Ipan se diccionario kiijtoua nopa tlajtoli ciencia kiijtosneki “tlen se kiixmati tlen nopa tlamantli katli onka o pano, tlen timomachtijtokej o san tijtlachilijtokej”. Katli kinekij ixtlamatisej, moneki kichiuasej se ueyi kampeka maske amo nochipa uelis kiixmatisej tlen kinekij. Nopa científicos kitekiuiaj miak semanas, mestli o miak xiuitl kema kitemoliaj kiixmatisej se tlenijki. Uan maske sekij tlauel tekitij uan amo tleno uelij kichiuaj, tlen sekinok kichiuaj kena tepaleuia. Ma tikitakaj se ome tlamantli.

Se keskij katli euaj Europa kichijkej se yankuik filtro ika se tetik plástico tlen kichiua sokiatl kuali ma mokaua. Ni kitekiuijtokej kampa tlasojsolojtok se chikauak ajakatl, o kampa mojmolinijtok tlali, kej ne Haití ipan 2010.

Tlauel uejka ika uejkapa kitlalijtokej miak tepostli tlen inintoka satélites. Nochi nopa kiiljuiaj sistema de posicionamiento global (GPS). Achtoui kitekiuiyayaj san tlanauatianij. Nama, ni kinpaleuia kimatisej kanke nemij katli kinemiltiaj inincarro, aviones, katli kinemiltiaj akali, katli kinekij tlaixmatisej ipan altepemej uan katli tlapeuaj. Pampa nopa científicos kichijkej ni, amo ouij tiasij kampa tijnekij tiasej.

¿Tijtekiuia teléfono, computadora o Internet? ¿Timochikajki ika se yankuik pajtli tlen kichijtokej? ¿Titlejkotok ipan avión? Tlaj kena, kuali tijtekiuijtok tlen científicos kichijtokej tlen ika techpaleuijtokej. Nelia, ika tlen kichijtokej techpaleuijtokej kuali ma tiitstokaj.

Nopa científicos tlauel kuali momachtijtiauij kenijkatsa eltok nochi iluikaktli, Tlaltipaktli uan nochi tlen onka. Nopa físicos nucleares kitemoliaj kimatisej kenijkatsa kichijtokej nopa átomo, uan nopa astrofísicos kuali momachtiaj tlake panok uejkajkia kipia miles de millones tlen xiuitl uan kiampa kimatisej kenijkatsa elki Tlaltipaktli uan iluikaktli. Sekij kiijtouaj pampa kuali momachtijtokej tlen amo tiuelij tikitskiaj uan tlen amo nesi, ya kinextijtoskiaj tlaj nelnelia itstok toTeotsij tlen kiijtoua Biblia.

Sekij científicos uan filósofos katli kuali kinixmatij moiljuiaj sekinok tlamantli. Nopa tlajkuilojketl Amir Aczel, kiijtoua san ika “se tlamantli tlen científicos kiasitokej temachtiaj amo nelia itstok toTeotsij”. Se físico kiijtok “toTeotsij amo itstok, pampa amo tleno kiasitokej tlen kinextia itstok yon tlaj ya kichijtok nochi tlen onka”. Sekinok kiijtouaj tlaj tijneltokas tlen Biblia kiijtoua kichijtok toTeotsij, eliskia kej tijneltokaskia tlen kichiuaj ika “magia”. *

 Ma timotlajtlanikaj: ¿kiasitokej ika nopa ciencia miak tlamantli tlen ika kiijtosej kena o amo melauak se tlenijki? Amo. Maske kichijtokej miak tlamantli, miakej científicos kiijtouaj amo kimatij miak tlamantli o amo kema kimatisej. Steven Weinberg, katli kitlanki nopa premio Nobel de Física, kiijtok: “Amo kema tijmatisej nochi tlen tijnekij”. Uan nopa tlamachtijketl uan astrónomo real de Gran Bretaña, Martin Rees, kiijkuilok: “Onka tlamantli tlen amo kema tijkuamachilisej”. Uan nelia miak tlamantli ayamo tikixmatij, kej se pilsiltsi célula yon se tlauel ueyi tlamantli. Ma tikitakaj se keski:

• Nopa biólogos amo kikuamachilijtokej tlake nelia pano ipan células: kenijkatsa kitekiuiaj chikaualistli, kenijkatsa kichiuaj proteínas uan kenijkatsa momiakiliaj. Ika nopa ciencia amo kimajtokej kenijkatsa pano nochi ni.

• Maske nopa gravedad mojmostla techpaleuijtok ipan tonemilis, amo aka kuali kiixmati nopa tlamantli. Nopa físicos amo kikuamachiliaj kuali kenijkatsa nopa gravedad kichiua ma tiuetsikaj kema timomajkauaj tlalchi o kenijkatsa kichiua ma mojmolini nopa Mestli kampa ipa kema kiyaualoua Tlaltipaktli.

• Nopa cosmólogos kiijtouaj se 95% tlen onka ne iluikak amo nesi uan amo uelij kiitaj kenijkatsa iuejuexka ika tepostli tlen kitekiuiaj científicos. Ni tlamantli tlen amo kiixmatij kixelouaj ika ome: materia oscura uan energía oscura. ¿Tlake kiijtosneki? Amo aka kimati.

Nopa científicos nojkia amo kimatij kenijkatsa pano sekinok tlamantli. Se neurólogo, kiijtoua: “Tikixmatij san se kentsi, uan tlen amo tikixmatij tlauel miak. Nimoiljuia moneki tijnekisej tijmatisej sekinok tlamantli uan tijpatlasej tlen timoiljuiaj. Amo kinamiki tikijtosej ya tijmatij nochi”.

Uajka, tlaj timoiljuia ika nopa ciencia ya tijmati nochi uan ayokmo moneki tijneltokas tlen toTeotsij uan tlen Biblia kiijtoua, xikilnamiki nopa científicos, maske kipiaj miak tepostli tlen ika kitemoliaj kimatisej tlen kinekij, kiixmajtokej san se kentsi tlen onka ipan Tlaltipaktli. Nopa Encyclopedia Britannica nojkia kiijtoua ni ipan se ueyi tlamachtili kampa kiijtoua kenijkatsa pejki uan kenijkatsa kichijtokej yajyankuik tlamantli ipan astronomía: “Nama, maske ya panotok nechka cuatro mil xiuitl timomachtijtokej astronomía, tlen onka ne iluikak tikitaj tlauel ouij tijkuamachilisej kej kiouijmatkej nopa babiloniaeuanij”. Uajka, ¿tlake moneki tijchiuasej tlen ika nopa ciencia amo ueltok moixtoma? ¿Ayokmo tijnekisej tijmatisej?

Maske Jehová itlajtoltemakauaj kitlepanitaj tlen sejse kitlapejpenia kineltokas, kichiuaj kampeka kineltokasej ni: “Ma nochi tlakamej kiitakaj kejatsa inkichiuiliaj tlen kuali aki ueli tlakatl” (Filip. 4:5). Yeka, timitstlaneuij kuali ximomachti tlen Biblia uan ciencia kiixtomaj uan kenijkatsa monamiki tlen kiijtouaj.