1. ¿Tlake ueliskiaj kichiuasej katli kinuikatoyaj Babilonia?

 NOCHI israeleuanij tlauel yolpakiyayaj, pampa Jehová kiyololinik tlanauatijketl Ciro tlen Persia ma kinpaleui judíos ma kisakaj Babilonia, pampa miak xiuitl tlatekipanojtoyaj nopaya. Nopa tlanauatijketl tlanauatik sampa ma tlakuepilikaj inintlal uan kiampa kikualchijchiuaskiaj teokali (Esd. 1:1, 3). Tlauel kuali tlen panoskia pampa sampa kiueyichiuaskiaj Jehová kej kinamiki ipan nopa tlali tlen kinmakatoya.

2. ¿Tlake nima kichijkej katli tlakuepilijkej Jerusalén?

² Ipan xiuitl 537 a.u.J., tlakuepilijkej se keskij ipan Jerusalén, se altepetl tlen Judá. Kema asitoj, nima pejkej tekitij, yeka ipan 536 a.u.J., ya kitsinpeualtijtoyaj nopa teokali.

3. ¿Tlake kiixnamijkej judíos?

³ Kema ya kipeualtijtoyaj nopa tekitl, pejkej kintlaijiyouiltiaj. Maseualmej katli itstoyaj nechka Jerusalén, pejkej kintlaijiljuiaj judíos pampa amo kinekiyayaj ma kikualchijchiuakaj teokali (Esd. 4:4). Maske ya kintlaijiyouiltiyayaj, teipa nojua tlauel kiampa kinchiuaskiaj, pampa ipan xiuitl 522 a.u.J., pejki tlanauatia Artajerjes tlen Persia. * Ininkualankaitakauaj pejkej kiitaj tlake tlamantli kiiljuiskiaj tlanauatijketl uan kiampa ayokmo kinkauaskia judíos ma tekitikaj (Sal. 94:20). Inijuantij kiijtojkej judíos kinekiyayaj kiijixnamikisej tlanauatili (Esd. 4:11-16). Artajerjes kineltokak tlen kiijtojkej uan tlanauatik ayokmo ma tekitikaj (Esd. 4:17-23). Yeka, monejki kitlajkokauasej  nopa tekitl tlen kichiuayayaj ika pakilistli (Esd. 4:24).

4. Kej kiijtoua Isaías 55:11, ¿tlake kichijki Jehová kema kinejkej kitsakuilisej nopa tekitl?

⁴ Nopa maseualmej katli amo kitekipanouayayaj Jehová uan se keskij katli kipaleuiyayaj nopa tlanauatijketl mosentlalijtoyaj kichiuasej ayokmo ma kikualchijchiuakaj teokali. Maske kiampa moiljuijtoyaj, Jehová mosentlalijtoya kitlamiltis tlen kipeualtijtoya, uan ya nochipa kiampa kichiua (xijpoua Isaías 55:11). ¿Tlake kichijki Jehová? Kitekimakak Zacarías kej tlajtolpanextijketl uan kipaleuik ma kiita chikueyi tlanextili tlen monekiyaya kiniljuis judíos uan kiampa moyolchikauaskiaj. Ika ni tlanextili inijuantij monekiyaya kiitasej amo kinamikiyaya kinmakasisej ininkualankaitakauaj uan nojua kichijtosej nopa tekitl tlen Jehová kinmakatoya. Ipan nopa makuili tlanextili kiitak se tlauilketsali uan ome olivojkuauitl.

5. ¿Tlake tikitasej ipan ni tlamachtili?

⁵ Nopa makuilpa tlanextili tlen Zacarías kiitak kinpaleuik uan kinyolchikajki israeleuanij. Ipan ni tonali, uelis kemantika timoyolkuesouaj, yeka ni tlanextili techpaleuis nojua ma titlatekipanojtokaj maske techtlatsakuiltisej, mopatlas se keski tlamantli ipan tonemilis o kema toTeotsij itlanechikol techiljuia ma tijchiuakaj se tlamantli maske amo tijmatij kenke.

6. ¿Kenijkatsa tlen kiijtoua Zacarías 4:1-3 kinpaleuik judíos amo ma majmauikaj? (Xikita tlaixkopinkayotl ipan ipantsajka).

⁶ (Xijpoua Zacarías 4:1-3). Nopa tlanextili tlen nopa tlauilketsali uan nopa ome olivojkuauitl kinpaleuik judíos amo ma majmauikaj. ¿Kenke? Ipan nopa tlanextili, Zacarías kiitak nopa aceite tlen temakayaya nopa ome olivojkuauitl toyauiyaya ipan se kaxitl, uan nopa kaxitl kinpanoltiliyaya aceite nopa chikuasej tlauili tlen kipixtoya nopa tlauilketsali. Yeka, nopa tlauili amo kema seuiyaya pampa nochipa kipixtoya aceite. Zacarías kitlatsintokik nopa iluikaejketl: “Tate, ¿tlachke nochi ya nopa? Uan ¿tlachke kiixnextiaj?”. Uan ya kiiljuik tlen Jehová kinekiyaya ma kimatikaj: “‘Axininpampa mosoldados, niyon ipampa mochikaualis. San nopampa na notonaltsi mochiuas’. Keja nopa kiijtoua toTeko Tlen Kinyakana Iiluikaejkauaj Ma Tlatlanitij” (Zac. 4:4, 6). Nopa aceite tlen nopa olivojkuauitl kiixnextia toTeotsij itonal tlen amo kema tlami uan nochipa techpaleuia. ToTeotsij itonal kipia miak chikaualistli uan amo kej nopa tlateuianij. Jehová kinpaleuiyaya judíos, yeka ueliskia kitlamiltisej nopa tekitl tlen kinmakatoya uan kiijiyouisej tlen kinchiuiliyayaj. ¡Tlauel kinyolchikajki tlen Zacarías kiniljuik! Inijuantij san monekiyaya motemachisej ipan Jehová uan kichiuasej nopa tekitl. Uan ya nopa kichijkej, maske nojua ayamo kinkauiliyayaj ma tekitikaj.

7. ¿Tlake kinpaleuik judíos nojua ma tekitikaj?

⁷ Teipa, panok se tlamantli tlen tlauel kinpaleuik. Ipan xiuitl 520 a.u.J., ipan Persia pejki tlanauatia Darío I. Kema ya tlanauatijtoya ome xiuitl, kiitak amo kinamikiyaya kintsakuilisej judíos ma kikualchijchiuakaj teokali, yeka tlanauatik ma kitlamiltikaj (Esd. 6:1-3). Maske tlen kiijtok kichijki nochi ma mosentlachilikaj, teipa nojua panok seyok tlamantli.  Nopa tlanauatijketl kiniljuik maseualmej amo ma kintsakuilikaj judíos uan ma kinmakakaj tomij uan sekinok tlamantli tlen kitekiuiskiaj (Esd. 6:7-12). Yeka, ipan 515 a.u.J., kema san tekititoyaj kipano naui xiuitl, kitlamiltijkej teokali (Esd. 6:15).

8. ¿Tlake mitspaleuis amo timajmauis maske mitstlatsakuiltisej?

⁸ Ipan ni tonali miakej toikniuaj nojkia kintlaijiyouiltiaj. Sekij itstokej ipan altepemej kampa amo kinkauaj ma tlaueyichiuakaj. Maske uelis kintsakuasej uan kinuikasej “iniixtla gobernadores uan uejueyi tlanauatianij”, nopa uelis kinpaleuis sekinok nojkia ma kimatikaj tlen melauak (Mat. 10:17, 18). Kemantika kema mopatla se tekichijketl, uelis kichiuas ayokmo tlauel ma kintlatsakuiltikaj. O uelis kiijtosej se tlamantli tlen kinpaleuis nojua ma tlaueyichiuakaj. Sekinok toikniuaj kiixnamikij sekinok tlaouijkayotl. Maske itstokej kampa kinkauiliaj ma tlaueyichiuakaj, kemantika ininchampoyouaj kintetsopaj uan amo kinkauiliaj kiampa ma kichiuakaj (Mat. 10:32-36). Miakpa, se keskij tlen ininchampoyouaj, maske achtouia tlauel kintetsopayayaj, teipa ayokmo kiampa kichijkej pampa kiitakej inijuantij mosentlalijtokej tlatekipanosej. Nojkia, katli tlauel kualaniyayaj pampa se tlen ininchampoyouaj tlatekipano, teipa nojkia pejkej momachtiaj. Yeka, tlaj mitstlatsakuiltiaj, amo ximajmaui, ximotemachi ipan Jehová uan ipan itonal. ¡Amo tleno xijmakasi!

9. ¿Kenke se keskij judíos mokuesojkej kema kitsinpeualtijkej teokali?

⁹ Kema kitsinpeualtijkej nopa teokali, se keskij judíos katli ya ueuejtixtoyaj pejkej mochokiliaj (Esd. 3:12). Inijuantij kiitakej nopa ueyi teokali tlen Salomón kichijchijtoya, yeka tlauel mokuesojkej pampa nama tlen kichijchiuaskiaj ayokmo eliskia sanse kej nopa achtoui (Hageo 2:2, 3). ¿Kenijkatsa kinpaleuiskia nopa tlanextili sampa ma yolpakikaj?

10. Kej kiijtoua Zacarías 4:8-10, ¿kenijkatsa tlen kiijtok nopa iluikaejketl kinpaleuik judíos sampa ma yolpakikaj?

¹⁰ (Xijpoua Zacarías 4:8-10). ¿Tlake kinekiyaya kiijtos nopa iluikaejketl kema  kiijtok judíos yolpakiskiaj uan kiitaskiaj “nopa plomada imako Zorobabel”? Nopa plomo kitekiuiaj kema kichijchiuaj tepamitl uan ika nopa kiitaj tlaj xitlauak eltok. Yeka, nopa iluikaejketl kiniljuik maske sekij kiitayayaj nopa teokali amo eliskia kej katli ipa eltoya, inijuantij kitlamiltiskiaj uan kichiuaskiaj kej Jehová kineki. Tlaj ya kiyolpakiltiskia nopa tekitl, inijuantij nojkia monekiyaya yolpakisej. ToTeotsij san kinekiyaya sampa ma kiueyichiuakaj kej kinamiki. Yeka, tlaj judíos mosentlaliskiaj kiueyichiuasej kej ya kineki uan kuali mouampojchiuasej iuaya, kinpaleuiskia sampa ma yolpakikaj.

11. ¿Tlake tlamantli ouij kimatij kiixnamikisej se keskij toikniuaj?

¹¹ Nochi tlauel ouij tijmatij kema mopatla se keski tlamantli ipan tonemilis. Se keskij uelis tlauel miak xiuitl senkistok tlatekipanojtoyaj uan nama kiniljuijkej ayokmo kiampa kichiuaskiaj. Sekij toikniuaj katli ya uejueyij, ayokmo kichiuaj se tekitl ipan tlanechikoli tlen tlauel kinpaktiyaya. Kema kiampa techpanos, uelis timokuesosej. Uelis achtoui amo tijkuamachilisej kenke kiampa techpanok uan kenke toikniuaj kiampa kichijkej. Uan uelis sampa tijnekisej tijchiuasej tlen achtouia tijchiuayayaj o timoyolkuesosej pampa timoiljuisej ayokmo uelis tlauel titlapaleuisej ipan toTeotsij itlanechikol (Prov. 24:10). Ma tikitakaj kenijkatsa techpaleuis nopa tlanextili tlen Zacarías kiitak uan kiampa nojua tijchijtosej kampeka titlatekipanosej.

12. ¿Kenijkatsa tlen kiitak Zacarías techpaleuia amo ma timoyolkuesokaj kema mopatlas kej tiitstokej?

¹² Tlaj tikitasej se keski tlamantli kej Jehová kiita, tlauel techpaleuis kema mopatlas kej tiitstokej. Ipan ni tonali kichiua uejueyi tekitl, uan tojuantij nojkia uelis titlapaleuisej (1 Cor. 3:9). Maske uelis ayokmo tijchiuasej se tekitl ipan tlanechikoli, Jehová nochipa techiknelijtos. Yeka, tlaj ipan toTeotsij itlanechikol mopatlas se keski tlamantli, xijchiua kampeka amo san timoiljuijtos kenke kiampa panok. Xikiljui Jehová ma mitspaleui tikitas kej kinamiki tlen nama mochiuas (Ecl. 7:10). Yeka, ximoiljui san ipan tlen kena tiueli tijchiua. Nopa tlanextili tlen Zacarías  kiitak, techpaleuia ma tikitakaj se keski tlamantli kej kinamiki, uan kiampa tiyolpakisej uan amo tijtlauelkauasej Jehová maske mopatlas kej tiitstosej.

13. ¿Kenke se keskij judíos moiljuiyayaj amo kinamikiyaya sampa kipeualtisej nopa tekitl?

¹³ Maske nojua ayamo kinkauiliyayaj ma kikualchijchiuakaj nopa teokali, nopa sumo sacerdote Jesúa (Josué) uan tlanauatijketl Zorobabel katli kinyakanayayaj judíos, “sampa pejkej tekitij” (Esd. 5:1, 2). Se keskij judíos moiljuiyayaj amo kuali tlen kitlapejpenijtoyaj kichiuasej, pampa nopa tekitl nochi kiitaskiaj uan ininkualankaitakauaj sampa kichiuaskiaj ayokmo ma tekitikaj. Josué uan Zorobabel, katli kiyakanayayaj nopa tekitl, monekiyaya motemachisej Jehová nochipa kinpaleuiskia. Ma tikitakaj kenijkatsa toTeotsij kinmakak tlen moneki.

14. ¿Kenijkatsa kinpaleuik sumo sacerdote Josué uan tlanauatijketl Zorobabel tlen kiijtoua Zacarías 4:12, 14?

¹⁴ (Xijpoua Zacarías 4:12, 14). Ipan nopa tlanextili, nopa iluikaejketl kiiljuik Zacarías nopa ome olivojkuauitl kinixnextia nopa omej tlakamej katli kintlapejpenijtokej: Josué uan Zorobabel. Ni omej tlakamej kejuak itstoyaj inechka “toTeko tlen kinauatia nochi Tlaltipaktli”. Ni tlamantli kinextia Jehová motemachiyaya ipan inijuantij. Yeka, nochi judíos monekiyaya motemachisej ipan tlen inijuantij kitlapejpeniyayaj, pampa toTeotsij kintekimakatoya ma tlayakanakaj.

15. ¿Kenijkatsa tijnextiaj tijkauaj Jehová ma techyakana ika Biblia?

¹⁵ Ipan ni tonali, Jehová kiyakana itlanechikol ika Biblia. Nopaya kiijtoua kenijkatsa kineki ma tijueyichiuakaj. Uan, ¿kenijkatsa tijnextiaj tijkauaj Jehová ma techyakana ika Biblia? Kema tijchiuaj kampeka tijpouasej uan tijkuamachilisej iTlajtol. Ximotlatsintoki: “¿Nimoyoliljuia kema nijpoua Biblia o se amatlajkuiloli? ¿Nijtemoua sekinok tlamachtili kema amo nijkuamachilia se tlamantli?¿O san nijpojtiuetsi?” (2 Ped. 3:16). Tlaj tijchiuaj kampeka timoyoliljuisej ipan tlen Jehová techmachtia, techpaleuis ma tijchiuakaj tlen ya kineki uan kuali ma titlatekipanokaj (1 Tim. 4:15, 16).

16. ¿Tlake techpaleuis tijchiuasej tlen techiljuia nopa “tlalnamijkatlatekipanojketl” maske amo kuali tijkuamachiliaj?

 ¹⁶ Jehová nojkia techyakana ika nopa “tlalnamijkatlatekipanojketl” (Mat. 24:45). Uelis kemantika techiljuisej ma tijchiuakaj tlen amo tijkuamachiliaj. Se neskayotl, kemantika uelis techiljuisej tlen techpaleuis kema techtlasojsoljuilis se tlenijki maske uelis timoiljuisej kampa tiitstokej amo kema panos. O uelis timoiljuisej tlauel techmokuitlauiaj kema momoyaua se kokolistli. Uajka, ¿tlake moneki tijchiuasej tlaj timoiljuiaj tlen techiljuiaj amo tlauel techpaleuis? Ueliskia timoiljuisej kenijkatsa kinpaleuik judíos kema kichijkej tlen kinnauatijkej Josué uan Zorobabel. Nojkia, ueliskia timoiljuisej ipan sekinok tlapoualistli kampa kiijtoua kichijkej tlen kinnauatijkej. Uejkajkia Jehová kinmakak israeleuanij tlanauatili tlen moiljuiyayaj amo kinpaleuiskia. Maske kiampa kiitakej, kinpaleuik amo ma mikikaj (Juec. 7:7; 8:10).

17. ¿Kenijkatsa kinpaleuik judíos nopa tlanextili tlen tlauilketsali uan nopa ome olivojkuauitl?

¹⁷ Maske uelis nopa makuili tlanextili tlen Zacarías kiitak amo uejkajki, tlauel kinpaleuik judíos ma kiitakaj kej kinamiki nopa tekitl tlen kichiuayayaj uan kej tlaueyichiuayayaj. Uan kema kichijkej tlen Zacarías kiitak, kinpaleuik ma kiitakaj Jehová kinpaleuiyaya uan kinyakanayaya ika tlaiknelili. Ika itonal, kinpaleuik nojua ma tekitikaj ipan teokali uan sampa ma yolpakikaj (Esd. 6:16).

18. ¿Kenijkatsa mitspaleuis tlen Zacarías kiitak?

¹⁸ Nopa tlanextili tlen tlauilketsali uan nopa ome olivojkuauitl tlauel techpaleuis ipan tonemilis. Kej tikitstokej, techpaleuis tijpiasej chikaualistli kema techtlatsakuiltisej, tiyolpakisej maske mopatlas kej tiitstokej, uan timotemachisej nochipa tijchiuasej tlen techiljuiaj maske amo tijmatij kenke. Uajka, ¿tlake uelis tijchiuas kema tikixnamikis se tlaouijkayotl? Achtoui xikita tlen Zacarías kiitak: kenijkatsa Jehová kinmokuitlauia itekipanojkauaj. Uan teipa xijchiua tlen tikita: xijtekipano Jehová ika nochi moyolo uan ximotemachi ipan ya (Mat. 22:37). Tlaj kiampa tijchiuas, Jehová mitspaleuis xijtekipano ika pakilistli (Col. 1:10, 11).