiliyaya ipan tlanechikoli tlen Willenhall.

Nijselik nopa tekitl tlen toikni nechiljuik pampa nijnekiyaya nitlapaleuis ipan Jehová itlanechikol, yeka nijkajki nopa tekitl tlen tlauel nechpaktiyaya. Ipan nopa tonali nijkajki Jehová ma nechyakana uan nopa tlauel nechpaleuik nojua ma nitlatekipano. Amo kema nimoyolkokojtok ika tlen nijtlapejpenik.

Kema nimosentiliyaya ipan tlanechikoli Bromsgrove, nikixmatki Anne, se tosiuaikni katli tlauel teiknelia uan nojkia mosentlalijtoya tlatekipanos. Timosenkajkej ipan xiuitl 1957. Tlauel tiyolpaktokej pampa titlatekipanojtokej kej precursores regulares, especiales, tikinpaxalojtokej tlanechikolmej uan titlatekipanojtokej ipan Betel. Anne nechpaleuijtok tlauel ma niyolpaki.

Ipan 1966 timomachtitoj Galaad, ipan clase número 42. ¡Tlauel tiyolpajkej! Techtitlankej  ma titlatekipanotij África, ipan se altepetl tlen itoka Malaui, nopaya maseualmej tlauel teikneliaj uan kinpaktia temakasej tlen kipiaj. Maske tiajkej nopaya, amo tiuejkajkej kej timoiljuijtoyaj.

Tiasitoj Malaui ipan febrero 1, 1967. Se metstli techmachtijkej nopa tlajtoli tlen nopaya kamanaltij uan teipa techtitlankej ma tikinpaxalokaj toikniuaj katli tepaxalouaj chijchikuasej metstli. Tijtekiuiyayaj se carro tlen itoka Kaiser Jeep. Maske timoiljuiyayaj ueliskia tijkalakisej kampa ueli, amo kiampa panok pampa amo ueliyaya pano kampa tlaauejkatla. Kemantika timokauayayaj san ipan se pilsakakaltsi. Kema ipoual atl tlauel tlaxikayaya, yeka monekiyaya tijtlalisej se lona. Maske ouij eliyaya kampa titlatekipanouayayaj, tlauel tiyolpajkej.

Ipan abril nikitak ipan nopa altepetl pejtoya kualantli. Hastings Banda, katli eliyaya tepajtijketl uan tlanauatiyaya ipan Malaui kiijtok ipan radio Jehová itlajtoltemakauaj amo tlaxtlauayayaj impuestos uan mokalakiyayaj ipan política. Nopa amo nelia. Kinkualankamakayaya pampa amo timokalakijkej ipan política uan amo tijkojkej tarjetas tlen kinextiyaya tijpaleuiaj se partido.

Ipan septiembre, periodistas kiijtojkej nopa tlanauatijketl kintlateljuijtoya toikniuaj pampa kichiuayayaj ma onka kualantli. Kampa mosentilijtoyaj miakej maseualmej kiijtok ayokmo kinkauaskia ma itstokaj Jehová itlajtoltemakauaj. Kiampa pejkej kichiuaj ipan octubre 20, 1967. Teipa, policías kitsajkej kali Betel uan kinkixtijkej nochi misioneros katli itstoyaj ipan nopa altepetl.

Teipa kema techkixtijkej kampa techtsaktoyaj eyi tonali, techtitlankej ipan altepetl Mauricio, kampa tlanauatiyaya Gran Bretaña. Nopaya tekichiuanij amo techkajkej ma timokauakaj, yeka toikniuaj  techtitlankej Rodesia (tlen nama kiixmatij kej Zimbabue). Kema tiasitoj, techselik se policía katli tlauel mosisiniyaya uan kiijtok: “Inmechkixtijkej tlen Malaui, ipan Mauricio amo inmechselijkej uan nama nikaj inkinekij inmokauasej san pampa inmoiljuiaj kuali initstosej”. Anne pejki mochokilia. ¡Nesiyaya amo aka techikneliyaya! Ipan nopa tonali nijnekiyaya nitlakuepilis Inglaterra. Teipa, tekichiuanij techkajkej ma tikochitij ipan Betel, pampa ika ualmostla kinekiyayaj ma tiakaj kampa itstoyaj soldados. Maske tlauel tisiajtoyaj, tijkajkej imako Jehová nochi tokuesoljuaj. Ika tiotlak panok tlen amo timoiljuijtoyaj: techkajkej ma timokauakaj ipan Zimbabue kej katli san paxalouaj. Nochipa nikilnamiki tlen nijyolmatki ipan nopa tonali, nimotemachiyaya Jehová techyakantoya.

Ipan Betel tlen Zimbabue, pejki nitlatekipanoua Kampa kiitaj tlen mochiua ipan tlajtolmoyaualistli, nopaya nikitayaya tlen mochiuayaya ipan Malaui uan Mozambique. Toikniuaj tlen Malaui tlauel kintlaijiyouiltiyayaj. Nijtlajtolkuepayaya tlen tematiltiyayaj toikniuaj katli tepaxalouaj chijchikuasej metstli ipan nopa altepetl. Se youali, amo nikochki pampa monekiyaya nijtlamiltis nopa tekitl. Kema nijpojki kenijkatsa kintlaijiyouiltiyayaj toikniuaj uan tosiuaikniuaj, pejki nichoka. * Nojkia nimosentlachilik kema nikitak amo kitlauelkauayayaj Jehová, kuali tlaneltokayayaj, uan kiijiyouiyayaj tlen kinchiuiliyayaj (2 Cor. 6:4, 5).

Tijchijkej kampeka nochipa ma kipiakaj tlamachtili toikniuaj katli nojua mokajtoyaj ipan Malaui uan nojkia katli yajkej momanauitoj Mozambique. Toikniuaj katli tlajtolkuepayayaj ipan tlajtoli Chichewa, tlen tlauel kitekiuiaj ipan Malaui, kinuikakej ipan Zimbabue, kampa se toikni temakak se ueyi tlali. Ni toikni kinextik tlauel kuali iyolo: kichijchijki kali kampa tlajtolkuepaskiaj uan kampa mokauaskiaj toikniuaj katli tlajtolkuepaj. Kiampa nojua uelkej kichiuaj nopa tekitl.

Kuali tikitakej kenijkatsa toikniuaj katli tepaxalouaj chijchikuasej metstli katli itstoyaj Malaui yaskiaj ipan Zimbabue, kiampa ueliskiaj kiitasej ueyi tlanechikolistli tlen distrito ika chichewa. Nopaya kinmakayayaj nopa amatl tlen ika kiixtomaskiaj ueyi tlanechikolistli. Kema sampa tlakuepiliyayaj Malaui, kiniljuiyayaj sekinok toikniuaj tlen moixtonki ipan ueyi tlanechikolistli. Se tlen nopa xiuitl, tikitakej kenijkatsa toikniuaj katli tepaxalouaj chijchikuasej metstli ueliskiaj yasej Kampa kinmachtiaj ueuejtlakamej uan tlapaleuianij ipan Zimbabue, kiampa tijchijkej pampa tijnekiyayaj ma moyolchikauakaj.

Ipan febrero, 1975 niajki kampa momanauiyayaj maseualmej ipan Mozambique, nopaya nikinpaxaloto toikniuaj katli kistejtoyaj tlen Malaui. Maske uejka itstoyaj, moyakanayayaj ika tlen kiijtoua Jehová itlanechikol, yeka itstoyaj katli tlatekipanouayayaj kej ueuejtlakamej. Uan inijuantij kinmachtiyayaj toikniuaj, kipouayayaj pilamochtsi Mojmostla timomachtiaj toTeotsij iTlajtol, Tlen Tematiltia uan kichiuayayaj uejueyi tlanechikolistli. Kampa itstoyaj eliyaya kej kampa mochiua se ueyi tlanechikolistli, kiitayayaj kenijkatsa tlapojpouaskiaj, temajmakaskiaj tlakualistli uan kenijkatsa kinmokuitlauiskiaj toikniuaj. Tlauel nimosentlachilik kema nikitak Jehová kiteochiuayaya nopa tekitl tlen toikniuaj kichiuayayaj. ¡Nelia nechyolchikajki tlen nikitak!

Nechka xiuitl 1980, Betel tlen Zambia pejki kiyakana tlajtolmoyaualistli ipan Malaui. Maske kiampa panok, nojua nikinilnamikiyaya toikniuaj uan nikiljuiyaya Jehová ma kinpaleui, nijmati sekinok nojkia kiampa kiyolmatiyayaj. Na nieliyaya se tlen Katli kiyakanaj Betel ipan Zimbabue, yeka miakpa nimosentilik ininuaya toikniuaj tlen Ueyi Kali Betel uan nojkia ininuaya toikniuaj katli kiitayayaj tlajtolmoyaualistli ipan Malaui, Sudáfrica uan Zambia. Nochipa timotlatsintokiyayaj: “¿Tlake nojua uelis tijchiuasej tlen kinpaleuis toikniuaj tlen Malaui?”.

Kej panotiajki xiuitl, toikniuaj tlen Malaui ayokmo tlauel kintetsopkej, yeka miakej pejkej tlakuepiliaj. Katli mokajkej ipan nopa altepetl ayokmo tlauel tlaijiyouiyayaj. Ipan sekinok uejueyi altepemej, kinkajkej ma tlajtolmoyauakaj uan ayokmo tlauel kintlaijiyouiltiyayaj. Uan ipan 1991, ipan Mozambique nojkia uelkej tlajtolmoyauaj. Yeka timotlatsintokiyayaj:  “¿Kema kinkauasej ma tlajtolmoyauakaj toikniuaj tlen Malaui?”.

Ipan 1993, ipan Malaui tekichiuanij kinkajkej toikniuaj sampa ma tlajtolmoyauakaj. Kema panok se keski tonali, se misionero nechtlatsintokik: “¿Titlakuepilis Malaui?”. Ipan nopa tonali ya nijpiayaya 59 xiuitl, yeka nikiljuik: “¡Amo, ayokmo nikijiyouis niitstos nopaya!”. Maske kiampa nikijtok, ipan nopa tonali nijselik se amatl tlen kititlantoyaj toikniuaj Katli kinyakanaj Jehová itlajtoltemakauaj, kampa techiljuiyayaj sampa ma titlakuepilikaj ipan nopa altepetl.

Tlauel techpaktiyaya titlatekipanosej ipan altepetl Zimbabue, yeka ouij tijmatkej tiasej sejkanok. Ya timomajtoyaj tiitstosej nopaya uan tikinpiayayaj kuali touampoyouaj. Katli kinyakanaj Jehová itlajtoltemakauaj kinextijkej tlauel techikneliaj pampa techiljuijkej tlaj amo tijnekiyayaj tiasej, ueliskia timokauasej kampa tiitstoyaj. Maske ueltoskia timokauasej Zimbabue, nikilnamijki tlen kichijkej Abraham uan Sara. Inijuantij kikajtejkej ininchaj uan tlen kipiayayaj pampa kinekiyayaj Jehová ma kinyakana maske ya kipiayayaj miak xiuitl (Gén. 12:1-5).

Tijkajkej toTeotsij itlanechikol ma techyakana, yeka titlakuepilijkej Malaui ipan febrero 1, 1995, kema kichijki 28 xiuitl kema achtoui techtitlankej nopaya. Omej toikniuaj uan na techtlapejpenijkej ma tijyakanakaj kali Betel, uan nima pejki tikitaj kenijkatsa titlajtolmoyauaskiaj ipan nopa altepetl.

Tlauel nimosentlachilik kema nikitak kenijkatsa Jehová kichijki ma momiakilikaj toikniuaj. Ipan xiuitl 1993-1998 tlauel momiakilijkej toikniuaj. ¡Achtouia eliyayaj se 30,000 tlajtolmoyauanij, teipa elkej kipano 42,000! * Yeka Katli kinyakanaj Jehová itlajtoltemakauaj kiijtojkej monekiyaya tijchijchiuasej seyok kali Betel pampa momiakilik tekitl. Tijkojkej se tlali ipan Lilongüe tlen iuexka eliyaya 12 hectáreas uan nechtlanejkej ma nitekiti ininuaya Katli kiitaj kenijkatsa mochijchiua kali kampa titlaueyichiuaj.

Ipan mayo 2001, toikni Guy Pierce, se tlen Katli kinyakanaj Jehová itlajtoltemakauaj, kipanoltik tlamachtili tlen ika kimaktilik Jehová nopa kali Betel. Nopaya itstoyaj kipano 2,000 toikniuaj katli euayayaj ipan nopa altepetl. Miakej kipiayayaj kipano 40 xiuitl moatsonpoliuiltijtoyaj. Inijuantij miak xiuitl kintlaijiyouiltijkej pampa amo kinkauayayaj ma tlajtolmoyauakaj. Maske toikniuaj amo tlapijpiayayaj, kuali tlaneltokayayaj uan kuali mouikayayaj ika Jehová. Uan nama tlauel yolpaktoyaj pampa  itstoyaj ipan se yankuik Betel. Nojkia uikatinemiyayaj tlen ika tijueyichiuaj Jehová, uan kichiuayayaj kej momajtokej ipan África. Nochi tlen panok kichijki tlauel ma niyolpaki. Uelki nikita Jehová nelnelia tlauel kinteochiua katli kiijiyouiaj tlen kinpano uan kuali tlaneltokaj.

Teipa kema kitlamiltijkej kali Betel, pejkej nechtitlanij ma nijpanoltiti tlamachtili tlen ika kimaktiliaj Jehová nopa kali kampa timosentiliaj. Toikniuaj tlen Malaui uelkej kipiaj se kuali kali kampa tlaueyichiuaskiaj pampa ipan ni tonali timosentikapaleuiaj ma mochijchiua kampa amo tlauel kipiaj tomij. Achtouia mosentiliyayaj ipan se pilkaltsi tlen kichijchiuayayaj ika kuauitl tlen eucalipto. Kitsontsakuayayaj kejuak ika se petlatl uan kampa moseuiyayaj kichijchiuayayaj ika sokitl. Teipa, toikniuaj pejkej kichijchiuaj ladrillos tlen ika kichijchiuaskiaj kampa mosentiliskiaj. Maske ya kipiayayaj nopa kali, amo tlauel kinpaktiyaya kitekiuisej sillas pampa kiijtouayayaj “se banca achi miakej kinkui”.

Nojkia tlauel niyolpaki pampa nikitstok kenijkatsa Jehová kinpaleuia maseualmej kuali ma tlaneltokakaj. Nimosentlachiliyaya pampa nikinitayaya toikniuaj telpokamej katli euaj África, kinekiyayaj tekitisej ika nochi ininyolo uan nima kiyekouayayaj tlen Jehová itlanechikol kinmachtiyaya. Nopa kinpaleuik ma kiselikaj sekinok tekitl ipan Betel uan ipan tlanechikoli. Nojkia, toikniuaj tlauel moyolchikajkej pampa itstoyaj miakej toikniuaj katli pejtoyaj tlatekipanouaj kej katli tepaxalouaj chijchikuasej metstli. Miakej mosiuajtijtoyaj uan kinekiyayaj tlauel kitekipanosej Jehová. Yeka mosentlalijkej amo kinpiasej ininkoneuaj, maske maseualmej o ininchampoyouaj kintetsopayayaj.

Kema panok 52 xiuitl titlatekipanojtoyaj África, pejki nimokokoua. Katli kiyakanaj Betel ipan Malaui tlatsintokakej tlaj ueliskia techuikasej ipan kali Betel tlen Gran Bretaña, uan toikniuaj Katli kinyakanaj Jehová itlajtoltemakauaj kiijtojkej kena ueliskia kiampa kichiuasej. Maske tlauel techyolkokok ayokmo titlatekipanosej ipan Malaui, nama toikniuaj katli itstokej ipan kali Betel tlen Gran Bretaña tlauel kuali techmokuitlauiaj pampa ya tiuejueyij.

Amo nimoyolkokoua pampa nijkajki Jehová ma nechyakana. Tlaj noselti nimoyakantoskia, noteki uelis amo kichijtoskia tlauel ma niyolpaki. Jehová nochipa kimatki tlake kichiuaskia kuali ma nimonejnemilti (Prov. 3:5, 6). Maske kema nieliyaya nitelpokatl tlauel nechpaktiyaya nikitas kenijkatsa tekitij ipan se fábrica, Jehová itlanechikol nechpaleuijtok ma nijchiua se tekitl tlen kichiua tlauel ma niyolpaki. Nijtekipanos Jehová kichijtok nelia tlauel kuali ma nijyolmati.