1. ¿Tlake panok kema kitsontlamiltijkej Jerusalén?

IPAN xiuitl 607 kema ayamo ualajtoya Jesús, Nabucodonosor II, katli eliyaya tlanauatijketl tlen Babilonia, kalajki ika itlateuijkauaj ipan altepetl Jerusalén. Biblia kiijtoua kenijkatsa tlauel miakej mijkej. Kinmiktijkej israeleuanij “inintelpokauaj ipan iteopa toTeko. Axaka kitlasojtlakej, niyon telpokamej, niyon ueuentsitsij, niyon konemej. [...] Uan teipa isoldados Nabucodonosor kitlatijkej ichaj toTeko Dios uan kixolejkej nopa tepamitl tlen kiyaualojtoya altepetl Jerusalén. Nojkia kitlatijkej nopa kaltlanauatili uan kixolejkej nochi tlamantsitsij tlen kuali tlen onkayaya nopona” (2 Crón. 36:17, 19).

2. ¿Tlake kiijtok Jehová kipanoskia Jerusalén, uan tlake kinpanoskia judíos?

² Judíos kimatiyayaj Jerusalén kitsontlamiltiskiaj, pampa tlajtolpanextianij miak xiuitl kiniljuijtinenkej tlaj amo kineltokaskiaj toTeotsij itlanauatiljuaj, ya kichiuaskia babiloniaeuanij ma kintsontlamiltikaj. Miakej judíos kinmiktiskiaj, uan katli momanauiskiaj, kinuikaskiaj Babilonia uan uelis nopaya nochipa itstoskiaj (Jer. 15:2). ¿Kenijkatsa itstoyaj kema kinpixtoyaj Babilonia? ¿Nojkia kinpanok Cristo itokilijkauaj kej katli kinuikakej Babilonia? Tlaj kena, ¿kema kiampa itstoyaj?

3. ¿Kenke kej judíos itstoyaj ipan Babilonia amo eliyaya sanse kej kema ininuejkapantatauaj itstoyaj ipan Egipto?

³ Jehová kiniljuik judíos kema kinuikaskiaj seyok altepetl ma kichiuakaj kampeka kuali itstosej uan amo moyolkokojtosej. Ika Jeremías, kiniljuik ma kichiuakaj ni: “Ximochiuilikaj inmochajchaj uan ipan xiitstokaj. Nojkia xijtokakaj xokomekatl pampa nopano inmokauasej miak xiuitl. Xitekitikaj para pankisas uan kipias tlaseuilistli nopa tlali Babilonia. Ximomaijtokaj ipampa ya, pampa intla tlali Babilonia kipias tlaseuilistli, uajka inmojuantij nojkia inkipiasej” (Jer. 29:5, 7). Katli kichijkej tlen Jehová kiniljuik, amo tlauel tlaijiyouijkej uan kuali itstoyaj. Nopaya kichiuayayaj tlen inijuantij kinekiyayaj uan kinkauayayaj ma yakaj ipan sekinok pilaltepetsitsij. Ipan nopa tonali, ipan Babilonia tlauel asiyayaj katli tlakouayayaj uan tlanamakayayaj. Ipan amatlajkuiloli tlen kipantijtokej ipan ni tonali kiijtoua miakej judíos nojkia kipixtoyaj ininteki uan sekij kiyekojkej kimachijchiuaj miak tlamantli. Uan sekij tlauel tlatominpixkej. Kej judíos itstoyaj ipan Babilonia amo eliyaya sanse kej kema ininuejkapantatauaj itstoyaj ipan Egipto (xijpoua Éxodo 2:23-25).

4. 1) ¿Ajkia inijuantij nojkia tlaijiyouijkej pampa miakej kiixpanokej Jehová? 2) ¿Kenke kimatiyayaj ouij kineltokasej nochi tlen toTeotsij itlanauatiljuaj kiijtouayaya?

⁴ Se keskij katli kinuikakej Babilonia kitekipanouayayaj Jehová ika nochi ininyolo. Maske inijuantij amo tleno kichijtoyaj, nojkia tlaijiyouijkej pampa miakej kiixpanotoyaj Jehová. Uan maske kema judíos itstoyaj ipan Babilonia amo tleno kinpolouayaya, ¿kenijkatsa ueliskiaj kiueyichiuasej Jehová? Nopa tlaixpamitl uan teokali kisojsolojtoyaj, uan sacerdotes amo ueliyayaj kichiuaj ininteki kej kinamikiyaya. Katli kuali kitekipanouayayaj Jehová kichijkej kampeka nojua kineltokasej toTeotsij itlanauatiljuaj. Uelis tikinilnamikij Daniel, Sadrac, Mesac uan Abed Nego, inijuantij amo kikuajkej nopa tlakualistli tlen toTeotsij kiniljuijtoya amo ma kikuakaj. Uan Daniel momajtoya nochipa momaijtos (Dan. 1:8; 6:10). Judíos katli kuali kitekipanouayayaj Jehová kimatiyayaj ouij kineltokasej nochi tlen nopa Tlanauatili kiijtouayaya, pampa babiloniaeuanij amo kitekipanouayayaj toTeotsij.

5. ¿Tlake kiijtok Jehová kichiuaskia ika itekipanojkauaj, uan kenke tlauel kuali tlen kichijki?

⁵ ¿Ueliskiaj israeleuanij sampa kiueyichiuaskiaj Jehová kej kinamiki? Ipan nopa tonali nesiyaya amo kema ueliskiaj pampa babiloniaeuanij amo kema kinmajkauayayaj katli kinitskiyayaj. Maske amo momajtoyaj kiampa kichiuaj, toTeotsij kiijtojtoya kinkixtiskia itekipanojkauaj, uan teipa nelia kiampa kichijki. ¡Jehová nochipa kichiua tlen kiijtoua! (Is. 55:11).

6, 7. ¿Kenke moneki tijpatlasej tlen tijkuamachiliyayaj?

⁶ ¿Nojkia kinpanok Cristo itokilijkauaj kej kinpanok israeleuanij kema itstoyaj ipan altepetl Babilonia? Ipan miak xiuitl, pilamochtsi Tlen Tematiltia kiijtouayaya Ueyi Babilonia kejuak kintsajki toTeotsij itekipanojkauaj ipan xiuitl 1918 uan kejuak kiskej ipan 1919. Ipan ni tlamachtili uan ipan nopa seyok, tikitasej kenke moneki tijpatlasej kej tijkuamachiliaj ni tlamantli.

⁷ Ueyi Babilonia kinixnextia nochi religiones katli amo melauak. Uan amo kejuak kintsajki toTeotsij itekipanojkauaj ipan 1918. Maske ipan nopa tonali kintlaijiyouiltijkej, eliyayaj tekichiuanij katli kiampa kinchiuilijkej uan amo religiones tlen amo melauak. Kema ayamo mochiuayaya nopa Achtoui Ueyi Tlauilankayotl, katli kintlapejpenijtoyaj yasej iluikak ayokmo kichiuayayaj se keski tlamantli tlen kichiuayayaj ipan sekinok religiones, kiampa kejuak kisayayaj tlen Ueyi Babilonia. Yeka tijmatij toTeotsij itekipanojkauaj amo kejuak kintsajkej ipan 1918.

8. ¿Tlake panok kema apóstoles mijkej? (Xikita nopa achtoui tlaixkopinkayotl).

⁸ Ipan Pentecostés, xiuitl 33, miakej judíos uan sekinok maseualmej kintlapejpenijkej yasej iluikak. Inijuantij eliskiaj nopa “ueyi pamitl tlen totajtsitsij [...,] se ueyi altepetl tlen tlakamej tlatsejtseloltikej” uan katli kejuak toTeotsij ‘kinkojki para elisej iaxkauaj’ (xijpoua 1 Pedro 2:9, 10). Maske apóstoles kuali kinmokuitlauijkej toikniuaj, se keskij tlakamej pejkej tlamachtiaj tlen amo melauak pampa kinejkej sekinok “tlaneltokanij ma kintokilikaj”. Nopa tlakamej kinpaktiyaya tlen tlamachtijtoyaj Aristóteles uan Platón, uan yeka nojkia pejkej tlamachtiaj tlen inijuantij moiljuiyayaj uan ayokmo tlamachtijkej tlen Biblia kiijtoua (Hech. 20:30; 2 Tes. 2:6-8). Miakej tlen nopa tlakamej kintekimakatoyaj ipan tlanechikoli kej ueuejtlakamej. Uan maske Jesús kiniljuijtoya itokilijkauaj nochi eliyayaj iknimej, se keskij tlakamej pejkej san inijuantij tlayakanaj (Mat. 23:8).

9. Xikijto kenijkatsa katli kiijtouayayaj eliyayaj Cristo itokilijkauaj pejkej mosentikapaleuiaj ika tlanauatianij, uan xikijto tlake panok pampa kiampa kichijkej.

⁹ Ipan xiuitl 313, nopa emperador Constantino, katli tlanauatiyaya ipan Imperio romano, kichijki katli kiijtouayayaj eliyayaj Cristo itokilijkauaj ma kinixmatikaj kej se religión. Ipan nopa xiuitl, nopa Iglesia pejki mosentikapaleuia ika tlanauatianij. Constantino kichijki se tlanechikoli ininuaya nochi katli tlayakanayayaj ipan miak religiones, tlen kiixmatkej kej Concilio de Nicea. Teipa, tlanauatik ma kikixtikaj Arrio tlen nopa altepetl pampa ya kiijtouayaya Jesús amo eliyaya toTeotsij. Teipa, kema tlanauatiyaya emperador Teodosio I, romaeuanij kiselijkej nopa Iglesia Católica kej ininreligión. Katli momachtiaj tlen panok uejkajkia kiijtouaj kema tlanauatiyaya Teodosio I, nochi romaeuanij kiijtojkej nojkia eliskiaj Cristo itokilijkauaj. Ipan nopa tonali, katli kiijtouayayaj eliyayaj Cristo itokilijkauaj nojkia tlamachtiyayaj kej sekinok religiones tlen amo melauak, yeka nojkia mochijkej tlen nopa Ueyi Babilonia. Maske miakej tlamachtiyayaj tlen amo melauak, nojua itstoyaj se keskij katli kintlapejpenijtoyaj yasej iluikak uan amo kitlauelkajtoyaj Jehová. Inijuantij eliyayaj kej nopa “trigo” tlen Jesús kiijtok. Maske kichiuayayaj kampeka kuali kiueyichiuasej toTeotsij, san se keskij kitlakakiliyayaj tlen kiijtouayayaj (xijpoua Mateo 13:24, 25, 37-39). ¡Inijuantij kejuak tsaktoyaj ipan Ueyi Babilonia!

10. ¿Kenke miakej ayokmo kineltokakej tlen tlamachtiyayaj ipan iglesia?

¹⁰ Ipan nopa achtoui siglos, miakej maseualmej ueliyayaj kipouaj Biblia ipan griego o ipan latín, uan yeka ueliyayaj kiitaj tlaj nelia ualayaya ipan Biblia tlen tlamachtiyayaj ipan iglesia o amo. Kema kiitayayaj tlen tlamachtiyayaj amo melauak, ayokmo kineltokayayaj. Ipan nopa tonali amo ueliyayaj kiniljuiaj sekinok tlen kiyekoyayaj, pampa kintlatsakuiltiskiaj o kinmiktiskiaj.

11. ¿Kenke san katli tlayakanayayaj ipan iglesia kipixtoyaj Biblia?

¹¹ Kej panotiajki tonali, san se kentsi kamanaltiyayaj griego o latín, uan katli tlayakanayayaj ipan iglesia amo kinejkej ma kitlajtolkuepakaj iTlajtol toTeotsij ipan tlajtoli tlen maseualmej kikuamachiliyayaj. Yeka, san katli tlayakanayayaj ipan iglesia uan sekinok katli tlauel momachtijtoyaj ueliskiaj kipouasej Biblia, maske sekij sacerdotes amo ueliyayaj kuali tlapouaj yon tlajkuilouaj. Katli amo kineltokayaya tlen tlamachtiyayaj ipan iglesia, tlauel kitlatsakuiltiyayaj. Katli kintlapejpenijtoyaj uan amo kitlauelkajtoyaj Jehová ichtakatsi mosentiliyayaj uan san se keskij. Uan sekinok amo ueliyayaj mosentiliaj. Kej kinpanok judíos kema itstoyaj Babilonia, katli kintlapejpenijtoyaj amo ueliyayaj kiueyichiuaj Jehová kej kinamiki. Ueyi Babilonia amo kinkauayaya maseualmej ma kichiuaj nopa pampa kejuak kintsaktoya.

12, 13. Xikixtoma tlake ome tlamantli kinextik katli nelia Cristo itokilijkauaj nechka kisaskiaj tlen nopa Ueyi Babilonia.

¹² Katli nelia eliyayaj Cristo itokilijkauaj, ¿ueliskiaj se tonali kiueyichiuasej toTeotsij kej kinamiki uan kej ya kineki? ¡Kena! Uelis ipan xiuitl 1450, pejki pano se keski tlamantli tlen kinextiyaya kena ueliskiaj kiueyichiuasej toTeotsij. Ma tikitakaj ome tlamantli. Se: kichijchijkej se imprenta. Kema ayamo kichijchiuayayaj, monekiyaya kiixkopinasej Biblia san ika ininma maske tlauel ouij eliyaya. Se katli kuali tlaixkopinayaya ueliskia uejkauas matlaktli metstli uan kiampa kitlamiixkopinaskia Biblia. Uan nojkia san kiixkopinayayaj ipan pergamino o sekinok tlamantli tlachijchiuali ika tlapialmej ininkuetlaxo. Yeka, amo tlauel onkayaya Biblias uan tlauel patiyo kinamakayayaj. Uan kema kichijchijkej nopa imprenta, amo ouij kiixkopinayayaj. ¡Se katli kuali kiixmatiyaya nopa tekitl ueliyaya kiixkopina ipan amatl 1300 iamayouaj san ipan se tonali!

¹³ Ome: pejkej kitlajtolkuepaj Biblia. Uelis ipan xiuitl 1500, maske ueliskiaj kinmiktisej, se keskij tlakamej amo majmajkej uan pejkej kitlajtolkuepaj Biblia ipan miak tlajtoli tlen maseualmej kikuamachiliskiaj. Katli tlayakanayayaj ipan iglesia tlauel majmajkej, pampa kema tlakamej uan siuamej katli kipixtoyaj kuali ininyolo kipojkej Biblia, pejkej motlajtlaniaj ni: “¿Kanke ipan Biblia tlamachtia tlen nopa purgatorio? ¿Kanke ipan Biblia kiijtoua moneki se kitlaxtlauis se sacerdote kema kichiuas misa pampa mijki se akajya? ¿Kanke kiijtoua tlen nopa papas uan cardenales?”. Miak tlamachtili tlen amo melauak katli tlamachtiaj ipan iglesia, kikixtijtokej tlen Aristóteles uan  Platón tlamachtiyayaj. Ni tlakamej itstoyaj tlauel miak xiuitl achtoui kema ayamo ualayaya Jesús. Katli tlayakanayayaj ipan iglesia tlauel kualankej pampa maseualmej ayokmo kineltokakej tlen tlamachtiyayaj, yeka tlanauatijkej ma kinmiktikaj. Inijuantij amo kinekiyayaj maseualmej ma kipouakaj Biblia yon ma kinijixnamikikaj. Maske tlauel miakej majmajkej, se keskij maseualmej ayokmo kinejkej Ueyi Babilonia ma kinyakana. Inijuantij kikuamachilijtoyaj katli melauak tlamachtia Biblia, uan nojua kinekiyayaj kuali kikuamachilisej sekinok tlamantli. Nochi ni kinextiyaya kenijkatsa nechka kisaskiaj tlen nopa Ueyi Babilonia.

14. 1) ¿Tlake kichijkej katli kinekiyayaj kipouasej uan momachtisej Biblia? 2) Xikixtoma kenijkatsa Russell kinejki kimatis tlen melauak.

¹⁴ Miakej kinekiyayaj kipouasej uan momachtisej Biblia uan kiniljuisej sekinok tlen momachtiyayaj. Amo kinekiyayaj katli tlayakanayayaj ipan iglesia ma kiniljuikaj tlake kineltokasej. Yeka yajkej ipan sekinok altepemej kampa amo aka kintsakuiliskia ma momachtikaj Biblia. Se tlen nopa altepemej eliyaya Estados Unidos. Nopaya, ipan 1870, Charles Taze Russell uan sekinok pejtoyaj kuali momachtiaj Biblia. Achtoui, Russell kinekiyaya kimatis tlake religión tlamachtiyaya tlen melauak. Ya kiitak tlake tlamachtiyayaj miak religiones katli kiijtouayayaj kitokiliaj Cristo uan sekinok religiones katli amo tlaneltokayayaj ipan Cristo, kiampa kichijki pampa kinekiyaya kiitas tlaj eliyaya sanse ika tlen Biblia tlamachtia. Nimantsi kiitak yon se religión tlamachtiyaya nochi tlen kiijtoua Biblia. Se tonali, mosentilik ininuaya sekinok katli tlayakanayayaj ipan religiones pampa kinekiyaya ma kiitakaj uan ma kineltokakaj tlen ya uan iuampoyouaj momachtijtoyaj ipan Biblia, uan ma kinnextilikaj katli mosentiliyayaj ipan ininreligión. Nopa tlakamej amo kinejkej kichiuasej nopa. Yeka, Estudiantes de la Biblia kiitakej amo ueliskiaj kiueyichiuasej toTeotsij ininuaya katli itstoyaj ipan religiones tlen amo melauak (xijpoua 2 Corintios 6:14).

15. 1) ¿Kema kejuak kintsakuaj ipan Ueyi Babilonia katli nelia Cristo itokilijkauaj? 2) ¿Tlake tlajtlanili tijnankilisej ipan nopa seyok tlamachtili?

¹⁵ Ipan ni tlamachtili tikitstokej kenijkatsa katli nelia Cristo itokilijkauaj pejkej kejuak kintsakuaj ipan Ueyi Babilonia teipa kema mijki nopa apóstol tlen nojua mokauayaya. Uan nojua moneki tijnankilisej ni tlajtlanili: ¿Tlake kinextik katli kintlapejpenijtoyaj yasej iluikak pejkej kisaj tlen Ueyi Babilonia miak xiuitl achtoui kema ayamo asiyaya 1914? ¿Nelia Jehová amo kuali kinitak itekipanojkauaj pampa amo tlauel tlajtolmoyajkej kema mochijki Nopa Achtoui Ueyi Tlauilankayotl? ¿Kiixpanokej Jehová se keskij toikniuaj kema onkak nopa tlauilankayotl uan yeka ayokmo kuali kinitak? Uan tlaj katli nelia Cristo itokilijkauaj pejkej kejuak kintsakuaj ipan Ueyi Babilonia teipa kema mijki nopa apóstol tlen nojua mokauayaya, ¿kema kiskej? Tlauel kuali nochi ni tlajtlanili, yeka tijnankilisej ipan nopa seyok tlamachtili.