Ipan nopa Arco de Tito kiixkopintokej ome tlamantli tlen kiixnextia tlen uejkajkia panok. Maske miakej kiitstokej, amo nochi kimatij kenijkatsa nopa arco kinextia nelia melauak tlen Biblia kiijtoua uan kenijkatsa kichiua ma tijmatikaj nelia moaxitia nochi tlajtolpanextili tlen uala ipan Biblia.

Ipan xiuitl 30, romaeuanij inintlanauatijkayo peuayaya Britania uan Galia (nama itoka Francia) uan tlamiyaya Egipto. Uan maske nochi kuali itstoyaj uan amo tleno kinpolouayaya, uejka mokauayaya se altepetl tlen tlauel kikuesolmakayaya Roma. Nopa altepetl eliyaya Judea, katli tlauel tlaijixnamikiyaya.

Nopa Encyclopedia of Ancient Rome kiijtoua: “Ipan nochi itlanauatijkayo Roma, amo onkayaya seyok altepetl kej Judea, kampa tlauel kinkualankaitayayaj tekichiuanij. Nopa judíos kualaniyayaj pampa katli kinnauatiyayaj amo eliyayaj judíos uan amo kitlepanitayayaj tlen momajtoyaj kichiuaj. Uan Roma amo kinkauaskia ma tlaijixnamikikaj”. Miakej judíos moiljuiyayaj asiskia se mesías katli eliskia tlanauatijketl uan kinmakixtiskia tlen Roma uan kichiuaskia Israel sampa ma eli se tlanauatijkayotl. Maske kiampa moiljuiyayaj, ipan xiuitl 33, Jesucristo kiijtok nechka kitsontlamiltiskiaj Jerusalén.

Jesús kiijtok: “Uajka se tonal inmokualankaitakauaj ualasej uan inmechyaualosej uan inmechojtsakuasej para axaka uelis cholos. Uan inijuantij kixoleuasej inmoaltepe uan inmechmiktisej nochi inmojuantij tlen initstokej nikaj. Uan axtleno mokauas keja eltoya” (Lucas 19:43, 44).

Itokilijkauaj Jesús amo kimatiyayaj tlake kiijtosnekiyaya. Ualuiptla, kema kitlachilijtoyaj nopa teokali, se itokilijka kiiljuik: “¡Tlamachtijketl, xikita! Nelia yejyektsitsij ni uejueyi tetl ipan tepamitl uan nelyejyektsitsij ni kaltinij tlen iaxka teopamitl”. Ixtlamatinij kiijtouaj se keski tetl kipixtoya 11 metros iueueyaka, 5 metros ipatlajka uan 3 metros iuejkapanka. Maske tlauel uejueyi eliyaya nopa tetl, Jesús kiniljuik: “Asis se tonal kema tlakamej kixoleuasej nochi ni tlamantli yejyektsi tlen ama inkitlachiliaj, uan niyon se tetl axmokauas kampa eltoya” (Marcos 13:1; Lucas 21:6).

Uan teipa kiijtok: “Pero kema inkiitasej soldados tlen miak tlaltinij kiyaualojtosej ni altepetl Jerusalén, uajka ximomakakaj cuenta ya asiko hora para kixoleuasej. Uajka ipan nopa hora, inijuantij tlen itstokej ipan estado Judea ma cholokaj ipan tepetinij. Uan inijuantij tlen itstokej ipan altepetl Jerusalén ma kisakaj. Uan inijuantij tlen itstokej ipan mili ma axmokuepakaj para kalakisej ipan nopa altepetl” (Lucas 21:20, 21). ¿Moaxitik tlen Jesús kiijtok?

Romaeuanij kinnauatijkej judíos 33 xiuitl. Ipan xiuitl 66, nopa tekichijketl tlen Judea, Gesio Floro, kiichtejki tomij ipan teokali. Nopa kichijki judíos tlauel ma kualanikaj. Se keskij judíos katli tlaijixnamikiyayaj nimantsi yajkej ipan Jerusalén uan kinmiktijkej nopa soldados katli tlamokuitlauiyayaj uan  kiijtojkej ayokmo kitekipanoskiaj Roma.

Se eyi metstli teipa, Cestio Galo uan kipano 30,000 soldados yajkej Jerusalén pampa kinekiyayaj kintsontlamiltisej katli tlaijixnamikiyayaj. Romaeuanij nimantsi kalajkej ipan nopa altepetl uan kiuelonijkej nopa tepamitl tlen kiyaualojtoya nopa teokali. Teipa, romaeuanij nimantsi kistejkej tlen nopa altepetl uan se keskij judíos kintepotstokatiajkej. Nopa kinpaleuik Cristo itokilijkauaj ma kisteuakaj tlen Jerusalén uan ma cholokaj kampa tepetinij, ipan seyok nali tlen ueyatl Jordán (Mateo 24:15, 16).

Kema panok se xiuitl, Roma sampa yajki kiteuia Judea uan Vespasiano iuaya ikone Tito kinnauatijkej ma kinyakanakaj tlateuianij. Ipan xiuitl 68, se kentsi teipa kema mijki tlanauatijketl Nerón, Vespasiano tlakuepilik Roma pampa nama yaya tlanauatiskia. Uan ikone Tito, katli kinyakanayaya 60,000 tlateuianij, kiteuiskia Judea.

Ipan junio, xiuitl 70, Tito kinnauatik itlateuijkauaj ma kitsontekikaj kuauitl uan ma kiyakaxiximakaj uan ipan se 7 kilómetros ma kiyaualokaj altepetl Jerusalén ika nopa kuauitl. Kema panok eyi metstli, romaeuanij kalajkej uan kikuikej nochi tlen pajpatiyo uan teipa kitlatijkej nopa altepetl uan teokali. Kej Jesús kiijtojtoya, yon se tetl mokajki kampa eltoya (Lucas 19:43, 44). Ixtlamatinij kiijtouaj “uelis se 250,000 o 500,000 maseualmej mijkej ipan Jerusalén uan ipan nochi nopa altepetl”.

Ipan xiuitl 71, Tito tlakuepilik Italia uan nochi romaeuanij tlauel kuali kiselijkej. Nochi maseualmej nejnenkej ipan uejueyi ojtli pampa tlauel yolpakiyayaj. Amo kema kiampa kichijtoyaj ipan nopa altepetl.

Nochi tlauel pakiyayaj kema kiitayayaj ipan uejueyi ojtli kiuikayayaj miak tlamantli tlen tlauel pajpatiyo uan yejyektsitsij. Kiuikayayaj barcos, uejueyi carrozas kampa kinextiyayaj kenijkatsa tlateuijkej uan miak tlamantli tlen kikuitejkej ipan teokali.

Ipan xiuitl 79, Tito pejki tlanauatia ipan Roma pampa itata Vespasiano ya miktoya. San tlanauatik ome xiuitl, pampa nojkia mijki. Uan kema iikni Domiciano pejki tlanauatia, kichijki nopa arco tlen ika kiilnamikiskiaj Tito.

Sejse xiuitl, tlauel miakej maseualmej kinpaktia kiitasej nopa Arco de Tito kema yauij onpaxalouaj Roma. Sekij kiitaj kej se tlamantli tlen tlauel yejyektsi katli kichijchijtokej; sekinok moiljuiaj kiixnextia Roma itlanauatijkayo, uan sekinok kiijtouaj san kinilnamikilia kenijkatsa kitsontlamiltijkej Jerusalén uan teokali.

Se katli kuali momachtia Biblia kimati nopa Arco de Tito kinextia seyok tlamantli tlen tlauel ipati. Maske amo kamanalti, kinextia nochi tlajtolpanextili tlen uala ipan Biblia amo mokuapoloua uan nelia moaxitia. Nojkia kinextia toTeotsij techmakatok nopa tlajtolpanextili (2 Pedro 1:19-21).