TLEN kiijkuilok tlanauatijketl Salomón nochi kiampa tijyolmatij. Tonemilis amo uejkaua, uelis yeka maseualmej nochipa kitemolijtokej kenijkatsa itstosej miak xiuitl. Tlen uejkajkia panok kiampa kinextia.

Ma timoiljuikaj tlen kipanok Gilgamés, tlanauatijketl tlen Sumeria. Miak tlamantli kiijtouaj tlen nopa tlanauatijketl. Uan ipan nopa amochtli Epopeya de Gilgamés kiijtoua ni tlanauatijketl yajki uejka pampa kinekiyaya kimatis kenijkatsa amo mikis, maske yajki uejka, amo kimatki tlake kichiuas uan kiampa itstos nochipa.

Uejkajkia ipan China ixtlamatinij kinekiyayaj kimatisej kenijkatsa ueliskiaj itstosej nochipa, yeka kichijkej se pajtli tlen kimanelojkej ika se kentsi mercurio uan arsénico. Kiijtouaj kema se keskij tlanauatianij chinos kiikej, mijkej. Uejkajkia ipan Europa, se keskij ixtlamatinij moiljuijkej tlaj kikuaskiaj oro ueliskia itstosej miak tonali pampa nopa oro amo nempoliui.

Uejkajkia maseualmej kinekiyayaj kimatisej kenijkatsa itstosej nochipa uan ipan ni tonali sekij ixtlamatinij nojkia kinekij kimatisej kenke tiueuejtiaj. Tlen kichijtokej kinextia moiljuiaj uelis kichiuasej ayokmo ma tiueuejtiakaj yon ma timikikaj. Uan ¿tlake kipantijtokej?

Ixtlamatinij katli kiitaj kenijkatsa eli nopa células kiijtouaj onka kipano 300 tlamantli tlen kichiua ma tiueuejtiakaj uan ma timikikaj. Ixtlamatinij katli kiitaj kenijkatsa tekiti totlakayo kichijtokej se keski tlamantli tlen ika kichiuaj amo nima ma ueuejtia inincélulas maseualmej uan tlapialmej. Katli tlauel tlatominpiaj kinpaleuiaj ika tomij nopa ixtlamatinij pampa moiljuiaj uelis kichiuasej ayokmo ma timikikaj. ¿Tlake kinextia tlen kipantijtokej?

Kinekij amo nima ma tiueuejtiakaj. Sekij ixtlamatinij kiijtouaj uelis tijmatisej kenke tiueuejtiaj tlaj tikitasej kenijkatsa tekiti itejteno nopa cromosomas tlen eltok totlakayoijtik. Kema células moxexelouaj, itejteno nopa cromosomas kimanauia tlen kiijtoua kenijkatsa elis se maseuali. Uajka  kema células moxexelouaj, itejteno nopa cromosomas mochiua kototsi, yeka células ayokmo moxexelouaj, uan peua tiueuejtiaj.

Elizabeth Blackburn, katli kitlanki se premio Nobel ipan 2009, kiijtok ya uan katli ininuaya tekiti, kipantijkej se tlamantli tlen kipaleuia itejteno nopa cromosomas tlen uelis kichiuas amo nima ma mikikaj células. Maske kipantijkej nopa tlamantli, nojkia kiijtojkej nopa amo nelia kichiuas uejka ma tiitstokaj, uan san tiitstosej kej nama itstokej maseualmej.

Kipatlaj células. Kema células ueuejtiaj uan ayokmo momiakiliaj, ayokmo kuali tekitij yeka ayokmo kipaleuiaj nopa células tlen kichiua amo ma timokokokaj. Kema ayokmo kuali tekitij, peua semauia totlakayo, tlauel tikuajkualoj uan tijpiaj sekinok kokolistli. Se keskij ixtlamatinij tlen Francia kinkixtilijkej inincélulas maseualmej katli kipiaj kipano 100 xiuitl uan kipatlakej kej eltoya. Yeka, nopa ixtlamatketl Jean-Marc Lemaître kiijtok inijuantij kena uelis kichiuasej células amo ma ueuejtiakaj.

Sekij ixtlamatinij kiijtouaj amo uelis kichiuasej amo ma tiueuejtiakaj yon ma tiitstokaj miak tonali. Nama onka miak pajtli tlen techpaleuia amo timokokosej kej vacunas uan antibióticos, nojkia maseualmej kimokuitlauiaj inintlakayo uan ininchaj. Yeka, ipan 200 xiuitl tlen panotok achi uejkauaj itstokej uan amo kej katli uejkajkia itstoyaj. Sekij ixtlamatinij moiljuiaj tiitstokej kej techchijchijkej ma tiitstokaj.

Panotok 3,500 xiuitl Moisés kiijtok: “San [...] [tiitstokej] setenta xiuitl. Uan tlen kentsi más tejtetikej san [...] [itstokej] ochenta xiuitl. Pero ipan nochi nopa xiuitl san tijpanoj tlaouijkayotl uan kuesoli, pampa nochi nopa xiuitl san panotikisaj uan tojuantij san tiixpolijteuaj” (Salmo 90:10). Maske maseualmej kichijtokej miak tlamantli pampa kinekij ma tiitstokaj miak tonali, amo uelij pampa techpano kej kiijtok Moisés.

Sekij tlapialmej uejkauaj itstokej, kej ayotl o tortuga tlen uejkaua 150 xiuitl. Nojkia se kuauitl tlen itoka ahuehuetl uejkaua se 2,000 xiuitl. Kema timoiljuiaj kenijkatsa tlapialmej uan kuatinij uejkauaj itstokej uan tojuantij amo, kichiua ma timotlajtlanikaj: “¿Kenke san tiitstokej setenta o ochenta xiuitl?”.